Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Transkript

1 6. KATI ATIKLAR 92

2 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 1) Katı atık tanımı 2) Katı atık türleri 3) Katı atıkların neden olduğu çevre sorunları 4) Katı atıkları uzaklaştırma yöntemleri 5) Türkiye de katı atık yönetimi 93

3 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Katı atık sorunu büyük bir sorun mudur? 2) Ülkemizde katı atıkların bertarafı hangi birimler tarafından yapılmaktadır? 3) Bu konuda yapılanlar yeterli midir? 94

4 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Çöp olarak da bildiğimiz katı Okuyarak atık olgusunu kavrayabilme. Katı Atık Tanımı Katı atıkların nasıl Okuyarak sınıflandırıldığını ve bu Katı Atık Türleri sınıflandırmayı öğrenme. Katı Atıkların Neden Olduğu Çevre Sorunları Katı atıkların neden olduğu çevre sorunlarını yaşadığınız çevreyi tahayyül ederek anlama. Okuyarak, araştırarak Katı Atıkları Uzaklaştırma Yöntemleri Türkiye de Katı Atık Yönetimi Katı atıkların uzaklaştırılmasında çevreye zarar vermeden hangi yöntemlerin daha avantajlı olduğunu saptayabilme. Ülkemizde katı atıkların nasıl değerlendirildiği ve bertaraf edildiğini öğrenme. Okuyarak, deneyerek Okuyarak, gezerek ve görerek 95

5 Anahtar Kavramlar Katı atık Geri dönüşüm Yeniden kullanım Geri kazanım Katı atık yönetimi 96

6 Giriş Dünya nüfusu gün geçtikçe ve hızlı bir şekilde artmaktadır. UNEP in (Birleşmiş Milletler Çevre Programı) yaptığı araştırmalara göre 2015 yılında dünya nüfusunun 7.2 milyar olacağı tahmin edilmektedir. Tüketim toplumu olarak adlandırılan günümüz toplumunun bu kadar hızlı bir biçimde artmasıyla birlikte katı atıklar en önemli sorunların başında gelmektedir. Hızlı nüfus artışıyla birlikte düzensiz ve plansız bir kentleşme yaşanmakta ve bunun sonuçları olarak doğa ve doğal yaşam alanları ciddi zarar görmektedir. Yeşil alanlar, nehirler, göller, denizler, hava ve toprak kirlilikle karşı karşıya kalmaktadır 97

7 6.1. Katı Atık Tanımı Evsel, ticari veya endüstriyel alanlardan oluşan; madencilik, tarımsal işlemler ve su arıtım ünitelerinin de dahil olduğu proseslerden kaynaklanan yarı-katı çamurları da içeren, hem ayrışabilen hem de ayrışma özelliği olmayan maddelerdir. Katı atık en yalın ifadeyle; tüketicisi tarafından bir işe yaramadığı nedeniyle atılan evsel, ticari ve endüstriyel işlevler sonucu oluşan, düzenli şekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddelerdir. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde: Üreticisi tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile öncelikle çevrenin korunması bakımından, düzenli bir şekilde bertaraf edilmesi gereken katı maddeler ve arıtma çamurdur. Kentlerde ortaya çıkan atıklar, konutlar, iş yerleri, hastaneler vb. yerlerden işe yaramadığı için atılan atıklardan oluşmaktadır. Atıkların toplanması, depolanması, ayrıştırılması ve zararsız hale getirilmesi büyük önem arz etmektedir Katı Atık Türleri Katı atıkları kaynaklarına göre beşe ayırabiliriz. Bunlar: Evsel katı atıklar Endüstriyel nitelikli katı atıklar Tarımsal katı atıklar Tıbbi katı atıklar Özel katı atıklardır. 98

