GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE UD YAPIMCILARI, UD YAPIMINDA KULLANILAN YÖNTEMLER

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜZİK ANABİLİM DALI TÜRK SANAT MÜZİĞİ BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE UD YAPIMCILARI, UD YAPIMINDA KULLANILAN YÖNTEMLER Danışman Yrd. Doç. Dr. Serdar ÇAKIRER Hazırlayan Tolga OTER 044251011002 KONYA 2007

ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE UD YAPIMCILARI, UD YAPIMINDA KULLANILAN YÖNTEMLER TOLGA OTER SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜZİK ANABİLİM DALI TÜRK SANAT MÜZİĞİ BİLİM DALI DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. H. Serdar ÇAKIRER 2007, sayfa: Jüri Prof. Yusuf AKBULUT Yrd. Doç. Dr. H. Serdar ÇAKIRER Yrd. Doç. Dr. Sema SEVİNÇ i

Bu çalışmanın amacı ud sazının tarihçesini, geçmişten günümüze kadar gelen süreçteki yapımcılarını ve ud yapım tekniklerini belirli başlıklar halinde, genel özelikleriyle anlatmaktadır. Bu doğrultusunda gerçekleştirilen çalışmada, önce ud sazını tanıtmak maksadıyla, tarihçesi ve genel yapısıyla ilgili bilgiler verilmiş, aynı zamanda icra yönünden gelişimi ve önde gelen icracılarına değinilmiştir. Ardından ud yapımcılarının hayatları hakkında bilgiler verilmiş ve yaptıkları udlar da kullandıkları etiket bilgileri belirtilmiştir. Klasik ud yapım yöntemi anlatıldıktan sonra, belli başlı ud yapımcılarının yaptığı udlar incelenmiş ve yapım konusunda ortaya çıkan farklı yöntemler tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma, ud sazının, yapım ve yapımcılarının her yönüyle tanınmasında, bir başvuru eseri olma işlevi görecektir. Anahtar kelimeler: Türk musikisi, ud, çalgı yapım ii

ABSTRACT MASTER DEGREE THESİS THE MANUFACTURERS OF UD FROM THE PAST TO TODAY, THE TECHNİQUES OF THE UD S MANUFACTURE TOLGA OTER SELÇUK UNIVERSITY SOCIAL SCIENCE INSTITUTE MUSIC MAIN SCIENCE TURKISH ART MUSIC SCIENCE ADVISER Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Serdar ÇAKIRER 2007, Page: Jury: Prof. Yusuf AKBULUT Yrd. Doç. Dr. Serdar ÇAKIRER Yrd. Doç. Dr. Sema SEVİNÇ iii

The aim of this study is to explain the general specialities of the history of lute, the manufacturers of them from the past to today and the techniques of ud under the specific titles. About this aim, to introduce to the ud, we gave some information about it s history and general structure, also we refered to the develop of them and its wellknown artists. After that, we gave some information about the life of uds with the knowledge of their uds. After the explaining the method of classic ud manufacturing, we examined main ud manufacturers uds and tried to determine the different methods about manufacturing uds. This study will be an application work by taking an act about ud, manufacturing uds and their producers from the every corner. Key Words: Turkish music, ud, instrument manufacturing. iv

TEŞEKKÜR Beni bu çalışmayı yapmaya yönlendiren, danışman hocam Yrd. Doç. Dr n n. Serdar ÇAKIRER e, ud yapımını ve daha bir çok şeyi öğrendiğim değerli ustam Osman EŞEN e, ve benden her konuda yardımlarını esirgemeyen sevgili eşim Serda OTER e teşekkürlerimi sunarım. TOLGA OTER v

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT...iii TEŞEKKÜR... v TABLOLAR LİSTESİ... ix 1.1. Problem... 2 1.1.1. Problem cümlesi... 2 1.1.2. Alt Problemler... 2 1.2. Araştırmanın amacı... 2 1.3. Araştırmanın önemi... 2 1.4. Sınırlılıklar... 2 2.METODOLOJİ... 3 2.1. Araştırmanın Yöntemi... 3 2.2. Evren ve örneklem... 3 3. UD UN TARİHÇESİ... 4 3.2. UD İCRASININ GELİŞİMİ... 4 3.3. BELLİ BAŞLI UD İCRACILARI... 5 3.4. Udun Yapısı... 7 3.5. Udun Yapısını Oluşturan Bölümler... 7 3.5.1. Gövde... 7 3.5.2. Sap... 7 3.6. Gövde... 8 3.6.1. Kapak tahtası (Göğüs - Ses Tablası - kapak )... 8 3.6.2. Balkonlar... 8 3.6.3. Kafesler... 8 3.6.4. Köprü... 9 3.6.5. Mızraplık... 9 3.6.6. Dilimler (Yapraklar Çemberler)... 9 3.6.7. Filetolar... 9 3.6.8. Takozlar... 10 3.6.9. Ayna ve bilezik... 10 3.7. Sap... 10 3.7.1. Masif taşıyıcı... 10 3.7.2. Perdelik (klavye tuşe)... 10 3.7.3. Sap sırtı... 11 3.7.4. Eşik (Küçük eşik Üst eşik Baş eşik)... 11 3.7.5. Burguluk masif taşıyıcısı... 11 3.7.6. Gaga... 11 3.7.7. Burgu yuvaları... 11 3.7.8. Burgular... 11 4. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE UD YAPIMCILARI... 12 4.1. BARON BARONAK (1834 1900)... 12 4.2. MANOL (EMMANUİL VENYOS) (1845 1915)... 12 4.3. UZUNYAN ARTİN (HARUTYUN) (1845 -?)... 12 4.4. MİHRAN KERESTECİYAN (1865 1940)... 13 4.5. KAPUDAĞLI İLYA (KANAKİS) (1870 1930)... 13 4.6. NİHAT İHVAN (1870 -?)... 13 4.7. KOSTİ KARAGÖZ (1870 -?)... 13 4.8. KİRKOR KÂHYAYAN (1875 1933)... 13 vi

