JEO 464 Yeraltı Jeolojisi DERS NOTLARI

Transkript

1 JEO 464 Yeraltı Jeolojisi DERS NOTLARI Doç. Dr. Erman ÖZSAYIN Hacettepe Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü 2018

2 HAFTALARA GÖRE İŞLENECEK KONULAR Haftalar Tartışılacak işlenecek konular Teori Uygulama 1. Hafta Giriş 3 nokta problemleri 2. Hafta Kuyu mühendisinin görevleri 3 nokta problemleri ve kesit çizimi 3. Hafta Yeraltı Jeolojisi laboratuvar Topoğrafya/Yapı kontur yöntemleri 4. Hafta Yeraltı harita çeşitleri Yorumlayıcı konturlama 5. Hafta Ara sınav 6. Hafta Korelasyon Yorumlayıcı konturlama (kıvrım) 7. Hafta Kuyu logları, çeşitleri ve yeraltı Yorumlayıcı konturlama (fay) jeolojisindeki önemi 8. Hafta Kuyu logları, çeşitleri ve yeraltı Yorumlayıcı konturlama (paleocoğrafya) jeolojisindeki önemi 9. Hafta Petrol kapanları Yorumlayıcı konturlama (fasiyes/yapı) 10. Hafta Ara sınav 11. Hafta Yeraltı görüntüleme yöntemleri Panel diyagram 12.Hafta Yeraltı görüntüleme yöntemleri Sismik yansıma profilleri 13.Hafta Yeraltı görüntüleme yöntemleri Sismik yansıma profilleri 14.Hafta Yeraltı görüntüleme yöntemleri Sismik yansıma profilleri 15.Ve 16. hafta Genel sınav H.Ü. Önlisans, Lisans Eğitim Öğretim ve Sınav Yönetmeliği MADDE 22 (1) Derslere ve uygulamalara devam zorunludur. Mazeretler de dahil olmak üzere kuramsal (teorik) saatlerin %30 undan, uygulama saatlerinin de %20 sinden fazlasına katılmayan öğrenci o dersin genel sınavına alınmaz. Devamsızlıkları nedeniyle sınava girme hakkı kazanamayanların listesi, genel sınav döneminden önce ilgili dersin sorumlu öğretim elemanı tarafından ilan edilir. (Bkz: 6 Haziran 2016 tarihli, sayılı Resmi Gazete) Jeo 464 Yeraltı Jeolojisi dersi ara sınavlar hariç toplam 12 hafta olup, teorik derslere 4 ve/veya uygulama derslerine 3 haftadan fazla devamsızlık yapan öğrenciler devamsızlık nedeniyle genel sınava girme hakkı kazanamazlar. 2

3 I. GİRİŞ Yeraltı jeolojisinin konusunu, yer kabuğu içindeki stratigrafik, yapısal ve ekonomik değerlerin yorumu oluşturur. Böyle bir yorumu yapabilmek için de jeoloji mühendisinin, öncelikle yüzeyde elde ettiği bilgileri yeraltına uyarlaması, sonra da yeraltını öğrenmek amacıyla açılan sondajlardan, jeofizik ölçülerinden yararlanması gerekmektedir. Yani, yeryüzünde jeolojik harita almak, kesitler çıkarmak gibi her tür metodu kullandıktan sonra jeoloji mühendisinin yeraltına ait bilgileri bir araya getirmesi, bunları açıklaması ve sonuç çıkarması gerekmektedir. Yeraltı, yerüstünün aksine üç boyutlu ve çok karmaşık bir ortam olup burası ile ilgili yeterli bilgileri elde etmek hem çok güç hem de oldukça pahalıdır. Bu nedenle yeraltı ile ilgili çalışmalar yapacak olan jeoloji mühendisinin çok iyi yetişmiş, gerekli bilgilerle donatılmış kişiler olması gerekmektedir. Bir yeraltı mühendisinin şu bilgilere ve becerilere sahip olması gerekir: 1) Temel jeolojik yapıları çok iyi tanıması, 2) Değişik kayaç tiplerini çok iyi tanıması 3) Jeolojik olayları üçboyutlu düşünebilmesi 4) Problemlerin ekonomik yönlerini anlayabilmesi. Yeraltı mühendisi bu sayılan dört madde arasında bir ilişki kurabilmeli ve bunları bir araya getirerek bir sonuç çıkarabilmelidir. Bundan başka jeoloji mühendisi, jeolojik yapıların stratigrafiye ve stratigrafinin de jeolojik yapıya karşı olan önemlerini anlayabilmelidir. Ayrıca şunu iyice bilmelidir ki, stratigrafik ve yapısal problemleri çözebilmek için mutlaka kayaçları değerlendirmek ve aralarındaki ilişkiyi anlamak gereklidir. Özellikle jeofizik yöntemlerle elde edilen değişik logları değerlendirmek için, bunların ait oldukları kayaç ve tabakaların litolojisini çok iyi tanımak lazımdır. Yeraltında üç boyutlu çalışmak gerektiği için de analitik ve sistematik olarak hareket edilmesi ve çeşitli hipotezlerin akıldan geçirilmesi gereklidir. Jeolojinin birçok alanında yeraltı jeolojisi, yerüstü jeolojisinden çok daha fazla bir önem kazanmış olup petrol aramaları buna en iyi örnektir. Bugün yeraltı jeolojisinden faydalanmadan modern yöntemlerle petrol arayıp bulmak mümkün değildir. Geçmiş yıllarda, dünyanın birçok yerinde yerüstündeki yapıları gelişigüzel delerek petrol aramak ve bulmak mümkün olmuştur. Ancak günümüzde bu gibi yüzey yapılarının adedi çok azalmış olup petrolü çok daha karışık ve yüzeyden belirlenmesi imkansız kapanlar içinde aramak gerekmektedir. Bunu gerçekleştirmek için ise, ancak ve ancak yeraltı jeolojisinin günden güne gelişen yöntemlerini kullanmak gerekmektedir. 3