8 Gündelik tüketimden artan ve atılan atıklara çöp denir. İnsan toplumundaki katı alıkların toplanması ve yok edilmesi çevre kirliliğinin önlenmesi, mikrop, kemirici ve haşarat üremesinin engellenebilmesi için zorunludur. Miktar ortalama bir kentte günlük çöp miktarı kişi başına kg arasındadır. Su ve organik maddeler çöpün üçte birini oluşturur. Kırsal kesimde organik madde ve sular daha büyük bir oran tutmaktadır. Bazı ülkelerde kişi başına günlük miktar kg arasında belirlenmektedir. Kentsel bölgelerde katı atıklar başlıca organik ve bozulabilir özellikteki bitkisel ve hayvansal atıklar, kağıt, yün ve paçavralar, cam, maden ve porselen, moloz parçaları toprak, yol tozu, kül ve hayvan atıkları çöpü oluşturabilir. Çöplerin yol kenarında birikmesi sağlık açısından oldukça tehlikeli bir durum yaratır. Evsel Katı Atıklar: Evsel katı atıklar; tehlikeli ve zararlı katı atık kavramına girmeyen yiyecek atıkları ve kullandığımız ürünlerin ambalajları veya kutularıdır. Evsel katı atıkların % 68 ini organik atıklar, kalan kısmını ise kağıt, karton, cam, plastik, deri, metal, tekstil, kül gibi atıklar oluşturmaktadır. Konuşma dilinde çöp olarak bilinen evsel atıkların kontrolü insan ve çevre sağlığı açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü; bu atıkların biriktirildiği yerlerde hastalık yapıcı ve taşıyıcı organizmalar için çok elverişli bir üreme ortamı meydana gelmektedir. Yerleşim merkezlerinde, evsel katı atıkların oldukça küçük bir alan içinde bulunmaları bu problemin önemini daha da artırmaktadır. DİE (Devlet İstatistik Enstitüsü) istatistiklerine göre ülkemizde kişi başı üretilen atık miktarı 1.34 kg, günlük üretilen toplam atık miktarı ton, yıllık üretilen toplam atık miktarı 32 milyon ton, geri kazanabilir atık miktarı ise 4 milyon tondur. OECD ülkelerinde kişi başı atık miktarı bir yılda 300 ile 700 kg arasında değişmektedir. Örneğin Çek Cumhuriyeti nde kişi başı yıllık atık miktarı 300 kg iken ABD de 700 kg dır. Endüstriyel Nitelikli Katı Atıklar: Endüstride kullanılan malzemelerin artıkları olarak adlandırabileceğimiz bu tür atıklar; tehlikeli ve tehlikesiz atıklar olmak üzere ikiye ayrılır. Tehlikeli atıklar; patlayıcı-parlayıcı, kendiliğinden yanmaya uygun, suyla temas halinde parlayıcı gazlar çıkaran, oksitleyici, organik peroksit içerikli, zehirli, hava ve suyla temasında toksik gaz çıkaran özellikler taşıyan atıklardır. Tehlikesiz atıklar; endüstrilerden kaynaklanan ancak tehlikeli ve zararlı özelliği olmayan atıklardır ve evsel atıklarla aynı kategoride değerlendirilir. Tarımsal Atıklar: Parklar, bahçeler, seralar, haller, pazar yerleri gibi daha ziyade yerleşim alanlarında ortaya çıkan katı atıklardır. Genellikle tarımsal işletmelerde, çiftliklerde katı atık olarak nitelendirilebilecek tarımsal atıklar pek olmaz. Asıl ürün üretiminden sonra ortaya çıkan atıklar hayvan yemi, gübre ve yakacak olarak kullanılırlar. 99