4.9. VASİL (1875 1915)... 14 4.10. HASKÖYLÜ (MIGIRDIÇ) (1875 -?)... 14 4.11. SELİM KUTMANÎ (1876 1942)... 14 4.12. GARABET MİKAİLYAN (1876 -?)... 14 4.13. TEVFİK KUTMANÎ (1880 -?)... 14 4.14. ARŞAK ÇÖMLEKÇİYAN (1880 1930)... 14 4.15. HAMZA (1884 1915)... 16 4.16. ARŞAK KÖSEYAN (1884 -?)... 16 4.18. KARABET KASRIBİTTAZOĞLU (1884 -?)... 16 4.19. MURAT (SÜMBÜL) USTA (1884 1960)... 16 4.20. ÜSKÜDARLI MUSTAFA (1885 1935)... 16 4.21. İSKENDER KUTMANİ (1886 -?)... 17 4.22. ONNİK ZADURYAN (1888 1968)... 17 4.23. GALİP SÖZEN (1890 -?)... 17 4.24. CEVDET KOZANOĞLU (1896 1968)... 17 4.25. LEVON BOĞOSYAN GÖZENOĞLU (1900 1979)... 18 4.26. ONNİK GARİPYAN (KÜÇÜKÜNER) (1900 -?)... 18 4.27. BAHRİYELİ HACI BEY (1900 -?)... 18 4.28. HAÇİK ARAMYAN (1900 -?)... 18 4.29. UDCU RIZA (1900 -?)... 18 4.30. MUSTAFA SAZER (1903? 1981)... 18 4.31. HADİ EROĞLUER (1910-1990)... 19 4.32. KUMKAPILI ZİYA USTA (1910? -?)... 19 4.33. ÂGÂH İDEM (1910? -?)... 19 4.34. FEVZİ DALOĞLU (1920)... 19 4.35. SABRİ GÖKTEPE (1928 2000)... 19 4.36. REŞAT UCA (1933 )... 20 4.37. MUSTAFA BİÇİCİOĞLU... 20 4.38. TEOMAN KAYA (1934)... 20 4.39. HİLMİ TAŞATAN (1938)... 21 4.40. SACİT GÜREL (1939)... 21 4.41. CAFER AÇIN (1939)... 22 4.42. EJDER GÜLEÇ (1939)... 22 4.43. İHSAN ÖZGEN (1942)... 22 4.44. HÜSEYİN OKTAR (1944)... 23 4.45. SÜREYYA PİRİLER (1944)... 23 4.46. FARUK TÜRÜNZ (1944)... 23 4.47. ÜMİT BALCISOY (1945)... 23 4.48. OSMAN EŞEN (1946)... 24 4.49. TURHAN DEMİRELİ (1948)... 24 4.50. SEDAT ODABAŞI (1951)... 24 4.51. MUSTAFA COPÇUOĞLU (1964)... 24 4.52. AYTAÇ AKARÇAY (1964)... 25 4.53. SEFER YÜCEL AÇIN (1968)... 25 5. BULGULAR YORUM... 26 5.1. Yapımcılara Göre Ud Yapımında Kullanılan Malzemeler ve Teknikler... 26 5.1.1. Tekne takozu yapımında kullanılan ağaçlar... 26 5.1.2. Tekne Yapımında Kullanılan Ağaçlar... 26 5.1.3. Ses Tablası (kapak) ve Balkonların Yapımında Kullanılan Ağaçlar... 27 5.1.4. Burgu Yapımında Kullanılan Ağaçlar... 27 vii

5.1.5. Alt (Büyük) Eşik Yapımında Kullanılan Ağaçlar... 28 5.1.6. Üst (Küçük) Eşik Yapımında Kullanılan Malzemeler... 28 5.1.7. Kafes Yapımında Kullanılan Ağaçlar ve Malzemeler... 29 5.1.8. Burguluk, Gaga, Ayna ve Sap Dilimlerinin Yapımında Kullanılan Ağaçlar. 29 5.1.9. Sap Yapımında Kullanılan Ağaçlar... 29 5.1.10. Mızraplık Yapımında Kullanılan Malzemeler... 30 5.1.11. Fileto Yapımında Kullanılan Ağaçlar... 30 5.1.12. Klavye (tuşe) Yapımında Kullanılan Ağaçlar... 31 5.1.13.Cila İçin Kullanılan Malzemeler... 31 6. GELENEKSEL UD YAPIM TEKNİĞİ... 32 7. UD YAPIMINDA KULLANILAN BAZI YÖNTEMLER... 37 7.1. Tekne yapımında kullanılan yöntemler... 37 7.1.1. Klasik Tekne Yapım Yöntemi... 37 7.2. Sap yapımında kullanılan yöntemler... 38 7.2.1. Kırlangıç tekniği... 38 7.2.2. Kavalye tekniği... 38 7.2.3. Kama tekniği... 38 7.3. Balkon yapımında kullanılan yöntemler... 39 7.3.1. Klasik Balkon Yapım Yöntemi... 39 7.3.2. Balkon Akortlama Yöntemi... 39 7.4. Kapak Birleştirmede Kullanılan Yöntemler... 40 7.4.1. Klasik Kapak Birleştirme Yöntemi... 40 7.5. Cila uygulamasında kullanılan yöntemler... 40 7.5.1. Gomalak (El cilası) uygulaması... 41 7.5.2. Selülozik Vernik uygulaması... 41 7.5.3. Polyester uygulaması... 41 SONUÇ VE ÖNERİLER... 41 KAYNAKÇA... 44 viii

TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1 Yapımcılara göre tekne takozu yapımında kullanılan ağaçlar tablosu... 26 Tablo 2 Tekne yapımında kullanılan ağaçlar tablosu... 26 Tablo 3 Ses tablası (kapak) ve balkonların yapımında kullanılan ağaçlar... 27 Tablo 4 Burgu yapımında kullanılan ağaçlar... 27 Tablo 5 Alt (Büyük) eşik yapımında kullanılan ağaçlar... 28 Tablo 6 Üst (Küçük) eşik yapımında kullanılan malzemeler... 28 Tablo 7 Kafes yapımında kullanılan ağaçlar ve malzemeler... 29 Tablo 8 Sap yapımında kullanılan ağaçlar... 29 Tablo 9 Mızraplık yapımında kullanılan malzemeler... 30 Tablo 10 Fileto yapımında kullanılan ağaçlar... 30 Tablo 11 Klavye (tuşe) yapımında kullanılan ağaçlar... 31 Tablo 12 Cila için kullanılan malzemeler... 31 Tablo 13 Tekne yapımında kullanılan yöntemler... 37 Tablo 14 Sap yapımında kullanılan yöntemler... 38 Tablo 15 Balkon yapımında kullanılan yöntemler... 39 Tablo 16 Kapak birleştirmede kullanılan yöntemler... 40 Tablo 17 Cila uygulamasında kullanılan yöntemler... 40 ix

1.GİRİŞ İnsanlığın var oluşundan beri, dünya üzerinde pek çok çeşitte çalgılar icat edilmiş ve kullanılmıştır. Bu çalgılar uzun zaman içerisinde gelişimlerini devam ettirerek günümüze kadar ulaşmıştır. İnsanlıkla paralel giden bu uzun gelişim süresinde, yapımcılar, çalgılardan en iyi verimi almak için, zamanın her türlü imkanlarını kullanmışlardır. Günümüzde kullanılan çalgılar, gelişimlerini büyük ölçüde tamamlamışlardır. Ancak, çalgılardan daha kaliteli ses elde etme arzusu hiçbir zaman bitmemiş ve bitecek gibi de görünmemektedir. Dünyada pek çok çalgı çeşidi bulunmaktadır. Fakat bu çalgıların dayandığı ilkeler pek azdır. Şekilleri ve çalım biçimleri farklıdır, çeşitli maddelerden yapılmışlardır; ama hepsinde sesi oluşturan etkenler; ya bir tel, ya bir hava sütunu, ya bir zar, ya da bir ağaç levhadır. Yapımcılar, bu malzemeleri ve becerilerini kullanarak sazlarını şekillendirmişlerdir. Bilindiği gibi çalgı yapım sanatı, diğer birçok geleneksel sanatımızda olduğu gibi, usta çırak ilişkisiyle günümüze kadar süregelmiştir (Zeren, 1997, s. 19). Tarihi çok eskilere dayanan ve Türk musikisinin en önde gelen sazlarından biri olan ud, her zaman bu musiki içerisinde aranılan saz olma niteliğini göstermiş, gerek icra gerekse yapım yönüyle birçok sanatçının yetişmesinde ilham kaynağı olmuştur. Öncelikle ülkemizde ud yapım sanatına hizmet etmiş ve hala hizmet eden belli başlı yapımcılar hakkında kısa bilgiler verilen bu çalışmada, farklı yapımcılar tarafından yapılmış udlar incelenerek yapımcıların tercih ettiği yöntemlere ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu temel ilkelerden yola çıkarak araştırmanın problem cümlesini, amacını, yöntemini şu şekilde oluşturmak mümkün olacaktır. 1

1.1. Problem 1.1.1. Problem cümlesi Geçmişten bugüne kadar ülkemizde ud yapımı var mıdır? 1.1.2. Alt Problemler Tanınmış ud yapımcıları kimlerdir? Ud sazı yapımında kullanılmış belirli bir teknikten ne derece söz edilebilir? 1.2. Araştırmanın amacı Musikimizin en eski ve en rağbet gören sazlarından biri olan udun, yapımcılarını tanıtmak ve ud yapımında kullanılan teknikleri belirlemektir. 1.3. Araştırmanın önemi Bu araştırma, ülkemizde ud yapım sanatına hizmet etmiş sanatçıların araştırılması açısından önem taşımaktadır. Aynı zamanda ud yapımında kullanılan farklı tekniklerin gözden geçirilmesi, bir standarda bağlanması ve en belirleyici olarak da Türkiye de ilk defa yapılması bakımından önem arz etmektedir. 1.4. Sınırlılıklar Bu araştırma, geçmişten günümüze kadar adından söz ettirmeyi başarmış ud yapımcıları ve yaşayan 6 ud yapımcısı ile yapılan anketle sınırlandırılmıştır. 2

