BÖLÜM 1 TEMEL YÖNETİM KAVRAMLARI

Transkript

1 YÖNETİM VE ORGANİZASYON 3 BÖLÜM 1 TEMEL YÖNETİM KAVRAMLARI Bir bilim dalı veya disiplinin incelenmesinde, öncelikle temel kavramların bilinmesinde yarar vardır. Çünkü her disiplin, kendisine özgü kavramların açıklanmasıyla daha kolay ifade edilebilir. Bu bölümde yönetimle yakından ilgili olan temel kavramları içinde barındıran yönetim, yönetici, ikibinli yıllarda yönetim, yönetim biliminin diğer toplumsal bilimlerle ilişkisi, örgüt ve davranış konuları ele alınmıştır. 1. YÖNETİM 1.1. Yönetim Kavramının Tanımı ve Niteliği İlk insanın, doğa güçlerine, vahşi hayvanlara ve zorbalara karşı koymak amacıyla kader ve güç birliği yapmak üzere bir araya geldiği gerçeği dikkate alınırsa, yönetim olayının insanlık tarihi kadar eskilere dayandığı söylenebilir 1. Ortak amaçlarını gerçekleştirmek üzere insan gruplarının önce iş birliği ve daha sonra da kendi aralarında iş bölümü yaparak yöneten-yönetilen veya lider-izleyiciler şeklinde hedefe birlikte yöneldikleri her yer ve zamanda yönetim olgusu varolagelmiştir. Sanatların en eskisi olarak nitelendirilmesine karşılık, yönetimin bir bilim dalı olarak ortaya çıkması nispeten yenidir 2. İlk dönemlerden bu yana birey ve toplumsal yaşamın organize edilmesi şeklinde algılanmasına karşın, teorik ve uygulamalı çalışmaların nispeten yeni olması bunun temel nedenlerinden biridir 3. Bu ve benzeri nedenlerden dolayı, yönetim bilimi ile ilgili kavramlar tam olarak açıklığa kavuşmamış ve yazarlar arasında üzerinde henüz görüş birliğine varılan ortak bir yönetim tanımına ulaşılamamıştır. Aslında ilkeleri, felsefesi ve politikalarının incelenmesine yeni başlanmış olan bir bilim dalı için bu gibi terminoloji ve kavram karışıklıklarının olağan karşılanması gerekir. Bu durumun doğal sonucu olarak, yönetim konusu ile ilgilenenlerin genellikle kendi ihtiyaç ve amaçlarına uygun düşecek tanımlar geliştirmeye çabaladıkları gözlenmektedir. Bu durum, yönetim konusunda farklı ama birbirini tamamlayan ve çoğu kez kısmi bakış açılarını yansıtan birden fazla tanımın ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur. Nitekim, yönetim kavramı ile bazen bir süreç ifade edilmekte, bazen bu sürecin unsurları olan organlar -kişi veya grup- anlaşılmakta, bazen de yönetim belirli bir bilgi topluluğu olarak ele alınarak bunun yöneticilerin karar verme ve liderlik gibi faaliyetlerinde nasıl kullanılabileceği üzerinde durulmaktadır 4. Yönetim; belirli birtakım amaçlara ulaşmak için başta insan kaynakları olmak üzere, parasal kaynakları, demirbaşları, alet-teçhizat, hammadde ve yardımcı malzemeler ve nihayet zaman faktörünü birbirleriyle uyumlu ve etkin kullanmaya olanak

2 4 TEMEL YÖNETİM KAVRAMLARI verecek kararlar alma ve bunları uygulatma süreçlerinin toplamı şeklinde ortaya çıkar. Herhangi bir örgütte amaca ulaşma yolunda ortak çabalar sergileniyorsa orada yönetimden bahsedilebilir. Yönetim kavramının içinde, başta insan unsuru olmak üzere tüm üretim faktörlerinin planlama aşamasında belirlenen hedefler doğrultusunda etkin ve verimli kullanılmaları söz konusudur. Ancak, şunu hemen belirtelim ki, yönetim sürecine işlerlik kazandıran temel faktör yine de insan unsuru olmaktadır. Çünkü, insan ve onun çabaları olmadan diğer tüm üretim faktörleri birer