Biyosidallerin İnsan Sağlığına Etkileri Prof. Dr. Muhsin AKBABA Ç.Ü. Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Başkanı-Adana
Sunum Planı Giriş ve tanımlar Dezenfektanların sağlığa etkileri Koruyucuların sağlığa etkileri Pestisidlerin sağlığa etkileri Diğer biyosidallerin sağlığa etkileri
Giriş ve Tanımlar Günümüzde, çok yönlü olan insan faaliyetleri, kimyasal ve biyolojik sanayi teknolojilerinin gelişimini gerektirmektedir. İnsanların refahını sağlamak ve doğaya olan hakimiyetini pekiştirmek için doğal ortamda bulunan ya da insanın doğrudan kendisi ile ilgili olan bir takım tehdit ya da engellerin yeni teknolojiler kullanılarak ortadan kaldırılması çağımızın en popüler arayışıdır. Bu arayışın sonucu olarak karışımıza çıkan olgulardan birisi de biyosidal ürünlerdir.
Giriş ve Tanımlar-2 Biyosidal Ürünler Yönetmeliğine göre biyosidal ürün; bir veya birden fazla aktif madde içeren, kullanıma hazır hâlde satışa sunulmuş, kimyasal veya biyolojik açıdan herhangi bir zararlı organizma üzerinde kontrol edici etki gösteren, hareketini kısıtlayan, uzaklaştıran, zararsız kılan, yok eden aktif maddeleri ve müstahzarları tanımlar. Biyosidalleri 4 ana kategoriye ayırmak mümkündür.
Giriş ve Tanımlar-3 1. ANA GRUP: Dezenfektanlar ve genel biyosidal ürünler 2. ANA GRUP: Koruyucular 3. ANA GRUP: Haşere Kontrolü için kullanılan biyosidal ürünler (pestisidler) 4. ANA GRUP: Diğer biyosidal ürünler
Dezenfektanların sağlığa etkileri Dezenfektanlar standart hijyen koşullarının sürdürülmesinde; infeksiyon riski oluşturabilecek patojen mikroorganizmaların ortadan kaldırılmasında kullanılan antimikrobiyal ajanlardır.
Fenol ve fenol bileşikleri: Krezol, lizol, hekzaklorofen İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) gıda ve yem alanlarında (4. Ürün Tipi) deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) kullanılırlar
Fenol ve fenol bileşikleri: Krezol, lizol, hekzaklorofen-2 Dezenfektan olarak çeşitli konsantrasyonlarda kullanılan fenol deriveleridir. Ortofenilfenol ve ortho-benzyl-para klorofenol şeklinde kullanılır. Fungusid, tüberkülosid ve virüsid olarak kullanılmaktadır. Fenolik dezenfektanlar cillte irritasyon, lokal yanıklar, baş ağrısı, kusma ve ishale; ciddi olgularda ise ise böbreklerde hasara neden olmaktadır. Krezolün üreme sistemine toksitesi olduğuna ilişkin çalışmalar mevcuttur.
Klor ve klor bileşikleri İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) gıda ve yem alanlarında (4. Ürün Tipi) içme sularının dezenfeksiyonunda (5. Ürün tipi) su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) sanayi işlemlerinde kullanılan malzemelerin, ekipmanların ve yapıların üzerinde salyangoz sümüğünü önlemek amacıyla (12. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
Klor ve klor bileşikleri-2 Dezenfektan olarak klor, bakterisid ve virüsid etkilidir. Alkali ortamlarda, düşük konsantrasyonlarda ve organik ortamlarda klorun etkisi azalır. Hipoklorit sıvı ve katı olarak oldukça geniş kullanım alanına sahip dezenfektan formlarıdır. Sodyum hipoklorit sıvı, kalsiyum hipoklorit ve dikloroizosiyanürat katı fazda klorlu dezenfektanlardır.
Klor ve klor bileşikleri-3 Hipoklorit, geniş spektrumlu bakterisidal aktiviteye sahiptir. Ucuz ve hızlı etkilidir. Yüksek konsantrasyonlarda metal yüzeylerde koroziv etkinliği vardır, organik maddeleri inaktive edebilmektedir, kumaşların renklerini attırabilmektedir. Amonyak ve asit ile birleştiğinde toksik gazlar oluşturabilmekte, ancak çevre kirliliğine yol açmamaktadır. Hipoklorit yüksek konsatrasyonlarda müköz membranlara, göz ve deriye karşı irritandır. Farelerde demir metabolizmasını bozmaktadır.