4 Geçmişte hiç dikkate alınmayan yeraltı bilgileri, bugün petrol aramada en büyük değeri taşımakta ve aşağıda belirtilen problemlerin çözümünde kullanılmaktadır: 1) Petrol içermesi olası yapıların tam olarak sınıflandırılması, 2) Fay sistemlerinin iyi tanınması ve bunların petrollü zonlarla olan ilişkisi, 3) Diskordansların yeri ve türü, 4) Fasiyes değişimleri, birimleri incelip kalınlaşmaları (yanal ve düşey değişim), 5) Jeofizik bilgilerinin yorumlanması, 6) Hidrokarbonların kökeni, göçü ve birikimi. Yeraltı jeolojisinin petrol aramalarının dışında mühendislik jeolojisi, su ve maden aramalarında da birçok katkısı vardır: 1) Bina, köprü ve baraj inşaatında ve tünel açmada, 2) Maden yataklarının keşif ve tayininde, 3) Yeryüzü drenaj sistemlerinin geliştirilmesinde, 4) Yeraltı sularının tayin ve tespitinde, 5) Toprak çeşitlerinin yorumlanmasında. Yeraltı Jeolojisinin Bazı Önemli Problemleri Petrol, kömür vb. ekonomik amaçlı yeraltı çalışmalarında sıklıkla karşılaşılan bazı problemler bulunmaktadır. Bunlardan bazılarının çözümü basit, fakat birçoğunun da çözümü o oranda güç olup uzun ve pahalı etütleri ve iyi bir yorumlamayı gerektirir. Karşılaşılan en önemli problemler şöyle özetlenebilir: 1) Yerüstü ve yeraltı stratigrafik birimlerinin korelasyonu, 2) Resif etütleri, 3) Kuyu loglarının yorumu, 4) Sondaj güçlüklerinin önceden tahmini, 5) Yeraltı haritalarının çizimi (yapı kontur, izopak, izokor, izotermal vb.) 8) Diskordanslar, 9) Transgresyon ve regresyonlar. 4