kaynak yığını olmanın ötesine geçemezler. O hâlde denebilir ki, maddi araç-gereç ve parasal kaynaklar olmazsa bile belirli faaliyetleri yapmak ve amaçlara ulaşmak için insan unsurunun bulunması yeterli ve gerekli bir koşuldur 5. Yönetim; bir grup insanı belirlenmiş amaçlara doğru yöneltme, aralarındaki iş birliği ile koordinasyonu sağlama çabalarının bütününü içeren bir süreç şeklinde de ifade edilebilir. Başkaları vasıtasıyla işgörme ve önceden belirlenen hedeflere ulaşmanın söz konusu olduğu her durum yönetimin süreç olma bağlamında değerlendirilebilir. Süreç olarak yönetim bir dizi faaliyeti içerir. Yönetim fonksiyonları olarak bilinen ve karşılıklı etkileşim hâlinde sürekli olarak tekrarlanan bu faaliyetleri Şekil 1.1 deki gibi gösterenler olmuştur 6. Planlama Örgütleme Yürütme Koordinasyon Eğitim ve Geliştirme Kontrol Geri Bildirim ve Düzeltme Şekil - 1.1: Yönetim Süreci Şekildeki süreç günümüzde planlama, örgütleme, yürütme, koordine etme ve kontrol işlevleri olarak; en üst düzeydeki yöneticiden, en alt düzeydekine kadar bütün yöneticilerin kullandıkları faaliyetler dizisi şeklinde gerçekleşmektedir. Yönetim kavramı, yönetim işlevini yerine getiren kişi ve/veya grupl arı belirtmek için de kullanılmaktadır. Yönetimin sergilendiği örgüt yapısı bazen bir yönetici ile ona doğrudan bağlı birden fazla işgörenden oluşacak şekilde düzenlenmiş olabilir. Yani üst, orta ve alt yönetim kademesi tek bir kişinin şahsında temsil edilebilir ve örgütte biri yönetim biri de astlardan oluşmak üzere yalnızca iki hiyerarşik kademe bulunabilir. Oldukça basit olan böyle bir yapının modern bir iş örgüt yapısını

3 YÖNETİM VE ORGANİZASYON 5 yansıtamayacağı açıktır. Günümüzdeki iş örgütlerinin üçü (üst-orta ve alt) yönetim ve biri de işgörenler olmak üzere en az dört hiyerarşik kademeden oluştuğu söylenebilir. İşte, günümüzde örgütlenmiş gruplarda görev alan ve yönetim işlevini yerine getiren kişi veya kişilere yönetim organları adı verilir. Yönetimde, her şeyden önce belirli bir amaca başkalarıyla birlikte ulaşma, başkalarına iş gördürme ve onların yardımlarını sağlama söz konusudur. Burada, işleri yaptıranlara yönetici, yapanlara ise yönetilen denmektedir. Yöneticilerin üst, yönetilenlerin ise ast olarak isimlendirildiği bu düzeyler arasındaki ilişkiler yönetim sürecinin temelini oluşturmaktadır Yönetim Grupları ve Tarihsel Gelişim Yönetim süreci, onu işleten veya başka bir deyimle ona işlerlik kazandıran grup veya organlar açısından incelendiğinde üç tür yönetimin gündeme gelmesini sağlar. Bunlar, günümüzde hemen her ülkede gelişmişlik derecesine bağlı olarak birinin ya da diğerinin ağır bastığı ailesel (patrimonial), siyasal ve profesyonel yönetim grupları şeklinde aşağıdaki gibi açıklanabilir: 1. İşletme yönetiminde üretim araçlarının, temel karar organlarının ve belli başlı hiyerarşik kademelerin önemli bir kısmının belli bir aileye mensup üyelerin elinde bulunması hâlinde ortaya çıkan duruma aile veya ailesel yönetim adı verilir. Bu tür bir yönetim şeklinin en belirgin özelliği, üst yönetim kademelerinin yalnızca belirli aile bireylerine veya akrabalara açık olmasıdır 8. Sermaye birikiminin nispeten yetersiz ve yetişmiş nitelikli personelin oldukça kıt olduğu ekonomik gelişme çabalarının başlangıcında, nispeten yeterli sermaye ve nitelikli az sayıda insana sahip aile şirketlerinde bu tür bir yönetim biçimi yararlı ve başarılı olabilir. Ama bu tür bir yönetim, uzun vadede dış çevre koşullarındaki gelişmelere kayıtsız kalması ve kapalı tutum anlayışını sürdürmesi hâlinde gelişmenin önünde duran bir engel hâline gelebilir. 