İyot ve iyot bileşikleri: İyodoforlar, povidon iyot İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak boya, plastik, yalıtım malzemeleri, duvar zamkı, bağlayıcı, kâğıt, sanat eseri gibi malzemelerin ve eşyaların filmlerin ya da kaplamaların yüzey özelliklerinin korunmasında (7. Ürün Tipi) deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) duvarcılık ya da ahşap olmayan diğer yapı malzemelerinin korunmasında (10. Ürün Tipi) su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
İyot ve iyot bileşikleri: İyodoforlar, povidon iyot-2 Dezenfektan olarak iyot ve polivinil pirolidon bileşiği olan povidon iyodür en sık kullanılan iyodofor olup bakterisidal, tüberkülosidal, virüsidal ve fungusidal etki gösterir. Sporisit etkileri yoktur. Sıklıkla antiseptik olarak kullanılmaktadır. İyodin solusyonları ve iodoforlara maruz kalan çalışanlarda allerjik reaksiyonlar görülebilir. Konsantre iyodin solusyonları cilde irritan etki yapmaktadır.
Aldehidler: Formaldehid, Gluteraldehid İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) gıda ve yem alanlarında (4. Ürün Tipi) içme sularının dezenfeksiyonunda (5. Ürün tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak gıda ya da yem malzemelerinden farklı olarak üretilmiş ürünlerin konserve olarak korunmasında (6. Ürün Tipi)
Aldehidler: Formaldehid, Gluteraldehid-2 deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) sanayi işlemlerinde kullanılan malzemelerin, ekipmanların ve yapıların üzerinde salyangoz sümüğünü önlemek amacıyla (12. Ürün Tipi) metal işleme sıvılarının korunmasında (13. Ürün Tipi) gıda ya da yem stokların korunmasında (20. Ürün Tipi) insan ya da hayvan cesetlerinin korunmasında ve dezenfeksiyonunda (22. Ürün Tipi). diğer omurgalıların kontrolünde (23. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir
Aldehidler: Formaldehid, Gluteraldehid-3 Formaldehit oldukça etkili bir dezenfektan olmakla birlikte toksik ve karsinojenik bir kimyasal ajandır. Gözde ve ciltte irritasyona, öksürük ve nefes darlığına, kronik bronşite ve astım alevlenmelerine sebep olabilir. Hidroklorik asitle bis (klorometil) eter buharı oluşturacak şekilde tepkimeye girer, oluşan bu madde ise kanserojendir. Gluteraldehid deri, göz ve solunum sistemine kuvvetli bir irritandır. Bu kimyasalla temas ciltte duyarlılık, kontakt dermatit ve astım ataklarının tetiklenmesine neden olmaktadır. Aldehid grubu dezenfektanların hematolojik, üreme ve sinir sistemine de toksik olduğu bildirilmektedir.
Alkoller: Etil alkol, isopropil alkol İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) gıda ve yem alanlarında (4. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
Alkoller: Etil alkol, isopropil alkol-2 Alkol çözeltileri (etil ve isopropil alkol): Bakterisidal etkili dezenfektan ve antiseptiktir. M. tuberculosis e karşı etkilidir. Virüsidal ve fungusidal etkileri vardır. Sporlara etkisizdir. Alkol bazlı dezenfektanlar hasarlı cilde irritan etki yapar. Konsantre alkol buharına inhalasyonla maruziyet solunum yollarında irritasyona neden olur, santral sinir sistemi üzerinde etki yapabilir.
Kuarterner amonyum bileşikleri İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) gıda ve yem alanlarında (4. Ürün Tipi) içme sularının dezenfeksiyonunda (5. Ürün tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak boya, plastik, yalıtım malzemeleri, duvar zamkı, bağlayıcı, kâğıt, sanat eseri gibi malzemelerin ve eşyaların filmlerin ya da kaplamaların yüzey özelliklerinin korunmasında (7. Ürün Tipi)
Kuarterner amonyum bileşikleri-2 kullanılan her türlü ahşap malzemeye zarar veren organizmaların kontrolünde ve ahşapların genel korunmasında (8. Ürün Tipi) deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) duvarcılık ya da ahşap olmayan diğer yapı malzemelerinin korunmasında (10. Ürün Tipi) su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) sanayi işlemlerinde kullanılan malzemelerin, ekipmanların ve yapıların üzerinde salyangoz sümüğünü önlemek amacıyla (12. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
Kuarterner amonyum bileşikleri-3 Benzalkonyum klorür, setil-piridinyum klorür, alkil dimetil benzil amonyum klorür bu gruptan olan dezenfektanlardır. Genel olarak katyonik deterjan özelliği gösteren yüzeye etkili bir dezenfektandır. Alkil dimetil benzil amonyum klorürün fungusid, bakterisid ve virüsid olarak etkinliği vardır. Kuarterner amonyum bileşikleri de benzer şekilde kimyasalın özelliklerine ve konsantrasyonuna bağlı olarak deri ve müköz membranlarda hafiften ağır dereceye kadar irritasyona sebep olabilmektedir. Son yıllarda yapılan bir çalışmalarda glokom tedavisinde kullanılan ilaçlarda koruyucu olarak kullanılan benzalkonyum klorürün glokomu kötüleştirebileceğine değinilmiştir.