5 II. KUYU MÜHENDİSİNİN GÖREVLERİ Genel olarak bir kuyu başında sürekli bulunan jeoloji mühendisinin görevlerini iki grupta özetlemek mümkündür: 1) Bilgi toplamak, 2) Rapor yazmak. Açılan bir sondaj kuyusunun başından sonuna kadar geçirdiği çeşitli aşamaları, bu kuyudan elde olunan tüm bilgileri ve sondaj tekniği bakımından da değişik teknik problemleri günü gününe, bazen de dakikası dakikasına takip etmek lazımdır. Özellikle açılan kuyu bir arama kuyusu ise, yani o bölgede açılan ilk kuyu ise, her türlü bilginin elde edilmesi zorunludur. Bir arama kuyusunda görev yapan jeoloji mühendisinin yapması gereken işler: 1) Kuyu örneklerinin alınması, hazırlanması ve laboratuvara gönderilmesi: Sondaj işlemi devam ederken, kuyu başında görevli mühendisin delinip geçilen her tabakayı anlayıp gerekirse tayin yapabilmesi veya yaptırabilmesi için sürekli örnek alması gerekmektedir. Sondaj çamuruyla gelen kırıntıları elek üstünden geçerken belirli aralıklarla almak gerektir. Çamuruyla birlikte alınan örnek derhal ultraviyole lamba ile muayene edilerek petrol emaresi olup olmadığı kontrol edilmelidir. 2) Günlük kuyu logları nın hazırlanması: Kuyu mühendisi, açılan bir arama kuyusu devamınca ve sürekli olarak log lar düzenler. Bunlar arasında: litoloji, karot örneklerine ait kesitler, elektrik profilleri, sondajın dikeyden saptığı yerler, petrol ve gaz emarelerinin tespit edildiği derinlikler düzgün bir şekilde kaydedilmelidir. Kuyu logları hazırlanırken aynı işaretler ve renklerin kullanılması gerekir. 3) Karot alma, formasyon testi ve log çıkarılması için tavsiyede bulunmak: Karot alma işlemi pahalı ve zahmetli bir iş olduğu için daima gerekli olduğu zaman alınır. Bu nedenle arama kuyularından alınan karotlar az miktarda olur ve zorunlu olmadıkça karot alınmaz. Karot alındıktan sonra, bunların gereği gibi korunması, etiketlenmesi ve laboratuvara gönderilmesi kuyu mühendisinin önemli görevlerinden birisidir. Özellikle petrol veya asfalt belirtisi olan örnekler, permeabilite ve porozite etütlerinin yapılabilmesi için çok iyi korunmalıdır. Ayrıca örnekte fosil varsa, bunları ayrı bir torba içine koyarak kırılmalarını önlemek gerekir. 4) Petrol ve gaz belirtilerinin değerlendirilmesi: Bir arama kuyusunda petrol veya gaz bulunduğu zaman bu örnekleri uygun kaplarda toplamak ve analiz için laboratuvara yollamak kuyu mühendisinin önemli görevlerindendir. 5) Formasyon testinin yapılmasına katılmak: Sondaj sırasında ve sondajı aksatmadan, kuyuda rastlanılan veya tahmin edilen petrol veya gazlı seviyelerin ekonomik ve fiziksel değerleri hakkında fikir edinmek için 5

6 yapılan işleme Formasyon Testi (Drill Stem Test DST) denir. Bir kuyuda formasyon testinin yapılıp yapılmamasında kuyu mühendisinin rolü büyüktür. Onun vereceği bilgiler veya yapacağı öneriler üzerine bu test yapılır. Bu nedenle formasyon testi yapılırken jeoloji mühendisinin de kuyu başında olması ve test işlemini dikkatle izleyerek elde edilen sonuçları not etmelidir. 6) Sondaj yerinin tespitinde yardımcı olmak: Kuyu mühendisinin doğal görevlerinden birisi de yeni açılacak bir arama veya üretim kuyusunun yerini belirlemede yardımcı olmaktır. Gerçi sondaj lokasyonu işi aynı zamanda petrol veya sondaj mühendislerinin işi ise de, üzerinde kuyu açılması gereken yapının durumunu belirlemek jeoloji mühendisinin işidir. Teknik imkanlar daha iyi diye yapının elverişli olmayan bir yerinde sondaj yapılmasını engellemek jeoloji mühendisinin görevidir. 8) Sondaj için güçlük çıkarabilecek tabakaları önceden tahmin etmek: Bir arama sondajında önceden tahmin edilen derinliğe ininceye kadar kesilmesi gereken formasyonların veya tabaka cinslerinin o sahada detay etüt yapan jeoloji mühendisi veya jeofizikçilerin verecekleri kesitte gösterilmesi zorunludur. Ancak bu kesitler genel mahiyette olduklarından sık sık revizyona tabi tutulması, özellikle tahmin olunan tabaka kalınlıklarının sondaj ilerledikçe gerçeğe uydurulması jeoloji mühendisine düşen bir görevdir. Aynı şekilde, sondajın gidişine ve mühendisin elindeki tahmini kesite göre, bazı önemli tabakaların veya seviyelerin sondör e önceden haber verilmesi gereklidir. Örneğin, su veya çamur kaçırma olasılığı olan bir tabakanın hangi derinliklerde ve ne kalınlıkta kesileceğini sondör önceden bilmeli ve ona göre önlem almalıdır. Keza çok sert, matkap yıpratıcı tabakaların delineceği kesim önceden biliniyorsa, sondör gereken tipte ve sayıda matkapı önceden temin edebilir; aynı şekilde sondaj zorlukları yaratması tahmin edilen durumlar için gerekli önlemleri alabilir. 9) Su kayıplarını tespit etmek: Bir sondaj yapılırken, su içeriğini tespit etmek, delinecek tabaka türlerine ve yerine göre ayarlamak kimya mühendisiyle birlikte sondaj mühendisinin asıl görevidir. Ancak sondaj esnasında, su miktarının artışı veya azalışı ile jeoloji mühendisinin yakından ilgilenmesi, bu değişiklikleri kendi hazırladığı kuyu log u üzerine not etmesi gerekir. Böylece sondajın delip geçtiği formasyonlar hakkında daha doğru bilgiler elde eder ve sondöre de faydalı önerilerde bulunur. 10) Yapılacak jeolojik ilerlemeler hakkında özet halde rapor vermek: Kuyu başında görevli jeoloji mühendisi, gerek sorumlusu olduğu kuyudan ve gerekse civardan topladığı jeolojik bilgileri zaman zaman, genellikle haftalık özet bilgiler halinde merkeze iletmesi lazımdır. Bu raporların verilmemesi veya geç gönderilmesi, arama yapılan alanın jeolojik açıdan değerlendirilmesini geciktirir, lüzumsuz yere para ve emek sarfına neden olur. 6