2.METODOLOJİ 2.1. Araştırmanın Yöntemi Araştırma için gerekli bilgilere kaynak tarama yöntemi ile ulaşılmıştır. Kaynaklardan, ud sazının tarihçesi, sazın icrasının gelişimi ve önde gelen icracıların bilgileri elde edilmiştir. Ayrıca, araştırmada geçmişten günümüze kabul görmüş ud yapımcılarının hayatları anlatılmış ve sazlarında kullandıkları etiket bilgilerine yer verilmiştir. Geleneksel ud yapım tekniği ayrıntılarıyla tarif edilmiş, bunun yanı sıra belli başlı 6 ud yapımcısıyla yapılan anket sonuçları değerlendirilerek farklı teknikler de belirtilmiştir. 2.2. Evren ve örneklem Araştırmanın evrenini, geçmişten günümüze kadar ülkemizde bilinen ud yapımcıları ve şimdiye kadar ud yapımında kullanılmış teknikler, örneklemini ise; 6 ud yapımcısı oluşturmaktadır. 3

3. UD UN TARİHÇESİ Ud kelimesinin aslı Arapçadır: Sarısabır veya ödağacı anlamındaki el-oûd dan gelmektedir. Baştaki el- kelimesinin, bazı dillerde olup bazılarında olmayan belirgin tanım edatı olduğunu bilen Türkler bu edatı atmış, geriye kalan oûd kelimesini de gırtlak yapıları eyn e uygun olmadığı için ud şekline getirmişlerdir. Dillerinde tanım edatı olan batılılarsa, 11-13. yy lar arasındaki Haçlı Seferleri sırasında tanıyıp Avrupa ya götürdükleri bu sazı, luth (Fransızca), lute (İngilizce), laute (Almanca), liutto (Atalyanca), alaud (İspanyolca) gibi hep L ile başlayan isimler vermişlerdir. Hatta saz yapımcılığı anlamındaki bizde de kullanılan lüthiye kelimesi, Fransızca luth den gelmektedir. Aslı luthier dir. İspanya nın Müslüman Araplarca fethinden itibaren 18. yy. a kadar gözde bir saz olan ud için Batı musıkisinde de birçok parça bestelenmiştir. Batı nın meşhur saz şairlerinin sazları da ud veya lâvtaydı. Dolayısıyla ud imalciliğiyle Avrupa da pek çok ün yapmış usta bulunmaktaydı. Ud sazını ilk defa yedinci yy. da Horasan dan Bağdad a çalışmaya gelen Türk işçilerin elinde görmüş olan Araplar, göğsünün yapılmış olduğu sarısabır ağacından (aloexyion agallocum) dolayı el-oûd adını vermişlerse de saz Türklerin bin yıllık Kopuz undan başka bir şey değildir; nitekim Hunlardan beri ozanları ve kopuzcuları olmayan hiçbir Türk ordusu yoktu. Udun Macarca daki adı Kobza dır ve Türk Kopuzunun biraz değiştirilmişinden ibarettir. Nitekim Dede Korkut da da yine kopuzdan türemiş olan kobzaşmak fiili karşılıklı saz çalmak demektir. Ud, Kopuz adıyla Asya dan Anadolu ya oradan da Rumeli ye kadar gelmiş aynı zamanda musikişinas olan Yunus Emre nin şiirlerinde dahi kutsal nitelikli yerini almıştır. Osmanlı Sarayının düğün ve benzeri şenlikleri münasebetiyle yazılan minyatürlü sürnamelerde kopuzun iki değişik boyu olan ud ve şehrud diğer sazlar arasında ön planda görülmektedir (Tanrıkorur, 2001,s. 177-179). 4

3.2. UD İCRASININ GELİŞİMİ Türk Musikisi nin en zarif ve en asil ikilisi olan Ney ve Tanbur un Osmanlı Sarayı nda uda üstünlük kurması sebebiyle, 16 ilâ 19. yy. lar arasında ud itibar kaybına uğramış, aksine ona sazların kraliçesi adını veren Araplarca baş tacı edilmiştir. Uda 19. yy. ın sonlarında Türk Toplumu nda yeni itibarını kazandıran, bu arada 6. bam telini de ilave eden, udî-viyolenselist Şakir Paşa dır. Onu Nevres Bey izlemiş, onun arkasından da farklı ekollerden Ali Rıf at, Musa Süreyya, İbrahim Ziya (Özbekkan) Beyler, Şerif Muhiddin Targan, Selânikli Ahmed, Serop ve Küçük Sarkis Efendiler, Şerif İçli, Yorgo Bacanos, Şekip Memduh, Hrant Emre, Kadri Şençalar, Cinuçen Tanrıkorur gibi isimler gelmiştir ki udu bir daha hiç azalmayacak bir aşkla Türk Halkına sevdirmişlerdir. Bu sanatkarları klasik fantezist-atılımcı ve piyasa tarzı gibi ana ekole ayırarak incelemek mümkündür. Nevres Bey den Şerif İçli ye kadar olanı klasik, Targan ve Bacanos u fantezistatılımcı, Selânikli Ahmed den Kadri Şençalar a kadar olanları da piyasa tarzı ekolleri olarak sınıflandırabiliriz (Tanrıkorur, 2001, s. 189-190). Bundan yola çıkarak tanbur zevkine dayalı üslup geliştiren Cinuçen Tanrıkorur u, apayrı bir ekol olarak değerlendirebiliriz. 3.3. BELLİ BAŞLI UD İCRACILARI Şakir Paşa Nevres Bey Ali Rıf at Musa Süreyya İbrahim Ziya (Özbekkan) Şerif Muhiddin Targan Selânikli Ahmed Serop Efendi Küçük Sarkis Efendi Şerif İçli Yorgo Bacanos Şekip Memduh 5