9 Tıbbi Atıklar: Dünya Sağlık Örgütü nün tanımına göre : Sağlık kuruluşları, araştırma kuruluşları ve laboratuvarlar tarafından oluşturulan tüm atıklar tıbbi atıktır. ve Bunun dışında evde yapılan tıbbi bakım (diyaliz, insülin enjeksiyonları) esnasında üretilen atıklar gibi küçük veya dağınık durumda bulunan kaynaklardan çıkan atıklar da tıbbi atıktır şeklinde tanımlanmaktadır. Hastane çöpü olarak da adlandırılan tıbbi katı atıkları iki gruba ayırabiliriz. Normal Katı atıklar: Tıbbi tesislerde ortaya çıkan atıkların %75 i ile %90 a kadarı risk taşımayan atıklardır. Enfekte ve Tehlikeli Katı Atıklar: Bunlar her türlü atık veya hasta ile temas etmiş olan enjektör, pansuman malzemesi gibi malzemelerden oluşan atıklar olarak tanımlanmaktadır. Özel Nitelikli Atıklar: Uzaklaştırılması özel önem gösteren radyo aktif atıklar, piller, aküler, kullanılmış yağlar ve inşaat yıkım ve hafriyat atıklarıdır. Radyoaktif Atıklar: Nükleer maddelerin gerek nükleer reaktörlerde gerekse tıbbi ve endüstriyel kullanımı sonucunda radyoaktif atıklar oluşur. Kaynağı ne olursa olsun ortaya çıkan bu radyoaktif atıklar güvenli, ekonomik ve çevrenin ve halkın kabul edebileceği bir şekilde yönetilmek zorundadır. Radyoaktif Atık Tipleri: Radyoaktif atıklar taşınma, depolama ve atık düzenlemelerini kolaylaştırmak için içerdiği radyoaktif malzemenin konsantrasyonu ve radyoaktif kaldıkları süre dikkate alınarak sınıflandırılırlar. Kategorilerin tanımı ülkeden ülkeye değişmekle beraber radyoaktif atıklar düşük seviye, orta seviye ve yüksek seviyeli atıklar olarak sınıflandırılabilir. Piller: Bir adet pilin 1 m3 topraktaki milyarca canlıyı öldürdüğü için doğaya atılmaması gerektiği sürekli dile getirilmektedir. Örneğin; AB ülkelerinde kullanılan pillerin diğer atıklar ile karışmadan toplanması, taşınması ve geri kazanılması için uygulanan kurallar vardır. Almanya'da pil kullanan herkes, bu pillerin çevreye zarar vermeden uygun şekilde geri kazanım sistemine kazandırılmasından sorumlu tutulmaktadır. Atık yağlar: 1 litre atık yağ 1 milyon litre içme suyunu kirletebilmektedir. Toksik özelliğe sahip bu yağlar yeraltı sularına karışarak kısıtlı olan temiz su kaynaklarını içilemez hale getirir. Kirlenen yeraltı sularını temizlemek çok pahalı ve zordur. Atık Bitkisel Yağların çöpe atılması durumunda ise yağmur suları ile karışarak toprağa sızar. Yeraltı sularıyla nehirlere, göllere ve denizlere ulaşan atık bitkisel yağlar kuşlara, balıklara ve diğer canlı türlerine zarar vermektedir. Denizlere ve göllere ulaşan atık bitkisel yağlar su yüzeyini kaplayarak havadan suya oksijen geçişini önler, zamanla suda bozularak sudaki oksijenin tükenmesini hızlandırır. Balıklara ve diğer su canlılarına zarar verir ve denizanası oluşumunu arttırarak kirliliğe neden olur. 100

10 6.3. Katı Atıkların Neden Olduğu Çevre Sorunları ve Etkileri Görüntü kirliliği, koku, sızıntı, fiziksel ve kimyasal kirlilik: Katı atıklar; toprak kirliliği, hava kirliliği, su kirliliği, görüntü kirliliği gibi kirlilikleri doğurduğu gibi, toprak kaymaları, yangınlar, patlamalar, pis kokular ve toplumun sağlığını etkileme gibi etkileri de meydana getirmektedir. Genel olarak bakıldığında: Depolama ortamına gelen yağış sularıyla birlikte çöplerdeki zararlı ve tehlikeli maddeler yüzey ve yer altı sularının kirlenmesine neden olmaktadır. Atıklardan çıkan gazlar atmosfere karışarak hava kirliliğine neden olmaktadır. Sinek, fare vb haşerelerinin artmasına neden olmaktadır. Halk sağlığını etkileme: Az gelişmiş ülkelerdeki yerleşim yerlerinin çoğunda çöp toplama hizmetleri ya hiç yoktur ya da yetersizdir. Çöplerin % 30 ile % 50 sinin kontrolsüz bir şekilde etrafa bırakıldığı söylenebilir. Katı atıklar uygun koşullar altında biriktirilememekte ve toplanan atıklar imha sahası veya çöplük denilen alanlara atılmaktadır. Bu uygulamalar görüntü olarak kötü sonuçlar doğurduğu gibi halk sağlığı açısından da tehlike yaratmaktadır. Katı atıklar yoluyla en az 20 hastalığın taşınarak bulaştığı bilinmektedir. Doğrudan veya ara hayvanlarla bulaşabilen cüzam, veba, kolera, dizanteri, tüberküloz, kuduz, sıtma gibi hastalıklar biyolojik olumsuzluklara örnek olurken; çöp depolama alanlarında oluşan sızıntı suları ve gazlar, kimyasal ve biyolojik olumsuzluklara neden olmakta; çevreye sorumsuzca bırakılan atıklar insanlara fiziksel zararlar verebilmektedir Katı Atıkları Uzaklaştırma Yöntemleri Katı atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermelerini önlemek amacıyla toplanması, taşınması, yeniden kullanım, geri kazanım, geri dönüşüm, yakma ve değerlendirme işlemleri ile çevremizden uzaklaştırılması için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlerin tümüne katı atık yönetimi denmektedir. Düzensiz depolama: İsminden de anlaşılacağı üzere katı atıkların yani çöplerin doğal ortama gelişigüzel bırakılmasıdır. Diğer bir ifadeyle vahşi depolama adı verilen düzensiz depolama; maliyeti itibariyle masrafsız sayılabilecek bir işlem olmasına karşın çevreye ve insanlara verdiği zararlar çok önemli boyuttadır. Bu uygulama gelişmiş ülkelerde görülmezken, gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerde sıkça görülmektedir. Düzensiz depolama; çevreye kötü kokuların yayılmasına, görüntü kirliliğine ve çeşitli haşerelerin oluşmasına elverişli bir ortam oluşturmakla birlikte insan sağlığını olumsuz şekilde etkileyecek hastalıkların oluşmasına olanak sağlamaktadır. 101