7 11) Petrol mühendisi ile işbirliği ve laboratuvarlarla iletişim: Kuyuda görevli jeoloji mühendisi, sondajın başlangıcından sona ermesine kadar sondajda teknik işlerle sorumlu olan petrol mühendisiyle sıkı bir işbirliği kurmak zorundadır. Çünkü bilinmeyen yeraltına ait bilgileri elde etmek, ancak ilgili bütün bilim ve teknik adamların işbirliğiyle mümkün olur. Jeoloji mühendisinin sürekli ilişki halinde olması gereken bir diğer yer de, yeraltı bilgilerinin değerlendirildiği laboratuvarlardır. 7

8 III. YERALTI JEOLOJİSİ LABORATUVAR YÖNTEMLERİ Bu bölümde daha çok petrol aramalarında büyük önemi olan ve laboratuvarlarda yapılabilen analiz veya tayin yöntemlerine değinilecektir. Hidrokarbon aramalarına yönelik kaynak kaya analizleri; piroliz (rockeval analizleri), gaz kromatografi (GC) ve gaz kütle spektrometre (GC MS), hazne kaya analizleri de taramalı elektron mikroskop (SEM) ile yapılır. Bu bölümde özellikle hazne kaya ile ilgili analizlere değinilecektir. 1. Kuyu örneklerinin tayini ve özelliklerinin bulunması Bu incelemeler binoküler, optik ve elektron mikroskoplarla yapılır. Örneklerin tayininde şu sıra izlenmelidir: Litolojinin tespiti (kumtaşı, şeyl, kireçtaşı gibi) Renk Kayacın yapısı ve gözenekliliği (porozite); tane büyüklüğü, tıkızlaşma dereceleri, kayacın bağlayıcı maddesini (matriks) oluşturan maddenin yapısı ve karakteri, karbonatlı kayaçlarda porozitenin ne şekilde olduğu gibi. Çimento (kireçli kalkerli, silisli, killi gibi) Aksesuar (tali) mineraller, Fosiller, Hidrokarbon emareleri; özellikle ultraviyole ışıkla kontrol. 2. Kırıntılı (Detritik) mineral analizi Kuyu karot ve kırıntı örneklerinin petrografik ve mineralojik etüdünü yapmak için kullanılan metotlara genel olarak kırıntılı (detritik) mineral analizi denir. Mineralojik etütleri hem makroskopik hem de mikroskopik olarak tayin etmek gerekir. Bunlara ek olarak basit kimyasal analizlerden ve diğer fiziksel testlerden de faydalanmak mümkündür. Genelde binoküler ile yapılacak mineral tayinleri yeterli olabilir. Bu gibi durumlarda başka metotlara başvurup zaman ve para sarf etmek gereksizdir. Çünkü basit birkaç tayinle gerekli korelasyonu yapmak mümkün olabilir. 3. Ağır Mineral Analizleri Yoğunlukları 2,87 g/cm 3 den yüksek olan minerallere ağır mineral denir. Az miktarda bütün kumlar ve kumlu kireçtaşları içinde bulunurlar. Ağır mineraller içinde en çok görünenler turmalin, zirkon, granat, staurolit, çeşitli piroksen, ve amfibollerdir. Farklı yoğunluklara sahip ağır mineralleri farklı yoğunluktaki 8