Hidrojen peroksit İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) gıda ve yem alanlarında (4. Ürün Tipi) içme sularının dezenfeksiyonunda (5. Ürün tipi)
Hidrojen peroksit-2 mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak gıda ya da yem malzemelerinden farklı olarak üretilmiş ürünlerin konserve olarak korunmasında (6. Ürün Tipi) su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) sanayi işlemlerinde kullanılan malzemelerin, ekipmanların ve yapıların üzerinde salyangoz sümüğünü önlemek amacıyla (12. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
Hidrojen peroksit-3 Hidrojen peroksit oldukça fazla mikroorganizmaya, bakteriye, mantara, virüse ve spora etkinliği olan bir maddedir. Toksik olmayan bir bileşiktir. Stabilize formları uzun süre dayanıklıdır. %7.5 lik çözeltisi 10 dakikada yüksek düzey dezenfeksiyon sağlar. Genel temizlik ve dezenfeksiyon için %1-3 yoğunluğunda kullanılır. Konsantre peroksit solusyonları korozivdir. Bu nedenle evde kullanılan solusyonlar lokal yanıklara, müköz membran, göz ve deride irritasyona neden olabilir.
Etilen oksit Kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) gıda ya da yem stokların korunmasında (20. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir. Etilen oksit solunum yoluyla alındığında toksiktir. Aynı zamanda cilt, göz ve solunum yollarına irritan etki yapar, santral sinir sistemine zarar verir, karsinojendir.
Koruyucuların sağlığa etkileri Koruyucular biyosidal ürünler içinde ikinci ana ürün grubunu oluşturmaktadır. Daha önce dezenfektanlar konusunda sağlık etkilerinden bahsedilen kuarterner amonyum bileşikleri, gluteraldehid ve formaldehid gibi kimyasallar da çeşitli alanlarda koruyucu olarak kullanılmaktadır, bunlardan tekrar bahsedilmeyecektir.
İzotiyazolinonlar Mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak gıda ya da yem malzemelerinden farklı olarak üretilmiş ürünlerin konserve olarak korunmasında (6. Ürün Tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak boya, plastik, yalıtım malzemeleri, duvar zamkı, bağlayıcı, kâğıt, sanat eseri gibi malzemelerin ve eşyaların filmlerin ya da kaplamaların yüzey özelliklerinin korunmasında (7. Ürün Tipi) deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) duvarcılık ya da ahşap olmayan diğer yapı malzemelerinin korunmasında (10. Ürün Tipi)
İzotiyazolinonlar-2 su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) sanayi işlemlerinde kullanılan malzemelerin, ekipmanların ve yapıların üzerinde salyangoz sümüğünü önlemek amacıyla (12. Ürün Tipi) metal işleme sıvılarının korunmasında (13. Ürün Tipi) insan ya da hayvan cesetlerinin korunmasında ve dezenfeksiyonunda (22. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
İzotiyazolinonlar-3 İzotiyazolinonlar içinde koruyucu olarak en fazla kullanılan metilizotiyazilinondur. Yapılan bazı çalışmalar metilizotiyazilinonun (MIT) alerjik ve sitotoksik olduğunu göstermektedir. Son yıllarda izotiyazilinon bazlı koruyucuların kullanımındaki artışa bağlı olarak bu ürüne bağlı pek çok alerji bildirildiği için MIT, 2013 yılının kontakt alerjeni olarak kabul edilmektedir.
Benzoik Asit ve Sodyum Benzoat Veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) gıda ve yem alanlarında (4. Ürün Tipi) su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) gıda ya da yem stokların korunmasında (20. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
Benzoik Asit ve Sodyum Benzoat-2 Solunum, cilt ve ağız yoluyla maruziyetlerde ürtiker, astım, rinit ve anaflaktik şok olguları bildirilmiştir. Yapılmış olan pek çok çalışmada bireylerde cilt provakasyon testlerinde pozitif reaksiyon saptanmıştır. Ancak yapılmış olan çalışmaların sınırlı örneklem büyüklüğü ve azlığı da düşünüldüğünde, benzoik asit ve sodyum benzoatın neden olduğu cilt reaksiyonlarının sağlıklı toplum içinde nadir görülen bir antite olarak karşımıza çıktığı söylenebilir.
Fenoksietanol İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) gıda ve yem alanlarında (4. Ürün Tipi)
Fenoksietanol-2 mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak gıda ya da yem malzemelerinden farklı olarak üretilmiş ürünlerin konserve olarak korunmasında (6. Ürün Tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak boya, plastik, yalıtım malzemeleri, duvar zamkı, bağlayıcı, kâğıt, sanat eseri gibi malzemelerin ve eşyaların filmlerin ya da kaplamaların yüzey özelliklerinin korunmasında (7. Ürün Tipi) duvarcılık ya da ahşap olmayan diğer yapı malzemelerinin korunmasında (10. Ürün Tipi) metal işleme sıvılarının korunmasında (13. Ürün Tipi) kullanılan bir üründür.