2. İşletme sahipliğinin, temel karar organlarının ve önemli yönetim kademelerinin belirli siyasal eğilim ve ilişkilere sahip kişilere teslim edilmesi suretiyle şekillenen yönetim biçimine siyasal veya politik yönetim adı verilir. Aile yönetiminde olduğu gibi, bu yönetim türünde de yönetim mesleğinde yetişmiş nitelikli kişileri çalıştırma olanağı bulunmakla beraber, siyasal kaygıların ön plana geçmesi nedeniyle, bu kişilerin yönetim kademelerine girişleri ve yönetim kariyerinde yükselmeleri engellenebilir. Gerek ailesel gerekse siyasal yönetim türünün subjektif değerlemelere açık ve dolayısıyla büyük ölçüde rasyonellikten uzak oldukları söylenebilir. 3. Modern işletmecilikte, yönetim sürecine işlerlik kazandıran ve her geçen gün ilk iki gruba oranla daha çok aranır hâle gelen yönetim türü profesyonel veya mes lek i yönet im olarak ifade edilebilir. Profesyonel yönetim, işletme yöne-

4 6 TEMEL YÖNETİM KAVRAMLARI timinde temel politik karar organlarının ve tüm hiyerarşik kademelerin uzmanlık bilgisi ve yetenek temeline göre seçilen bireyler tarafından doldurulması suretiyle oluşan bir yönetim şeklidir. Profesyonel yönetim, yönetim işinin rastgele kişiler tarafından değil, bu işi meslek edinmek üzere eğitim gören ve kendini bu alanda yetiştirip geliştiren kişiler tarafından yerine getirilmesi ile ilgilidir. Toplumda herhangi bir uğraşın meslek sayılabilmesi için şu ön koşulları taşıması gerekir: Belli bir eğitimi tamamlama ve konusunda sistemli bir bilgi sahibi olma, uzmanlaşmış bir uygulama, mesleğe giriş ve mesleğin icrasında kesin standartlara sahip olma, ahlâk kurallarına uyma, sosyal sorumluluk ve kendi kendini kontrol etme. Bu ön koşullar açısından bakıldığında, yöneticiliğin henüz mühendislik, avukatlık, eczacılık ve doktorluk gibi belirgin bir meslek niteliğini kazanamadığı söylenebilir. Ancak, yönetim konusunda sistemli bilginin her geçen gün daha çok artıp yaygınlık kazanması, yönetim ile ilgili eğitim veren okulların hızla yayılıp bunların eğitimine ve mezunlarına toplum tarafından verilen değer ve önemin artması, özel ve kamu sektöründe sayısı her geçen gün daha çok artan ve talep edilen yönetim danışmanlarının toplumda saygın birer yer edinmeleri, yönetsel davranışlarda ahlâki ve sosyal sorumluluk unsurlarına verilen önemin artması ve nihayet işletme yönetimi ile ilgili kuruluşların sayıca artması gibi hususlar, yönetimin bir meslek olarak hızla geliştiğini gösteren belli başlı kanıtları oluşturmaktadır. Bu hususlar göz önünde bulundurulduğunda, yukarıda saydığımız meslekler gibi tam olmasa bile yönetimin her geçen gün daha çok meslekleşme yönünde gelişme gösterdiğine kuşku yoktur. Özellikle, İkinci Dünya Savaşı ndan sonra, batıda kaydedilen ekonomik ve sosyal alandaki değişme ve gelişmeler bir meslek olarak işletme yöneticiliğinin toplumsal sistem içindeki önemini büyük ölçüde artırmış ve bu durum işletme yönetiminde birbirini izleyen üç aşamalı bir devrimin ortaya çıkmasına yol açmıştır: -Bu evrelerin ilki, iş örgütlerinin farklı nitelikleri gerektiren çok sayıda hiyerarşik kademeden meydana geldikleri gerçeğinin işletme sahipleri tarafından her geçen gün daha çok benimsenmesi sonucu, yönetimin kendine özgü bir uzmanlığı gerektiren bir işlev olarak kabul görmeye başlaması şeklinde ortaya çıkmıştır. -Yönetim devriminin ikinci evresi ise; klâsik işletmecilik anlayışında sahiplik ile yöneticiliği elinde bulunduran girişimci tipinin, kendi iş örgütünün ölçek itibariyle bireysel yönetim ve denetim gücünü aşan ve karmaşıklık yönünden yöneticilik bilgi ve deneyimini yetersiz hâle getiren bir şekle bürünmesi sonucu, sahiplik ile yöneticiliğin ve denetimin birbirinden ayrılması gerçeğini kabullenmesi ile yöneticiliğin ve yönetimin meslekleşmesi gereğini benimsemesi şeklinde gerçekleşmiştir. Bu aşamanın sonunda, sahip-girişimcinin, üretim araçları üzerindeki denetim hakkını sürdürmesine karşılık, denetimi meslekten gelen yöneticilere bırakmak zorunda kaldığı

5 YÖNETİM VE ORGANİZASYON 7 görülmektedir. Bu evrede ortaya çıkan önemli gelişmelerden biri de, halka açık anonim şirket türünün yaygınlaşması yolu ile mülkiyetin tabana yayılması olmuştur. -Halka açık anonim şirketler yoluyla sahipliğin ya da üretim araçlarındaki mülkiyetin bir kişi veya bir ailenin tekelinden çıkıp halkın eline geçmesi (tabana yayılması) hiç kuşkusuz çok önemli bir başka gelişmeye yol açmıştır. Yönetim devriminde üçüncü evre ya da sonuncu halka sayılabilecek bu gelişme ise tasarruf yapabilen halk kesimlerinin üretim araçları üzerinde denetim kurmalarını sağlayarak yönetime katılmalarını temin etmek ve bu yolla sanayisel demokrasinin gerçekleşmesine yol açarak yönetim devrimine yepyeni bir boyut kazandırmıştır. Yönetime işlerlik kazandıran gruplar açısından açıklamaya çalıştığımız ailesel, siyasal ve mesleki yönetim türleri, kesin sınırlarla birbirlerinden ayrılmış değillerdir. Bunların üçü de aynı anda bir ülkede birlikte bulunabilir. Önemli olan husus, ülkelerin sanayileşme ve ekonomik gelişmeleri yanında, bugün dünyada yaşanan globalleşme ve küreselleşme süreçlerine paralel olarak bu yönetim türlerinin etkinlik ve yaygınlık derecelerinin değişmesidir. Bu değişimin de profesyonel yönetim türünün önem ve yaygınlığının artması yönünde olduğu gözden kaçmamaktadır Yönetimin Bilim, Sanat ve Meslek Olma Özelliği Yönetim kavramının; yönetim fonksiyonlarını içeren bir süreç ile yönetim işlevini yerine getiren kişi ve/veya grupları ifade etmesi yanında, bu terimin okullarda okutulan bir bilim dalı anlamında da kullanıldığını belirtmiştik. Bu açıdan yönetimin bilim, sanat ve meslek olma yönlerine değinilmesinde yarar vardır: -Yönetim; her yerde, her zaman ve her nevi örgütte (evrensel olarak) uygulanabilir nitelikte temel ilkeleri, dayandığı temel bir felsefesi ve belirlenen amaçlara ulaşmada izlenebilir yol ve yöntemler anlamında politikaları bulunan bir disiplini ifade eder. Bilim, olayları objektif gözlemlere dayanarak açıklar ve yine bu gözlemlere dayanarak gelecek hakkında ampirik olarak denetime tâbi tutulabilecek öngörülerde bulunur. Ayrıca bilim belirli bir yapı, istikrar ve düzeni bulunan konularla ilgilenir. İş örgütleri ile onların yönetimleri bilimin ilgilendiği sahip kurumlar oluşturduklarından bunlar bilimsel