9 sıvıları kullanarak ayırmak mümkündür. Ayrılan ağır minerallerden ince kesitler yaptırılarak her bir mineral optik ve mineralojik özelliklerine göre tayin edilebilir. Ağır mineralleri stratigrafik birimlerin korelasyonunda ve tanınmasında kılavuz olarak kullanmak mümkündür. Ayrıca yapılan analizlerle kayacın kaynak alanları da belirlenmiş olur. Benzer minerallerin boyutları arasında büyük farklılık bunların kaynaklarının farklı olduğunu gösterir. Bir sediman içindeki ağır minerallerin çeşitleri bunların hangi kökenden geldiğini gösterir. Örneğin: Andaluzit, stavrolit ve sillimanit mineralleri metamorfik kökeni gösterir. İlmenit, zirkon, rutil, apatit, olivin ve bazı turmalinler olası bir magmatik kökeni gösterir. Çok yuvarlanmış herhangi bir ağır mineral, sedimanter kökeni gösterir. 4. Erimeyen Kalıntı Analizleri Örnekleri asitlerle (HCl, H 2SO 4) tepkimeye tabi tuttuktan sonra erimeyerek geride kalan kayaç kırıntılarına verilen analiz çeşididir. Erimeyen artıklar içinde kil, pirit, jips ve anhidrit gibi maddelerde olsa da daha ziyade kuvars, kalsedon, silis, çeşitli kuvarslar ve bir de alüminyumlu maddeler önemlidir. Bu analizlerde %10 %15 lik asitler kullanılır. Kalıntılar arasında en belirgin olanı çörttür. Dokusu, rengi, saydamlığı, parlaklığı ve kristalleşme derecesi gibi özellikler çörtleri birbirinden ayırmaya ve dolayısıyla korelasyona yarar. 5. Renk Analizi Bu tür analizler çeşitli sıvılar yardımıyla parlatılmış taş yüzeyi veya ince kesit yüzeylerinde uygulanabilir. Özellikle karbonatlı kayaçları oluşturan mineraller ve feldspat çeşitleri için geliştirilmiş sıvılar mevcuttur. Bu sıvılar yardımıyla kayaç içindeki mineral çeşidi ve yoğunluğu tespit edilebilir. Örnek: Kalsit ile Aragonit in ayrılması Parlatılmış taş yüzü veya ince kesit 20 dakika süre ile kaynayan kobaltnitrat solüsyonu içine sokulur ve meydana gelen renk incelenir. Aragonit başlangıçta açık pembe, sonraları menekşe rengini alır. Kalsit aynı renkleri saatler sonra alır. 6. Su Analizi Sondaj yapılan bölgelerde veya petrol ve gaz üretilen sahalarda çıkan suların analizi ve korelasyonu ile petrol aramalarına ve üretimine büyük yararlar sağlanabileceği bilinmektedir. Kapanlar içinde birikmiş olan petrolle beraber bir miktar su da bulunur. Özellikle yoğunluk farkı nedeniyle en alttan başlayarak yüzeye doğru su/petrol/gaz dizilimi oluşur. Bu sular tuzlu olup, yüzey sularından 9