Fenoksietanol-3 Fenoksietanol, formaldehid salıveren ve sağlığa daha zararlı birçok koruyucuya ideal bir alternatiftir. Ancak bebeklerde gastrointestinal sisteme toksik olduğu, santral sinir sistemini deprese edebileceği kusma ve ishale neden olabileceği bildirilmiştir. Klorfenezinle birlikte kullandıklarında bebeklerde solunum depresyonu yapabilmektedir.
Kloro Asetamid Veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak gıda ya da yem malzemelerinden farklı olarak üretilmiş ürünlerin konserve olarak korunmasında (6. Ürün Tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak boya, plastik, yalıtım malzemeleri, duvar zamkı, bağlayıcı, kâğıt, sanat eseri gibi malzemelerin ve eşyaların filmlerin ya da kaplamaların yüzey özelliklerinin korunmasında (7. Ürün Tipi)
Kloro Asetamid-2 deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) duvarcılık ya da ahşap olmayan diğer yapı malzemelerinin korunmasında (10. Ürün Tipi su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) metal işleme sıvılarının korunmasında (13. Ürün Tipi) kullanılan bir üründür.
Kloro Asetamid-3 Ağız yoluyla alındığında toksik etki gösterir. Göz ve cilde irritan etki yapar. Bu kimyasalın üreme sistemine toksisite ve teratojenik etki yapabileceği düşünülmektedir.
Bronopol Kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak gıda ya da yem malzemelerinden farklı olarak üretilmiş ürünlerin konserve olarak korunmasında (6. Ürün Tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak boya, plastik, yalıtım malzemeleri, duvar zamkı, bağlayıcı, kâğıt, sanat eseri gibi malzemelerin ve eşyaların filmlerin ya da kaplamaların yüzey özelliklerinin korunmasında (7. Ürün Tipi)
Bronopol-2 deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) duvarcılık ya da ahşap olmayan diğer yapı malzemelerinin korunmasında (10. Ürün Tipi) su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) sanayi işlemlerinde kullanılan malzemelerin, ekipmanların ve yapıların üzerinde salyangoz sümüğünü önlemek amacıyla (12. Ürün Tipi) kullanılan bir üründür. Solunum sistemine, cilde ve göze karşı irritan olup, bilinen kanserojen etkisi yoktur
Triklosan İnsan hijyeninde (1. Ürün Tipi) kişisel ve umumi alanlarda (sağlık kuruluşları, yüzme havuzları...), kimyasal tuvalet malzemelerinde, akvaryumlarda, klima sistemlerinde (2. Ürün Tipi) veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde (3. Ürün Tipi) mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak boya, plastik, yalıtım malzemeleri, duvar zamkı, bağlayıcı, kâğıt, sanat eseri gibi malzemelerin ve eşyaların filmlerin ya da kaplamaların yüzey özelliklerinin korunmasında (7. Ürün Tipi) deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) kullanılan bir üründür.
Triklosan Hayvan deneylerinde kardiyak toksisite ve endokrin bozukluklar yaptığı gösterilse de Environmental Protection Agency (EPA) Triklosanın insan sağlığına karşı; alerji, kanser, üreme sistemi, endokrin sistem, sinir sistemi açısından risk teşkil etmediğini bildirmiştir.
Triazinler Mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak gıda ya da yem malzemelerinden farklı olarak üretilmiş ürünlerin konserve olarak korunmasında (6. Ürün Tipi) deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) sanayi işlemlerinde kullanılan malzemelerin, ekipmanların ve yapıların üzerinde salyangoz sümüğünü önlemek amacıyla (12. Ürün Tipi) metal işleme sıvılarının korunmasında (13. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
Triazinler-2 Triazinler, üç karbon atomunun nitrojen atomlarıyla ikame edildiği altı elemanlı bir benzen halkasına analog yapıda olan heterosiklik halkasal yapıya sahip kimyasallardır. Bir triazin türü olan melamin, göz, cilt ve solunum yollarına irritan etki yapar. Kronik maruziyet üreme sistemine zarar verir, böbrek ve safra taşlarına, uzun vadede safra kesesi kanserine neden olabilir
Triazinler-3 Yine bir triazin türevi olan atrazin, yeraltı sularında kalıcı kirliliğe neden olduğu için 2004 yılında Avrupa Birliği ülkelerinde yasaklanmıştır. Ancak halen ABD de en sık kullanılan herbisidtir. Endokrin sistemde bozukluk, düşük sperm seviyeleri ve muhtemel kanserojenik etkisi nedeniyle Amerika da da yasaklanmasına ilişkin çalışmalar yapılmaktadır.