11 Resim. Kaynağında Ayrıştırma ve Düzenli Depolama Düzenli Depolama: Çöplerin yerleşim alanları dışında kalan yerlere gelişigüzel bırakılmasıyla; ortaya çıkan çevre sorunlarının anlaşılması ve giderilmeye çalışılması ile birlikte düzenli depolama kavramı ortaya çıkmıştır. Böylece atıklar çevreye ve insan sağlığına zarar vermeden bertaraf edilmeye başlanmıştır. Kompostlaştırma: Organik atıkların özellikle yiyecek ve bitki atıklarının kontrollü ortamlarda çözündürülerek zengin toprak yapma işlemine kompostlama denir. Organik atıkların oksijenli ortamda ayrıştırılmasıyla birlikte elde edilen verimli toprak ortaya çıkarma işlemidir. İçlerinde %50 ile %75 oranında organik madde bulunduran çöplerin kompost tesislerinde humusa dönüştürülmesi mümkündür. Yeniden Kullanım: Atıkların toplama ve temizleme dışında hiçbir işleme tabi tutulmadan aynı şekliyle ekonomik ömrü doluncaya kadar kullanılmasıdır. Atığın ilk şekliyle ya amacı doğrultusunda ya da farklı bir amaçla yeniden kullanılabilir hale gelmesidir. Geri Dönüşüm: Atıkların fiziksel veya kimyasal işlemlerden geçirildikten sonra hammadde olarak üretim sürecine kazandırılmasıdır. Cam, metal, plastik, kağıt/karton gibi değerlendirilebilir atıkların çeşitli işlemlerle birlikte tekrar aynı veya başka ürünlere dönüştürülme sürecidir. Geri Kazanım: Değerlendirilebilir atıkların kaynağında ayrı toplanması, sınıflandırılması, fiziksel ve kimyasal yöntemlerle başka ürünlere veya enerjiye dönüştürülmesi işlemidir. Yeniden kullanım ve geri dönüşüm kavramlarını da kapsamaktadır Türkiye de Katı Atık Yönetimi Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmasıyla birlikte bir temizlik işi olarak görülen katı atıkların bertarafı sağlık konusunu ilgilendirdiği için Sağlık Bakanlığına verilmiştir yılında Çevre Bakanlığının kurulması ile birlikte katı atıklar çevre yönetimi kapsamına alınarak bu bakanlığa bağlanmıştır. Yani önceleri sadece insan sağlığını öne alan bir görüş benimsenmişken daha sonraları insanın yaşadığı çevreden bağımsız olmadığı düşüncesiyle yaşanılabilir çevre düşüncesi ön plana çıkmıştır. 102

12 Avrupa Birliğine uyum süreci ile birlikte ülkemizde katı atık yönetimi belediyeler için zorunlu hale gelmiştir. Belediyeler bu doğrultuda çalışmalarını tamamlamaya çalışmaktadırlar. Türkiye de katı atık miktarını kişi bazlı değerlendirdiğimizde; günlük ortalama kişi başı 1.15 kg katı atığın ortaya çıktığını görmekteyiz. Yıllık toplanan 25 milyon tonluk katı atığın sadece 100 bin tonluk kısmı geri dönüşüm, yakma ve kompostlaştırma olarak bertaraf edilirken, geriye kalan kısmının büyük bir bölümü düzensiz depolama alanlarında depolanmaktadır (TÜİK). Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın 2023 yılı hedeflerine göre; katı atıkların yılda 410 bin tonu yakma işlemi ile 650 bin tonu ise düzenli depolama tesislerinde bertaraf edilecektir. Türkiye de katı atık yönetimi ile ilgili yasal düzenlemeye baktığımızda çevre kanununu ve belediye kanunlarını görmekteyiz. İlgili maddeler aşağıda verilmiştir sayılı Çevre Kanunu: 8. Madde - Her türlü atık ve artığı doğrudan ve dolaylı biçimde alıcı ortama vermek, depolamak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaktır sayılı Çevre Kanunu nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun: 11. Maddede Değişiklik - Büyükşehir belediyeleri ve belediyeler evsel katı atık bertaraf tesislerini kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmekle yükümlüdürler. Bu hizmetten yararlanan ve/veya yararlanacaklar, sorumlu yönetimlerin yapacağı yatırım, işletme, bakım, onarım ve ıslah harcamalarına katılmakla yükümlüdür. Bu hizmetten yararlananlardan, belediye meclisince belirlenecek tarifeye göre katı atık toplama, taşıma ve bertaraf ücreti alınır. Bu fıkra uyarınca tahsil edilen ücretler, katı atıkla ilgili hizmetler dışında kullanılamaz 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu: 7. Madde -...katı atık yönetim planını yapmak, yaptırmak; katı atıkların kaynakta toplanması ve aktarma istasyonuna kadar taşınması hariç katı atıkların ve hafriyatın yeniden değerlendirilmesi, depolanması ve bertaraf edilmesine ilişkin hizmetleri yerine getirmek bu amaçla tesisler kurmak kurdurmak sayılı Belediye Kanunu: 14.ve 15 Maddeleri -...katı atıkların toplanması, taşınması, ayrıştırılması, geri kazanımı, ortadan kaldırılması ve depolanması ile ilgili bütün hizmetleri yapmak, yaptırmak sayılı Belediye Gelirleri Kanunu (ÇTV): 103