10 farklıdır. Aynı bir petrol düzeyinin veya zonunun suları, bazen geniş alanlar içinde farklılık göstermez. Su çeşitlerinin saptanması ve korelasyonu etütlerde çok yararlı olur. Bilhassa ilerde açılacak kuyularda aynı tip sulara erişilebilecek derinlikler tahmin edilerek yeni petrol birikim alanları belirlenebilir. 7. X ışını ve Diferansiyel Termik analizler Bu analizler gerek kayaçlara gerekse de kil minerallerine uygulanabilir. Özellikle kil mineralleri çok iyi kantitatif sonuçlar verir. Kil minerallerinin tayini petrol jeolojisi için özel bir önem ve anlam taşır. Kil mineralleri, çökelme ortamlarının belirlenmesi ve organik maddenin olgunluk derecesinin bulunmasında yardımcı olurlar. Petrol hazne kayacının gözeneklerinde gelişen ve olumsuz etkileri olan ikincil kil minerali oluşumları da bu yöntemle belirlenebilir. Ayrıca kil mineralleri korelasyon aracı olarak kullanabilir. Bu da stratigrafik amaçlı araştırmalar için kullanılabilir. 8. Flüoro Analizi Işık enerjisi etkisinde kalan cisimler iki çeşit ışın yayarlar. Bunlardan birincisi flüoresans diğeri ise fosforesansdır. Fosforesans ışık yayan cisimler ışık kaynağı etkisi ortadan kalktıktan sonra ışık vermeye devam ederler. Petrolün flüoresans özelliği de çok eskiden beri bilinmektedir. Yüzeye çıkartılan petrol ışık etkisi altında yeşilimsi bir renk verir. Eğer ışık içinden geçerse renk kırmızımsı olur. Bu renklerde biraz değişiklikler görülebilir. Fakat aynı bölgenin petrolleri aynı renkleri gösterirler. Ultraviyole ışınları, bu amaçla karanlık bir odada ültraviyole ışın saçan bir kuvars lambası kanalıyla bu örnekler üzerine gönderilir. Fakat örneklerin daha önceden organik çözücülerle analiz edilmesi gerekir. Bu yolla örnekler içinde petrol olup olmadığı anlaşılır. Ultraviyole ışınları sayesinde örnekler içinde mevcut olan çok az miktardaki petrol dahi tespit edilebilir. Burada esas prensip hidrokarbonların organik çözücülerle muamelesi, çözülmesi ve ultraviyole ışın altında renk vermesi prensibine dayanır. 9. Elektron Mikroskopla Yapılan Tayinler Büyütmesi normal mikroskobun büyütme kapasitesinden çok daha fazla olup, x e kadar varabilir. Elektron mikroskobu yardımıyla çok küçük taneler, yani atom boyutundaki taneler incelenebilir. Bu nedenle bilhassa kil minerallerinin yapısı ve tayini için çok ideal bir araçtır. 10

11 10. Karot Analizi Karot analiz sonuçları birimin üretim kapasitesi hakkında bilgi verdiği gibi, formasyonun yapıdaki yeri ve kaya cinsinin belirlenmesinde de önemli yararları vardır. Petrol hazne kaya analizlerinin yapılması ve değerlendirilmesinde karot analizlerinin önemi büyüktür. Karotlar genellikle kumlu ve karbonatlı birimlerden alınır. Çünkü bu kaya türleri petrol hazne kayaları olarak en ideal olanlarıdır. Karot analizi denince aklımıza aşağıdaki alt analiz türleri gelmelidir: Gözeneklilik, Geçirgenlik, Kılcallık, Doygunluk (petrol, gaz ve su doygunluğu), Tane boyu, Yuvarlaklık tane/tane ilişkisi, Boylanma, Litolojik özelliklerin belirlenmesi, Değişim özelliklerinin belirlenmesi, Gözeneklilik tipleri, Sedimantolojik özellikler, Fosil kapsamı, HCl emarelerinin tayini. 11. Mikropaleontolojik Tayinler Kuyu korelasyonlarda kullanılan en emin yöntemlerden biridir. Fosillerin belirli yaşları göstermeleri ve bunlar içinde yaşadıktan sonra yok olmaları, tabaka ve formasyonların karşılaştırma ve korelasyonunda çok büyük rol oynarlar. Paleontolojik veriler bulunmadığı veya yeterli olmadığı durumlarda diğer tayinlere başvurulur. Mikrofosillerin korelasyondaki yerleri çok önemlidir. Çünkü bunları Prekambriyen den başlayarak günümüze kadar her türlü sedimanter kayaç içinde bulmak mümkündür. Mikrofosiller sayesinde formasyonları değişik zonlara bölmek ve detaylı olarak etüt etmek mümkün olmaktadır. Üç türlü mikrofosil mevcuttur: 1) Hayvan mikrofosilleri, 2) Bitki mikrofosilleri, 3) Kökeni belli olmayan mikrofosiller. 11