Karbamatlar mikrobik bozulmanın kontrolünü sağlayarak boya, plastik, yalıtım malzemeleri, duvar zamkı, bağlayıcı, kâğıt, sanat eseri gibi malzemelerin ve eşyaların filmlerin ya da kaplamaların yüzey özelliklerinin korunmasında (7. Ürün Tipi) deri, lastik, kâğıt, tekstil ürünleri gibi lifli ya da polimer maddelerde mikrobik bozulmanın kontrolünde (9. Ürün Tipi) duvarcılık ya da ahşap olmayan diğer yapı malzemelerinin korunmasında (10. Ürün Tipi)
Karbamatlar-2 su ve diğer sıvıların soğutulmasında ve arıtma sistemlerinde mikrop, yosun ve midye gibi zararlı organizmaların kontrolünde (11. Ürün Tipi) sanayi işlemlerinde kullanılan malzemelerin, ekipmanların ve yapıların üzerinde salyangoz sümüğünü önlemek amacıyla (12. Ürün Tipi) metal işleme sıvılarının korunmasında (13. Ürün Tipi) kullanılan ürünlerdir.
Karbamatlar-3 Koruyucu olarak kullanımları dışında poliüretanların ve çeşitli pestisidlerin yapısına katılan karbamatlar, ilaç sektöründe özellikle de antineoplastik ajanlarda kullanılmaktadır. Koruyucu olarak kullanılan karbamat türevi ise iyodopropinil bütilkarbamat (IPBC) tır. Özellikle tahta ve boya endüstrisinde kullanılır, yakın zamanda çeşitli kozmetik ve kişisel bakım ürünlerinde de yer almaya başlamıştır. Koruyucu amaçlı kullanılan (IPBC), inhalasyonla akut toksisiteye neden olmaktadır. Aynı zamanda bir kontakt allerjen olarak kabul edilmektedir.
Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Pestisit, zirai mücadele araştırma ve uygulamalarında kullanılan her türlü kimyasal madde ve preparatlardır. Zararlı organizmaları engellemek, kontrol altına almak, ya da zararlarını azaltmak amacıyla kullanılmaktadır. Pestisit, kimyasal bir madde, virüs ya da bakteri gibi biyolojik bir ajan, antimikrobik, dezenfektan ya da herhangi bir araç olabilir.
Pestisidlerin vücuda giriş yolları Ağız yolu: Pestisitlerin vücuda alınış yollarından biridir. Bu şekilde giriş genellikle kaza, dikkatsizlik, kirlenmiş ortamda yeme içme sonucu ortaya çıkar. Bu yolla zehirlenmenin şiddeti özellikle etken maddenin özelliğine ve alınan miktara göre değişir. Solunum yolu: Solunum yoluyla maruziyet, sıvı ve toz ilaçların imalatı veya kullanımı esnasında ortam havasına yayılan buhar ve tozların solunması ile gerçekleşir. Solunum yoluyla maruziyet özellikle buharlaşma özelliği yüksek fumigant ilaçlarda çok fazladır.
Pestisidlerin vücuda giriş yolları Deri yolu: Pestisitlerin vücuda girişinde en yaygın yoldur. Deri yoluyla maruziyet, bir pestisitin deriden emilme özelliğinin olup olmadığı ile ilişkilidir. Sıvı ilaçların deriden penetrasyonu genellikle hızlıdır. Deri yoluyla zehirlenmenin şiddeti özellikle ilacın deri yoluyla olan toksisitesine deriden emilme miktarına, bulaşık deri alanının büyüklüğüne, ilacın deriyle temas halinde kalma süresine, deri üzerindeki pestisit miktarına deride bulunan kesik, yara gibi özel durumların varlığına göre değişir.
Pestisid toksisitesi: doz Genel olarak düşük dozlarda toksisite görülmemesine rağmen doz arttıkça toksisite de artar. Diğer taraftan düşük dozlarda aynı kimyasala sürekli maruz kalan canlılarda kimyasalın özelliğine göre uzun sürede olumsuz etki görülür. Her kimyasalın toksik özelliği farklıdır. Bazıları oldukça yüksek dozlarda güvenilir iken bazıları çok küçük dozlarda bile çok tehlikeli olabilir.
Pestisid toksisitesi: metabolizma Bazı kimyasallar metabolizma sırasında değişime uğramaz. Klorlandırılmış hidrokarbonlar bu kimyasallara örnektir. Bazı kimyasallar ise kolaylıkla metabolize olur ve vücutta hasar oluşturmadan dışarı atılır. Organik fosforluların özellikle düşük dozları buna örnektir.
Pestisitlerin sağlık üzerine akut etkileri Pestisitlerin akut etkileri irritasyondan, dermatite, sistemik emilime bağlı olarak ölüme kadar değişmektedir. Belirtiler nonspesifiktir gastroenterit, soğuk algınlığı, nezle vb. hastalıklarla karıştırılabilir. Mesleki nedenli ölümlerin büyük çoğunluğu ise toksisitesi çok yüksek olan parathion ve metamidofoza bağlıdır. Tarımsal kesimde çalışan işçiler diğer endüstriyel sektörlerde çalışanlara göre daha yüksek risk altındadır. Diğer akut etkiler: Solunum ve kardiyovasküler sistem hastalığı olanlar pestisit etkilenimine daha duyarlıdırlar. Astımı veya şiddetli allerjisi olanlar da daha yüksek tepki düzeyine sahiptir.