çalışmalara konu olarak alınabilir ve bunlar hakkında öngörülerde bulunulabilir. Bu öngörüler yönetici için yararlı oldukları ölçüde değer taşırlar. Yönetimin gerçek anlamda bir bilim dalı hâline gelip gelmediği sorusuna yönetim bilimci Luther Gulick in verdiği cevap anlamlıdır. Yönetim üzerindeki uluslar arası bir konuşmasında Gulick, yönetimi; Çeşitli hedefleri gerçekleştirmek için insanların birlikte neden ve nasıl çalıştıklarını sistemli biçimde araştıran ve iş birliği sistemleri olarak örgütlerin insanoğlu için daha yararlı olarak nasıl işletilebileceklerini

6 8 TEMEL YÖNETİM KAVRAMLARI inceleyen bir bilgi alanı veya manzumesi şeklinde tanımlamıştır. Ona göre yönetim, bir dizi kuram hâlinde organize edilip incelenmeye başlandığından beri bir bilim dalı hâline gelmiş ve bilimin gereklerini yerine getiren bir nitelik kazanmıştır. Bununla beraber, Gulick e göre, yönetimin bir bilim dalı olarak ele alınması sonucunu doğuran kuramlar bugün bile çok genel bir nitelik arz etmektedir. Böyle de olsa, Gulick; sistematik şekilde çalışılması nedeniyle, yönetimin her geçen gün daha çok bilimsel bir nitelik kazandığı ve kazanacağı konusunda iyimser olduğunu ifade etmiştir. Yönetim bir kez bilim olarak kabul edildi mi, bu durum ondan sonraki aşamalarda yöneticilerin ne yapmaları gerektiği konusunda güvenilir bilgiler sağlayacak ve eylemlerinin sonuçlarını tahmin etmede onlara geniş çapta yardımcı olabilecektir. Gulick, yönetimin bir bilim dalı olması kadar birçok yönden de gelecekte sanat olmaya devam edeceğini belirten öncüller arasındadır 10. -Yönetimin sanat yönü, yönetsel eylemlerde yöneticinin doğuştan taşıdığı yaratıcılık ve liderlik yeteneklerinin oynadığı role işaret eder. Örneğin, yönetim fonksiyonlarından biri olan karar vermeyi ele alalım. Yönetici karar verirken, yani eldeki alternatifleri değerlendirip aralarından bir tercih yaparken, elindeki objektif bilgileri kullanmakla beraber kendinden de bir şeyler katar. Bu, büyük ölçüde onun kişiliği, yaratıcılık ve uzak görüşlülük yeteneği ile yakından ilgilidir. Yaratıcı ve uzağı görebilen bir yöneticinin aldığı karar, bu niteliklerden yoksun bir yöneticinin aldığı karar ve yaptığı seçimden çok daha tutarlı olacaktır. Yöneticinin karar verirken kullanacağı bilgi, bilimsel esaslara göre hazırlanmış olabilir, fakat, bunların değerlendirilmesinde yöneticinin yaratıcılık ve uzak görüşlülük yetenekleri rol oynayacağından yukarıda örnekte sözü edilen iki ayrı yöneticinin varacağı sonuçlar aynı olmayacaktır. Buradan, yönetim sürecinin bilimsel ve sanata ilişkin nitelikleri taşıdığı sonucuna varıyoruz. Ayrıca, sanat ve bilimin birbirinin tamamlayıcısı olduğu da unutulmamalıdır 11. Yönetimin sanat yönüne ilişkin her geçen gün daha çok şey öğrendiğimiz ve bunlara dayanarak pek çok durum için belirli eylem biçimlerini tereddütsüzce önerebildiğimiz bir gerçektir. Konusunu iş birliğine dayalı insanlar arası ilişkilerin oluşturması nedeniyle, yönetimin bilimsel yönü kadar sanat yönü de ağır basmakta ve uygulamada büyük önem taşımaktadır. Önceleri yönetimin bir sanat olduğu fikri yaygındı. Daha sonraları Taylor, Fayol ve Gulick gibi düşünürler yönetimin bir bilim olduğunu da iddia ederek birtakım prensipler geliştirmişlerdir 12. -Yönetimin bilim ve sanat olma yönleri ile birlikte mesleki ağırlığı da her geçen gün daha çok kabul görmektedir. İşletmelerin sayıca artıp, yapı yönünden karmaşık bir hal almaları ve tek şahıs işletmelerinden şirketlere doğru kayma göstermeleri pazarlama, muhasebe, kuruluş yeri, işgören tedariki ve benzeri konularda uzmanlaşma kadar, yönetim konusunu da önemle gündeme getirmiştir. Bu alanda