12 En çok işe yarayan hayvan mikrofosilleri: Foraminiferler: Küçük, tek hücreli hayvanlar, çoğunun kireç yapılı kabukları vardır. Radiolaryalar: Sferoid, yıldızlı veya çan şeklinde olup silisli veya stronsiyum sülfatlı kabukları vardır. Ostrakodlar: Küçük çift kabuklu, özellikle denizel olmayan tabakalar içinde bulunur. Konodontlar: Diş biçiminde fosiller olup özellikle Paleozoik yaşlı kayaçlarda bulunur. En çok işe yarayan bitkisel fosilleri: Kokolitler: Özellikle Mezozoik yaşlı kayaçlar içinde görülen tabak şekilli planktonlardır. Karofitler (Charophytes): Devoniyenden günümüze kadar gelen alg cinsi fosillerdir. Diatomlar: Silisli hücre çeperine sahip, alg cinsinden fosillerdir. Spor ve polenler: Bitkilere ait sporlar ve polenlerdir. Kitinli maddeden yapılıdırlar. Yukarda sayılan mikrofosiller içinde en faydalı olanlar foraminiferlerdir. Foraminiferler sadece deniz sedimanlarında bulunurken, spor ve polenler hem denizde hem de karada çökelen formasyonlarda bulunabilmektedir. Bu nedenle korelasyon için büyük kolaylık sağlarlar. Sondajlarda Örnek Alma Yöntemleri Kuyulardan elde edilen örnekler rotary, darbeli sondaj veya karot alma yoluyla elde edilebilir. Her üç şekilde de elde edilen örneklerin kendilerine göre bazı özellikleri olup, bunları bilmekte fayda vardır. Rotary sondaj: Çelik bir matkap aşağıya doğru itilir ve aşındırma yoluyla örnek elde edilir. Sondaj çamurunun devir yapması ile de, tabanda kesilen taş parçaları yüzeye çıkar. Yeryüzündeki sallayıcı (shaker) tabla üzerinde çamurdan ayrılan parçalar belli aralıklarla alınarak tayine yollanır. Karotlu rotary sondaj: Ortası delik ve alınan örneğin içeride kalmasını sağlayan özel bir düzenekle dönel hareket kullanılarak yapılan sondajdır. Karotiyerin içinde kalan numune ya tüm takım geri çekilerek ya da wireline adı verilen kablolu sistemle yukarı alınır. Darbeli sondaj: Bu yolla elde edilen örnekler, bir çelik halata bağlı ağırlığın kaldırılıp bırakılması sonucunda tabanda toplanır ve daha sonra kaşıkla (bailer) yukarıya çıkarılır. Her seferinde yaklaşık 1 veya 1,5 metrelik bir taş kalınlığı delindikten sonra örnek kaşıkla yukarıya çıkarılır. Darbeli sondaj örneklerinin aşağıdaki özellikleri nedeniyle yararlanma olanakları sınırlıdır. 12

13 IV. YERALTI HARİTA ÇEŞİTLERİ Kuyu logları, yeraltı jeolojisinin aydınlatılmasında oldukça önemlidir. Kuyu logları, ortam analizlerinde, fayların ve diskordansların belirlenmesinde, kalınlık ve litofasiyes haritalarının yapılmasında temel veri olarak kullanılabilir. Kuyu verileri yardımıyla hiç mostra vermeyen bir bölgede veya sahada korelasyon yöntemiyle jeolojik harita yapma olanağı da vardır. Jeofizik yöntemlerle elde edilen verilerden de yeraltı haritaları yapılabilir. Bu veriler sismik, gravimetrik ve manyometrik ölçümlerdir. Yeraltı haritalarının sayesinde örtü altındaki kayaçların konumu, derinliği belirlenebilmektedir. Yeraltındaki jeolojik birimlerin konumlarına göre değişik haritalar yapılmaktadır. Bu haritaların bir bölümü de üretime yöneliktir. Yeraltı harita çeşitleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir: 1) Yapı kontur haritası Bu haritalar yapının şeklini göstermesi bakımından önemlidir. Konturların yanına yazılan rakamlar yapıyı kesen düzlemlerin deniz seviyesine göre derinliklerini gösterir. Yapı haritalarının şekli alttaki yapının şeklini yansıttıkları için önemlidir. Harita ölçeği ihtiyaca ve amaca göre seçilir. Yeraltı haritaları tanınabilen ve korelasyonu mümkün olan formasyon, katman sınırı veya diskordans yüzeyi baz veya kılavuz seviye olarak alınmasıyla çizilebilir. Yapı, eş yükselti eğrileri veya kesitleriyle gösterilebilir. Deniz seviyesi üstündeki düzlemler (+) işaretlenir. Deniz yüzeyi altındakiler için ( ) eksi işareti konulmalıdır. Yapı haritalarında kontur aralıkları veya eş yükselti arasındaki aralıklar eldeki mevcut bilgilerin güvenirliliği ve amacına göre m aralıklarla çizilebilir. Yapı kontur haritalarının çiziminde, deniz seviyesine göre katmanın veya formasyonun üst yüzeyinin alınması mümkün olduğu gibi bir diskordans yüzeyi de baz seviyesi olarak alınabilir. Yapı kontur haritalarının çiziminde kuyu verilerinin kullanılması halinde daha sağlıklı sonuçlar elde edilir. Yapı Kontur Haritası Oluşturma Yöntemleri Mekanik konturlama: Belli olan iki nokta arasındaki yükselti farkı, seçilen konturlar arasındaki uzaklığın gerektirdiği birim sayısına göre yatay harita uzaklığı buyunca düzenli olarak dağıtılır. Eşit yükselti noktaları birleştirilerek konturlar çizildikçe yapı ortaya çıkar. Eşit ara uzaklık verme: Bu metot az sayıda başlangıç değerleri bulunan yerler için uygulanan bir konturlama metodudur. Kuyular birbirine çok yakın oldukları zaman tabakaların eğim dereceleri belirlenebilir. Konturlara eşit aralık verme yöntemi eğimin değişmediği varsayımına dayalıdır. Şayet bilinen üç nokta kuralına göre eğim belirlenebiliyorsa eğim değerleri değişiklik göstermez. 13