Uygunsuz pestisid kullanımı sonucu gözde irritasyon
Uygunsuz pestisid kullanımı sonucu ciltte irritasyon
Tablo 1: Bazı fungusitlerin akut etkileri Etken Madde İsim Belirtiler Azoxystrobin Abound, Quadris Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri Captan Captol, Orthocide Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri Chlorothalonil Bravo, Daconil Gözdeki mukozalı hücrelerin tahrişi, alerjik dermatit Bakır Bileşikleri Bordaux Karışımı Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri, korneanın aşınması, ağızda metalik tad, kusma, bulantı Mancozeb Dithane M-45, Manzate 200 Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri Maneb Dithane M-22, Manzate Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri, mesleki cilt hastalıkları Pentachloronitrobenz ene PCNB, Terraclor Alerjik tepkiler Sülfür Cosan, Thiolux Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri, çürük yumurta kokusu, ishal, mesleki maruziyette dermatit Thiram Polyram-Ultra, Spotrete-F Göz, cilt, solunum yolu mukozası tahrişi Ziram Cuman, Vancide Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri, uzun süreli soluma sonucu sinir sistemi ve görme bozuklukları
Tablo 2: Bazı insektisidlerin akut etkileri Etken Madde İsim Belirtiler Acephate (organophosphate) Orthene Baş ağrısı, salyalanma, göz yaşı, kas seğirmesi, kusma, bulantı, ishal, nefes daralması, bilinç kaybı, felç Aldicarb (N-methyl carbamate) Temik Kırgınlık, keyifsizlik, baş dönmesi, terleme, baş ağrısı, salyalanma, kusma, bulantı, karın ağrısı, ishal, depresyon, ciddi durumlarda akciğer ödemi Carbaryl (N-methyl carbamate) Sevin Kırgınlık, keyifsizlik, baş dönmesi, terleme, baş ağrısı, salyalanma, kusma, bulantı, karın ağrısı, ishal, depresyon, ciddi durumlarda akciğer ödemi Chlorpyrifos (organophosphate) Dursban Baş ağrısı, salyalanma, göz yaşı, kas seğirmesi, kusma, bulantı, ishal, nefes daralması, bilinç kaybı Endosulfan (organochlorine) Thiodan Kaşınma, yanma, cilt ürpermesi, baş ağrısı, baş dönmesi, el ayak eşgüdümünde sorun, bilinç bozukluğu, felç, nefes darlığı, titreme, çarpıntı, koma Malathion (organophosphate) Cythion Baş ağrısı, salyalanma, göz yaşı, kas seğirmesi, kusma, bulantı, ishal, nefes daralması, bilinç kaybı, felç Methyl Parathion (organophosphate) Penncap-M Baş ağrısı, salyalanma, göz yaşı, kas seğirmesi, kusma, bulantı, ishal, nefes daralması, bilinç kaybı, felç Phosmet (organophosphate) Imidan Baş ağrısı, salyalanma, göz yaşı, kas seğirmesi, kusma, bulantı, ishal, nefes daralması, bilinç kaybı, felç Pyrethroids (sentetik pyrethrin) Cypermethrin, permethrin Yüzde aşırı duyarlılık, baş dönmesi, salyalanma, baş ağrısı, kusma, ishal, felç, hissizlik, bitkinlik
Tablo 3: Bazı herbisitlerin akut etkileri: Etken Madde İsim Belirtiler 2,4-dichlorophenoxyacetic acid 2,4-D, Barrage Mukozalı hücrelerin ve cildin tahrişi, kusma, baş ağrısı, ishal, garip ve saldırgan davranışlar, mesleki maruziyet sonucunda kaslarda zayıflık hissi Acetochlor Harness, Surpass Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri Atrazine Aetrex, Atranex Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri, karın ağrısı, ishal, kusma, mukozal hücrelerin tahrişi Dicamba Banvel, Metambane Cilt, solunum yolu tahrişleri, ağız tadının kaybolması(anorexia), kusma, nabızda düşme, nefes almakta zorlanma, santral sinir sistemi etkileri Glyphosate Rodeo, Roundup Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri Mecoprop Kilporp, MCPP Mukozal hücrelerin ve cildin tahrişi, baş ağrısı, ishal, garip ve saldırgan davranışlar, mesleki maruziyet sonucunda kaslarda zayıflık hissi Metolachlor Bicep, Dual Göz ve cilt tahrişi Paraquat Gramoxone Ağızda, boğazda, göğüste yanma, ishal, sersemlik, baş ağrısı, ateş, kuru ve çatlak eller, cilt yaraları Pendimethalin Prowl, Stomp Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri Propanil Propanex, Stampede Göz, cilt, solunum yolu tahrişleri
Pestisitlerin sağlık üzerine kronik etkileri Pestisitlere uzun süre maruz kalındığında, sinir, solunum, kalp damar, mide, bağırsak ve dolaşım sistemlerinde, karaciğer, böbrek gibi iç organlarda deri ve gözlerde çeşitli hasarlar meydana gelmektedir. Ayrıca Parathion-methy ve diclorvosun insanlarda kanser yapıcı özellikleri vardır. Parathion-methy, chlorpyrifoz-ethyl ve endosulfan endokrin sistemi etkileme özelliğindedirler. Metamidofoz un kromozomlar üzerine etkisinin de olabileceği belirtilmektedir. İnsektisitlerin aksine fungusitlerin akut toksisite yönünden ciddi bir tehlikeleri bulunmamalarına rağmen kronik toksisite yönünden oldukça önemlidir.