7 YÖNETİM VE ORGANİZASYON 9 görülen ve yönetimde devrim olarak nitelendirilen en önemli gelişme, sahipliğin yöneticilikten ayrılması olmuştur. Bununla; işletmelerin başına herhangi bir sermaye sahibinin getirilmesi yerine, yöneticilik yeteneğine sahip ve bu işi okullarda gördüğü eğitim sonucu meslek edinmiş kişilerin getirilmesi veya istihdamı ifade edilmek istenmektedir. Sahipliğin yöneticilikten ayrılması, teknolojik gelişmenin etkisiyle işletmelerin hızla büyümelerinin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. İşletmeler artık işbölümü, uzmanlaşma ve ileri düzeylere varan teknik gelişmeler sayesinde büyük yapı değişikliğine uğramışlar ve artık tek bir kişinin çekip çeviremeyeceği kadar büyüyüp karmaşıklaşmışlardır. Bu durum karşısında, girişimci, işletmenin farklılaşan ve kendine özgü uzmanlığı gerektiren çeşitli bölümlerini yönetmek üzere çağdaş yöneticilik niteliklerine sahip farklı yöneticiler bulup çalıştırmak durumunda kalmıştır YÖNETİCİ 2.1. Yönetici Kavramının Tanımı ve Niteliği Yönetim, yönetici adını verdiğimiz kişi veya gruplar aracılığıyla yerine getirilen bir süreç olduğuna göre, buna işlerlik kazandıran yönetici üzerinde durmakta yarar vardır. Yöneticiyi, başkaları vasıtasıyla amaçlara ulaşmaya çalışan kişi şeklinde tanımlamak mümkündür. Profesyonel yönet ici ise bu işi meslek olarak yapan veya icra eden kişi şeklinde belirtilebilir. Profesyonel yönetici, orta ve uzun vadeli planlar yapabilen, neden ile sonuç arasındaki bağlantıyı araştırabilen, faydacı ve pragmatik bir stratejist olmalıdır. Düzen ve öngörü için onlara ihtiyaç vardır 14. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de bütün iş örgütlerinde yönetim işlevini yerine getiren bireylerin tümüyle profesyonel yönetici olmadıklarını belirtmekte yarar vardır. Özellikle klâsik işletmecilik anlayışının geçerli olduğu devirlerde işletmelerin yönetimi sermaye sahibi girişimciler tarafından yerine getirilirdi. Ailesel yönetim türünde de durum genellikle böyle olmuştur ve bugün de yer yer böyle olmaya devam etmektedir. Ancak sanayileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte hemen hemen her ülkede iş örgütlerinin belirli bir büyüklüğe ulaşmaları ve yönetim fonksiyonları yönünden uzmanlığı gerektiren karmaşık bir hâl almaları nedeniyle, yönetimde söz sahibi olan yeni bir yönetici tipi ortaya çıkmıştır. Profesyonel yönetici olarak adlandırılan bu kişiler, yönetim işini kendilerine meslek edinen, işletmenin sahibi veya girişimcisi hâline gelmeden girişimcinin yaptığı tüm işleri yapan ve hizmetleri karşılığında aylık alan kimseler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kimseler kâr ve riski, girişimci veya firma sahiplerine ait olmak üzere toplumun talep ettiği mal ve/veya hizmetleri üretmek üzere üretim faktörlerini araştırıp bulmakta ve belirli bir ihtiyacı karşılama amacına yöneltmektedirler. İç ve dış çevredeki hızlı gelişmeler, işletmeleri etkin ve