Hrant Emre Kadri Şençalar Cinuçen Tanrıkorur Osman Nuri Özpekel M. Emin Bitmez Samim Karaca Coşkun Sabah Bayram Coşkuner Sedat Oytun Mutlu Torun Necati Çelik Serhan Aytan Yurdal Tokcan Tunca Yüksel Mehmet Uçak 6

3.4. Udun Yapısı Ud, istenen seslerin elde edildiği sap ve bu sesleri kuvvetlendiren gövde ile, ses veren tellerde den oluşan mızrap lı, perdesiz bir enstrümandır. Yarım armuda bezeyen gövdenin ön yüzü ses tablası, armudiliği veren arka kısmı tekne dir. Bir ucu gövdeye bağlı olan ve parmak basılan perdeliği taşıyan düz sap ın ucunda, eğri sap burguluk bulunur. Göğüs üzerindeki köprüye bağlanan tellerin uçları, eşikten geçerek her birine ait burgulara sarılır (Torun, 2000, s.17). 3.5. Udun Yapısını Oluşturan Bölümler 3.5.1. Gövde 3.5.1.1. Kapak Göğüs tahtası Balkonlar Kafesler Köprü (alt eşik) Mızraplık 3.5.1.2. Tekne Dilimler Filetolar Takozlar Ayna Bilezik 3.5.2. Sap 3.5.2.1. Düz sap Masif taşıyıcı Perdelik Sap sırtı Eşik 7

3.5.2.2. Burguluk Masif taşıyıcı Kaplama Gaga Burgu yuvaları Burgular 3.6. Gövde Bağlama, tanbur, gitar, yaylılar (kemençe,keman,viyolonsel vs.) gibi udun da sesi çoğaltan bir ses haznesi vardır. Ud da dilimlerin yapıştırılmasıyla oluşan tekne, oldukça büyük bir ses haznesi meydana getirir. Gövde Kapak ve tekne olmak üzere iki ana elemandan oluşur. 3.6.1. Kapak tahtası (Göğüs - Ses Tablası - kapak ) Enstrümanın en hassas kısmıdır. Çıkan sesin kalite ve volümünde birinci derecede etkilidir. Göğüs tahtasının iyice kurutulmuş olması, tellere paralel yönde konulan damarların muntazam olması gerekir. 3.6.2. Balkonlar Kapak tahtasının altında, damarlara dik yönde konmuş küçük çıtalara balkon denir. İnce bir plak olan göğüs tahtasının altında, bina döşemeleri altındaki kirişler gibi mukavemet sağlarlar. Çıkacak ses üzerinde çok etkilidirler. Malzeme, ölçü ve yerlerinin değişikliği, elde edilen ses açısından farklı sonuçlar yaratır. 3.6.3. Kafesler Göğüs tahtasının orta kısmında bir büyük, iki küçük daire şeklinde delikler bulunur. Bu delikler, kafesle kapatılır. Gövde içinden gelen titreşim, bu kafeslerin özenle hazırlanmış boşluklarından çıkar. Kafes deseninin sık veya seyrek oluşu sese etki eder. Bazı küçük udlarda (zenne ud) ve Arap udlarında, yalnız bir büyük kafes bulunur. Kafeslerin yapıştırıldığı deliklerin etrafında, göğüs tahtası oyularak yerleştirilen ince çember şeritlere fileto adı verilir. 8

3.6.4. Köprü Göğse sıcak tutkalla yapıştırılan, tellerin bir ucunun bağlandığı elemandır. Her tel için açılmış olan deliklerden geçen tel uçları, değişik düğümlerden biri atılarak bağlanır. Teller akort edildiğinde, köprüye binen çekme kuvveti, 50 kg. dan fazladır. Bu kuvvet, köprünün üstünü sap yönünde çektiğinden, köprünün alt kısmı, mızraplığın bulunduğu bölgeyi içe doğru iter. Bu bilindiğinden, balkonlar, bu yüklemeyi taşıyacak şekilde yerleştirilir. 3.6.5. Mızraplık Mızrap, tellere köprü ile büyük kafes arasındaki bölgede vurur. Bazı vuruşlarda, mızrabın ucu tellerden sonra göğse dokunabilir. Kapak tahtasını korumak için bu kısma mızraplık denilen parça yapıştırılır. Tellerin çekme gücüyle mızraplık civarında oluşan çöküklük, mızrabın göğüse çarpmasını önlediği için faydalıdır. 3.6.6. Dilimler (Yapraklar Çemberler) Udun armuda benzeyen sırt tarafı, çok sayıda dilim in yan yana yapıştırılmasıyla yapılır. Dilimlerin arasında fileto adı verilen ince şeritler vardır. Ud yapımında, kalıp üzerinde önce orta dilim konur ve sırayla yanlara devam edilir. Bu sebeple dilimler tek sayıda olur. 19 ile 25 dilim arası normaldir. Daha fazla, 35-45 dilimli tekneler de yapılmıştır. Dilim sayısı az ise tekne kesiti köşeli olur. Dilim sayısı çoğaldıkça kesit giderek daireye yaklaşır. Ancak, parçalar çok küçüleceğinden verim düşer. Çünkü teknenin iç yüzeyinde, dilimlerin bağlandığı kısımlara kağıt şeritler yapıştırılır; sayı çoğalınca, dilimden fazla kağıt alanı oluşur. Bu da titreşimin yansımasını azaltır. 3.6.7. Filetolar Dilimler arasına şerit şeklinde konan parçalardır. Kafes kenarına konan filetolar göğüs damarının bağlantısını sağlarlar. Teknede ise amaç estetiktir. Aynı şekilde, kapağın tekneye oturduğu kısımlar boyunca ve çepçevre, 4-5 mm. Genişliğinde açılan yuvaya da filetolar yerleştirilir. Bunlar da sağlamlık sağlar. 9