Pestisitlerin sağlık üzerine kronik etkileri-2 Özellikle dithiocarbamate grubu olan fungusitlerden mancozeb, propineb, thiram ve maneb sağlık ve çevre açısından ciddi riskler taşımaktadırlar. Bu pestisitler insanlarda kanser yapıcı risklerinin bulunmasının yanı sıra endokrin sistemi ve sinir sistemi üzerinde olumsuz etkileri olan teratojenik fungusitlerdir. Herbisitler de fungusitler gibi akut toksisitelerine oranla kronik toksisiteleri önemli pestisitlerdir. Kronik etkileri kısaca sınıflandırmak gerekirse bunlar kanser, doğum defektleri, nörotoksisite, nörodavranışsal bozukluklar, nörofizyolojik değişiklikler, üreme ve fertilite üzerindeki etkiler olarak sıralanabilir
Pestisitlerin sağlık üzerine kronik etkileri-3 Kanser: Son epidemiolojik çalışmalar mesleki ve çevresel olarak pestisit etkileniminde kalan kişilerde kanser riskinde artış olduğunu göstermektedir. Non Hodgkin lenfoma, lösemi, multiple myeloma, karaciğer kanseri, testis kanseri, sterilite, beyin kanseri, akciğer kanseri riskinde istatistiksel olarak önemli risk artışının söz konusu olduğu belirlenmiştir. Doğum defektleri: Pestisitlerle birinci trimestrde (gebeliğin ilk üç ayı) mesleki olarak karşılaşma sorunun büyümesine neden olur. Bunun nedeni pestisitin embriyotoksisitesi veya fetotoksisitesi olabilir.
Pestisitlerin sağlık üzerine kronik etkileri-4 Nörotoksisite: Bazı organofosfat pestisitler uzun ve geniş çaplı lifleri tutan gecikmiş nöropatiye neden olabilir. Demiyelinizasyona (sinir liflerinin etrafını saran myelin tabakasının kaybı) bağlı olarak kas zayıflığı, üst ekstremitelere göre daha şiddetli olarak etkilenen alt ekstremitelerin felciyle sonuçlanabilir. Başlangıç genellikle akut etkilenimden 2-4 hafta sonra olmaktadır.
Pestisitlerin sağlık üzerine kronik etkileri-5 Nörodavranışsal bozukluklar: Eski çalışanların birçoğu organofosfor pestisitlerin ağır mental ve psikolojik değişikliklere neden olduğunu göstermektedir. Mental hastalar üzerinde yapılan bir deneyde çok küçük miktarda pestisitin verilmesi psikoz semptomlarında ağır alevlenmelere neden olmuştur. Bununla ilgili olarak pestisit uygulayıcıları ile ilgili olarak yapılan çalışmalarda ağır psikolojik bozuklukların görüldüğü saptanmıştır. Zehirlenen kişilerde bellek, psikolojik durum ve düşünme yeteneğinde önemli azalmaların olduğu görülmüştür.
Diğer biyosidallerin sağlığa etkileri Bu gruba giren biyosidal ürünler, insan sağlığından çok çevre sağlığına yönelik etkileri ile dikkati çekmektedir. Bu grupta,tekne, su kültürü ekipmanları ve suda kullanılan diğer yapılar üzerinde yapı bozucu organizmaların (mikrop ve daha yüksek bitki ve hayvan türleri) büyümesini ve yerleşmesini kontrol etmek için kullanılan bozunmayı önleyici ürünler ve insan ya da hayvan cesetlerinin korunmasında ve dezenfeksiyonunda kullanılan ürünler bulunmaktadır.