13 97. Madde - Kirleten öder prensibiyle atık üreticilerinin atık yönetimi hizmetlerine katılımı sağlanmaktadır. 104

14 Uygulamalar Yaşadığınız yerde katı atıkların depolanma şeklini biliyor musunuz? Yaşadığınız belediye sınırları içerisinde belediyenin katı atık yönetimini ve geri dönüşüm konusundaki fikirlerini yetkililerle görüşerek değerlendirebilirsiniz. 105

15 Uygulama Soruları 1) Katı atık depolama yerlerinin nasıl olması gerektiğini düşünüyorsunuz? 2) Katı atıklar konusunda insanlar nasıl bilinçlendirilebilir? 106

16 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde, katı atık türlerini ve çevreye verdiği zararların neler olduğunu öğrendik. Ayrıca katı atıkların hangi yöntemlerle bertaraf edildiğini ve ülkemizde ki katı atık yönetimini inceledik. 107

17 BÖLÜM SORULARI 1) Katı atıklar öncelikle hangi kirliliğe neden olur? a) Hava b) Su c) Toprak d) Ses e) Görüntü 2) I. Katı atıkların bertarafında en fazla düzenli depolama işlemi uygulanmaktadır. II. Türkiye de kişi başına düşen katı atık miktarı OECD ülkelerinin ortalamasına eşittir. III. Türkiye de katı atıklar en fazla düzensiz depolama şeklinde depolanmaktadır. 3) Yukarıdaki bilgilerden hangisi veya hangileri doğrudur? a) I b) II c) III d) I-II e) I-III 4) Tıbbi tesislerde ortaya çıkan atıkların %90 a yakınını hangi tür atıklar oluşturmaktadır? a) Normal Katı Atık b) Enfekte Katı Atık c) Tehlikeli Katı Atık d) Enfekte ve Tehlikeli Katı Atık e) Özel Nitelikli Atık 5) Aşağıdakilerden hangisi özel nitelikli katı atıklardan sayılmaz? a) Aküler b) Kullanılmış Yağlar c) Piller d) Hafriyat Atıkları e) Pazar Yeri Atıkları 6) Aşağıdakilerden hangisi nükleer reaktörlerde oluşan atık türüdür? a) Tıbbi Atık b) Nükleotik Atık c) Endüstriyel Atık d) Radyoaktif Atık e) Zehirli Atık 108

18 7) Aşağıdakilerden hangisi katı atıkların neden olduğu çevre sorunlarından biri değildir? a) Toprak Kirliliği b) Hava Kirliliği c) Su Kirliliği d) Görüntü Kirliliği e) Ses Kirliliği 8) Katı atıklar yoluyla en az kaç hastalığın insanlara geçtiği bilinmektedir? a) 5 b) 10 c) 15 d) 20 e) 30 9) Organik katı atıkların kompost tesislerinde aşağıdakilerden hangisine dönüştürülmesi mümkündür? a) Humus b) Kil c) Marn d) Tın e) Alüvyon 10) Atığın hiçbir işleme tabi tutulmadan aynı veya başka ürünlere dönüştürülmesine ne denir? a) Geri Kazanım b) Geri Dönüşüm c) Yeniden Kullanım d) Kompostlama e) Düzenli Depolama Cevaplar: 1) c 2) c 3) a 4) e, 5) d, 6) e 7) d, 8) a, 9) c, 10)b 109