3.6.8. Takozlar Teknenin dilimleri kalıp üzerinde birleştirilirken kalıbın uç ve arka tarafında, birer takoz konur ve dilimler uçlarından bu takozlar üzerinde birleştirilir. Sap tarafındaki takoz içinde bırakılan yuvaya sapın ucundan bir kısım, kırlangıç geçme ile oturtulup yapıştırılır. Klasik yapımda, bu takozun üzerindeki göğüs tahtasının bir kısmı, kalp şeklinde oyulur ve klavye ile aynı malzemeden bir parça yapıştırılır. 3.6.9. Ayna ve bilezik Takozlar üzerine yapışan dilimlerin bitim noktasında, arka tarafa, dilimlerin üzerini kapatan ayna adı verilen parça yapıştırılır. Hem dilimlerin birleşme hatalarını kapatır, hem de dilimler ve filetoların birleşimini sağlamlaştırır. Dilimlerin sap ile birleştiği kısmı kapatan ince ağaç parçasına bilezik adı verilir. 3.7. Sap Kanun, harp gibi bazı sazlarda her telden bir ses elde edilir. Tel sayıları fazladır. Yaylı sazlarda ve mızraplıların çoğunda, tel sayısı azdır. Saplarındaki belirli noktalara basarak, yani titreşen tel boyu uzatılıp kısaltılarak bir telden pek çok ses çıkartılabilir. Bunlardan bir kısmı, bağlama, tanbur gibi uzun saplıdır. Ud, kısa saplı olanlardandır. Bu kısa düz sapın ucunda, burguların takıldığı eğri sap bulunur. 3.7.1. Masif taşıyıcı Dıştan görünmeyen, öndeki düz yüzü klavye (perdelik) ile, arkadaki bombeli tarafı kaplama ile örtülü olan bu eleman tekne içindeki takoza oturtulup yapıştırılır. 3.7.2. Perdelik (klavye tuşe) Sapın ön yüzü düzdür. Tellere basan parmaklar, onları sapa değdirir, Böylece telin köprü ile basan parmak arasındaki kısmı titreşir. Titreşen tel boyu kısaldıkça, ses incelir. Parmak basılan bu kısma, baskı ile tellerin oynamaması için abanoz, pelesenk gibi sert ağaçlardan yapılan perdelik yapıştırılır. Çok iyi tesviye edilir. Perdeli sazlarda, metal perde elemanı veya perde bağı vardır. Parmak, perde yanında bir noktaya basınca, tel perdeye tam temas edip sabitleştiği için perde ile köprü arasındaki tel titreşir. İstenen perdenin hemen yanı veya biraz gerisine basılması, çıkan sesin frekansını değiştirmez. Çünkü sabitleşme noktası perdedir. Ud gibi perdesiz olan sazlarda, parmak ucunun tam yerine basması gerekir. Bu baskı biraz ileri veya geriye isabet ederse müzik dilinde falso adı verilen yanlış sesler çıkar. 10

3.7.3. Sap sırtı Sapın arka tarafı, sol el başparmağının dayanacağı yerdir. Genellikle yarım elips kesitlidir. Bu tarafa ince dilimli ağaç parçaları yapıştırılır. 3.7.4. Eşik (Küçük eşik Üst eşik Baş eşik) Köprüye bağlanıp göğsü ve sapı kateden teller, burguluğa varmadan eşikten geçerler. Parmak basılmazsa, telin köprü ile eşik arasında kalan kısmı titreşir, Sapla burguluğun birleştiği yerde bulunan eşik klavyeden 1 mm. yukarıya çıkacak şekilde yapılır. Her tel, eşik üzerinde kendisi için açılmış yuvaya oturur. Yuva altının klavyeye 0,5 mm. kadar yaklaşması gerekir. Teller yüksekte kalırsa parmaklar zor basar, daha yüksek olursa, entonasyon bozulur. Parmak basılan yerden, istenen ses çıkmaz. Alçak olursa, teller sapa sürtüneceğinden cızırtı yapar. 3.7.5. Burguluk masif taşıyıcısı Burguluk teknenin malzemesinden yapılır. Ancak, tekne gevrek ve sert ağaçlardan yapılmışsa, burguluğun iç kısmına sert ağaçlarla takviye yapılır ve teknede kullanılan malzeme ile kaplanır. 3.7.6. Gaga Burguluğun uç noktasında, bitişi sağlayan, yaylı sazlardaki salyangoz benzeri bir gaga vardır. 3.7.7. Burgu yuvaları Her telin akordu, sarıldığı burgunun döndürülmesiyle yapılır. Eğri sapın yanaklarındaki konik yuvalara giren burgu gövdesinin her noktası ile temas etmesi gerekir. Bu sağlanmazsa gerilen telin karşı kuvveti ile burgu, yuvada sabit halde kalamaz. 3.7.8. Burgular Onbir telin her biri, altısı üstte, beşi altta kulağı olan burgulara sarılır. Burguların elle tutulan kısmına kulak denir. Ud icracısını, özellikle yeni başlayanları en fazla sıkıntıya sokan şey, burguların akort kaçırması, yani yerleştiği gibi durmayıp kayması veya tersine akort ederken yuvasında sıkışarak dönmemesidir. 11

4. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE UD YAPIMCILARI 4.1. BARON BARONAK (1834 1900) Başlıca kemençe olmak üzere tanbur, ud ve lâvta da yapmıştır. Ermeni asıllıdır. İstanbul un samatya semtinde doğmuştur. Hayata dülger olarak başlamış, sonra doğramacılık ve daha sonra da lüthiyelik yapmıştır. Sultan Aziz devrinde (1861 1876) sarayda Saz usta başılığı yaptığı da rivayet edilmiştr. Bilhassa kemençe üzerindeki yapım ustalığı kendisinden sonraki lüthiyeleri de etkilemiştir (Üngör, 2000, s.10). 4.2. MANOL (EMMANUİL VENYOS) (1845 1915) İstanbul Ortaköy de doğmuştur. Rum asıllıdır. İlk mesleği mobilya cilacılığıdır. Akabinde doğramacılık yapmış ve sonradan çalgı yapımına başlamıştır (1870). Dükkanı Beyoğlu İstiklal caddesinde idi. Özellikle ud yapımında kazandığı ün günümüze kadar süre gelmiştir. Lâvta da yapmıştır. En seçkin çırakları olarak Bahriyeli Mustafa ve Victor de Kavalla bilinmektedir. Manol udları udîler arasında hala değerini sürdürmektedir. Manol ud yapısının en belirgin görünüş özelliği: sırt filetolarında kullandığı ince ve birbirine bitişik sarı-siyah filetolardır. Manol udlarının sırt filetoları genellikle 19 veya 21 parçalıdır. Bu filetolarda maun ağacı kullanılmıştır. Yazar Sermet Muhtar Alus (1887-1952), 28.9.1947 tarihli Akşam Gazetesinde aynen şöyle yazıyor: Galata da tramvay caddesinde, yüz yıllık işkembecinin iki üç kapı berisinde küçük bir dükkandaymış. Ben pek çocuktum hatırlamıyorum Udlarının en ucuzu beş adet sarı lira, nakışlıları sekiz-on lira Manol usta 1915 tarihinde İstanbul da ölmüştür (Üngör, 2000, s.10). Ud etiketi: Manoli den inşa olunmuştur. Deralliyede Galata Sandıkçılar caddesi no: 168. 1907 4.3. UZUNYAN ARTİN (HARUTYUN) (1845 -?) İstanbul da doğmuştur. Ermeni asıllıdır. Daha ziyade kanun ve tanbur yapımıyla ün kazanmıştır. ud da yapmıştır (Üngör, 2000, s. 11). Ud etiketi: Artin ve Ohannes Uzunyan uzun çarşı, hicrî 1291-1292 (1875) 12

4.4. MİHRAN KERESTECİYAN (1865 1940) Niğde de doğmuştur. Ermeni asıllıdır. İlk mesleği demir yolu gardöfrenliğidir. Otuz yaşına kadar bu meslekte çalıştıktan sonra İstanbul a gelerek Beyazıt da çadırcılar içinde marangozluğa başlamıştır. Yine Beyazıt da dükkanı bulunan lüthiye Aziz Mehmet Efendi den lüthiyeliği öğrenmiş ve başta ud olmak üzere kemençe, santur ve keman da yapmıştır. İstanbul da Kadıköyü nde ölmüştür (Üngör, 2000, s. 11). 4.5. KAPUDAĞLI İLYA (KANAKİS) (1870 1930) Bandırma ya bağlı Kapudağ da doğmuştur. Rum asıllıdır. Önce Mandolin ve Gitar yaparak başlamış ve sonra 25 yaşlarında İstanbul a gelerek Kapalıçarşı da dükkan açmış ve o zamanın en yaygın çalgısı olan ud yapımına başlamıştır. Ayrıca lavta da yapmıştır. Beyaz zemin üzerine baskılı, fotoğraflı etiket kullanmıştır. Etiketlerine opus numarası da yazmıştır. 1930 da Selanik te ölmüştür (Üngör, 2000, s. 11-12). 1912 Ud etiketi: Düyûnumumiye karşısında çifte saraylar çarşısında no: 55 (Ud no: 718) 4.6. NİHAT İHVAN (1870 -?) Şam ın Osmanlı İmparatorluğu na bağlı olduğu yıllarda ud yapımcılarının bir hayli fazla olduğu bu şehrimizde en ünlü lüthiyelerden biriydi. udlarına opus numarası koymuştur. Göğüs kafesi fildişi oymalı altı köşeli çiçek desenli yıldız, orta yerinde: Nihat İhvan, 1901-1881 yazılıdır. Aynı tip iki uddan biri Şerif Muhiddin Targan da diğeri Ethem Rûhi Üngör de ( 116 opus numaralı)dır (Üngör, 2000, s. 12). Ud etiketi: Nihat İhvan damas, 31 Temmuz 1901 no: 116 4.7. KOSTİ KARAGÖZ (1870 -?) Hakkında hayatıyla ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ud etiketi: Uzunçarşı başında Mercan Karakolu karşısı, 1901 (Üngör, 2000, s. 12) 4.8. KİRKOR KÂHYAYAN (1875 1933) İstanbul da dünya ya gelmiştir. Ermeni asıllıdır. Babasının mesleği olan doğramacılıkla işe başladıktan sonra ud yapımına başlamıştır. İstanbul Mercan Çakmakçılarbaşı ndaki dükkanda ud yapımını sürdürmüştür. Yetiştirdiği lüthiyelerden en ünlüleri: Onnik Garipyan (küçüküner) ve Levon Boğosyan Gözenoğlu dur. 13