Bozunmayı önleyici ürünler Tributiltin (TBT), Klorotalonil, Bakır oksit, Diklofluanid, 4,5-dikloro-2-n-oktill-4- izotiyazolin-3-bir (DCOIT)( Sea Nine 211), Diuron (1-(3,4-diklorofenil)-3,3- dimetilüre), Irgarol-1051 (2-metilltiyo-4- terbütillamino-6-siklopropilamino-striazine), TCMS (2,3,5,6-tetrakloro-4- metilsulfonil piridin), Zinc pyrithione (ZnPT) ve Zineb gibi biyosidal ürünler bu alanda en sık kullanılan kimyasallardır.
Bozunmayı önleyici ürünler-2 Bu ürünlerden kuşkusuz en ünlüsü tributiltin(tbt) dir. Yapılan çalışmalara göre ölmüş susamurları ve şişe burunlu yunusların karaciğerlerinde yüksek seviyede tributilin saptanmıştır. TBT bazı balina türlerinde sağırlık yapabilmektedir. TBT nin yumuşakçalara aşırı toksik olduğu bilinmektedir.ayrıca gastropodların üremeleri üzerinde de olumsuz etki yapmaktadır. Gerek suda yaşayan memeli gerekse diğer omurgasızlara verdiği zararlardan ötürü tributilin bir su kirleticisi olarak kabul edilmektedir. Bu alanda kullanılan diğer biyosidal ürünlerse, çeşitli farklı etki mekanizmalarıyla TBT ye alternatif olarak ortaya çıkmıştır ancak bunların da ekolojik sisteme verdikleri farklı zararlar mevcuttur.
Mumyalama ve hayvan postu doldurma sıvıları Bu grupta insan ya da hayvan cesetlerinin korunmasında ve dezenfeksiyonunda kullanılan ürünler bulunmaktadır. Formaldehit, bronopol, iyodine ve kuarterner amonyum bileşikleri gibi dezenfeksiyonda da kullanılan kimyasallar, bu amaçlarla kullanılan biyosidal ürünlerdir.
Biyosidallerin Sağlığa Olumsuz Etkilerinden Korunma Biyosidal ürünler, herhangi bir zararlı organizma üzerinde kontrol edici etki gösteren veya hareketini kısıtlayan, uzaklaştıran, zararsız kılan, yok eden aktif maddelerdir. Biyosidal ürünlerin sağlığa yapabileceği olumsuz etkilerden korunmak da genel anlamda kimyasal maddelerin zararlarından korunurken izlenen temel prensiplere benzemektedir.
Biyosidallerin Sağlığa Olumsuz Etkilerinden Korunma-2 Kimyasal maddelerin tehlikeleri toksisite ve maruziyet mikarı ile doğru orantılı olarak artmaktadır. İdeal olan, mümkünse düşük toksisteye sahip olan biyosidalleri kullanmaktır. Ekosisteme oldukça zararlı olan ve bozunmayı önleyici kategoride yer alan; gemi boyamasında kullanılan Tributiltinin veya uzun dönem haşere kontrolünde kullanılan DDT nin yasaklanarak yerlerine daha az toksik ve çevreye daha az zararlı alternatiflerin kullanılması buna örnektir.
Biyosidallerin Sağlığa Olumsuz Etkilerinden Korunma-3 Maruziyetin engellenmesi için de mutlaka biyosidal ürünün etiketinde gösterilen şekilde kişisel koruyucu donanımların kullanılması gereklidir. Biyosidal ürünlere maruziyet en çok cilt yoluyla olmaktadır. Ciltten emilim, dezenfektan ve pestisid kategorilerindeki biyosidaller için, sıçrama, dökülme, serpilme nedeniyle biyosidalin doğrudan deriyle temas etmesi sonucu gerçekleşir.
Biyosidallerin Sağlığa Olumsuz Etkilerinden Korunma-4 Özellikle pestisidlere maruziyeti önlemek için, uygulama yapan kişilerin koruyucu ve astarsız eldivenler,uzun kollu gömlekler, uzun paçalı pantalonlar ve ayakları iyi kapatan botlar giymeleri önerilmektedir. Solunum yolu maruziyetlerini önlemek için de söz konusu kimyasalın geçişini filtreleyebilecek maskelerin kullanılması gereklidir. Yine pestisidlerin ağız yoluyla alınmasının önüne geçmek için, pestisidlerin kaplarının başka amaçlarla kullanılmaması, üretiminde ilaçlama yapılan sebze ve meyvelerin su ile iyice yıkanarak tüketilmesi de önemlidir.
Biyosidallerin Sağlığa Olumsuz Etkilerinden Korunma-5 Biyosidaller gıda katkı maddesi olarak veya şampuan, güneş kremi, sabun vb. kişisel bakım ürünleri ve pek çok kozmetik ürünlerde aktif madde olarak kullanılmaktadır. Bu ürünlerin sağlığa olumsuz etkilerinin önüne geçilmesi ise ruhsatsız ürünlerin kullanımının engellenmesi, ambalajlarda yazan talimatlara uyma ve toplumun bu ürünlere karşı sağlık bilincinin arttırılması ile mümkün olacaktır.
TEŞEKKÜRLER