Kirkor Kâhyayan Üsküdar Fıstıkağacı nda otururdu. Jirayir adında bir oğlu ve Efil adında bir kızı vardır (Üngör, 2000, s. 12). 4.9. VASİL (1875 1915) İstanbul da doğmuştur. Rum asıllıdır. Ustası Baron dur. ud, lâvta, kemençe ve tanbur yapmıştır. Özellikle tanburları çok değer kazanmıştır. Beyaz zemin üzerine baskılı etiket kullanmıştır. İstanbul da ölmüştür (Üngör, 2000, s. 12). 4.10. HASKÖYLÜ (MIGIRDIÇ) (1875 -?) İstanbul da Hasköy de doğmuştur. Ermeni asıllı kanun ve ud yapımcısıdır. Özellikle kanunlarıyla ünlüdür (Üngör, 2000, s. 12). Ud etiketi: Mıgırdıç tan inşa olunmuştur. Uzunçarşıbaşı nda no:,1907 4.11. SELİM KUTMANÎ (1876 1942) Türk musikisi nota yayıncılığında en önde gelen Kutmanî kardeşlerin Selin, Tevfik, İskender in en büyüğü olup diğer kardeşlerinden önce İsanbul Beyazıt a gelip maliye karşısı no: 139 dükkanda nota yayınına başlamış ve bu arada da başta ud olmak üzere çeşitli çalgılar imal ettirip firma etiketiyle satışa sürmüştür (Üngör, 2000, s.12). 4.12. GARABET MİKAİLYAN (1876 -?) Hayatı hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ud etiketi: Garabet Mikailyan Mayıs 1906 (Üngör, 2000, s. 12). 4.13. TEVFİK KUTMANÎ (1880 -?) Şam lı Kutmanî kardeşlerin ortancası olan Tevfik Kutmanî de Beyazıt Vezneciler no: 51 de Âlât-ı Mûsıkîye Mağazası adlı işyerinde nota yayınlarıyla birlikte firma etiketiyle başta ud ve diğer Türk Musikisi çalgılarını imal ettirerek satmıştır (Üngör, 2000, s. 12). Ud etiketi: Udçu Tevfik Beyazıt Sultanhamam sokak no: 2 1320 (1902/1903) 4.14. ARŞAK ÇÖMLEKÇİYAN (1880 1930) İstanbul da doğmuştur. Ermeni asıllıdır. Udî olup ünlü Kemânî Nubar Tekyay ın babasıdır. Beyazıt Mercan Uzunçarşıbaşı nda Caferiye hanındaki işyerinde nota yayıncılığına başlangıç tarihi kesin olarak bilinmiyor. Ancak yayınladığı onüç adet fasıl fasükülündeki dokuz numaralı Sûznâk faslında bulunan 1922 tarihi nazara alındığında yayın başlangıcının 14

1910 lara kadar uzandığı tahmin edilebilir. Çömlekçiyan nota yayıncılığı ile birlikte ud imal ettirerek firması adına satış da yapmıştır. İstanbul da ölmüştür (Üngör, 2000, s. 12). Ud etiketi: Tahminen yüzyılımızın başlarında yaşamış ud yapımcılarının günümüz lüthiyelerinden Teoman Kaya tarafından tesbit edilmiş olan tarihsiz ud etiketleri kayıtları: Konyalı Viçen, Kadıköy Veznecilerde Meşher-i Mûsıkî Udî Sami ve Şeriki Alet Edevat Mûsıkî Mağazası Leonidas Yorgo Slancatis: Darüssaade Nişancada Kumrulu Mescid no: 19. İstanbul Topkapılı Kostantin S. Hristides ve T. Trupenyan Bâbıâli no: 80 Selahaddin Usta Ayasofya no : 57 İstanbul Muhammed Memduh Kocamustafa Paşa no: 336 İstanbul Udî Manolizâde Leon İncesaz İmalathanesi her nevi âlât-ı mûsıkîye ve fürühat tamir olunur. Şehzâdebaşı vezneciler Udcu Artin Hatun Selamet Pasajı no: 10 bodrum kat Osmanbey İstanbul Muhammed Halil Muhammed (Selanik te yapılmıştır) Genç Hammas Esbep Agopyan Tokat H. Ohanyan, Çarşıkapı Işıklı Han kat: 2 İstanbul Tarihliler: İhvan Nihat, Şam 1900 Selim Hubbi, Şam 1900 Anton Tabbah, Halep 1901 Garabet Bedrosyan, Şam 1902 15