14 Yorumlayıcı konturlama: Eğer veriler yeterli sayıda bulunmazsa yorumlayıcı konturlama yapı haritaları için tercih edilen bir yöntemdir. Konturlanan bölgenin yapı örneklerini göstermek amacıyla çizilir. Veriler ne kadar seyrek olursa yorumlamalar o oranda sağlıksız olur. 2) İzopak (gerçek kalınlık) ve izokor (görünür kalınlık) haritaları İzopak ve izokor haritaları kalınlık gösteren haritalardır. Bir formasyon veya önemli bir katmanın kalınlık konturları çizilebilir. Gerçek kalınlıklar kullanılarak yapılan haritalara izopak, zahiri kalınlıklar kullanılarak yapılan haritalara ise izokor haritalar denir. Eğer bir ortamda alt alta bulunan iki formasyon veya birimin yapı haritaları çizilmişse bunlardan yararlanılarak kalınlık haritaları çizilebilir. Bunun için her iki harita üst üste çakıştırılır ve kesişen yapı eğrilerinin değerleri birbirinden çıkartılarak kalınlıklar bulunur. İzopak ve izokor haritaları tabaka kalınlıklarını göstermekle beraber, bu tabakanın şeklini göstermezler. Denizel, sahil ve deltalarda çökelen sediman yüzeyleri genelde düzdür. Bu nedenle kalınlık haritaları eski yapının belirlenmesi açısından önemlidir. Sedimanların depolanması sırasında meydana gelen faylar nedeniyle düşen bloklarda kalın sediman istifleri görülürken, depolanma sonrası oluşmuş faylanmalarda kalınlıklarda bir farklılık görülmez. 3) Fasiyes haritaları Üç grup fasiyes haritası mevcut olup bunlar: litofasiyes haritası, biyofasiyes haritası ve izofasiyes haritasıdır. Litofasiyes haritası: Bir ortamdaki bir formasyon veya grubun litolojisindeki değişimleri yansıtan haritalardır. Litofasiyes haritası bu değişimleri kalitatif veya kantitatif olarak gösterir. Ortamın çökelme koşullarını ve çökelen sedimanların havza derinliklerine doğru değişimini yansıtır. Biyofasiyes haritası: Bu tür haritalar benzer fosil gruplarının deneştirilmesi ve yeraltındaki seviyelerin korelasyonunu sağlıklı şekilde yapabilmek için üretilir. Bu sayede farklı bölgelerdeki birimler ve içerdikleri potansiyel ekonomik ürünler tahmin edilebilir. İzofasiyes haritası: Fasiyes haritalarının bir diğer türü de izofasiyes yada izolitoloji haritasıdır. Kalın bir stratigrafik birim içindeki egemen fasiyesin tavanı ile tabanı harita biriminin sınır yüzeylerini oluşturur. Ortam yorumlanmasında önemli olan üyeler veya mercekler izofasiyes/izolitoloji olarak haritaya geçirilir. Örneğin kalın bir şeyl istifi içindeki evoparit üyesinin izofasiyes haritası, çökelme koşullarını anlamaya yardımcı olacaktır. 14

15 4) Paleojeoloji haritası Paleojeoloji haritaları geçmiş jeolojik devirlerdeki jeolojiyi gösterir. Kuyu bilgileri, yüzey mostraları ve ölçülen stratigrafik kesitler bu haritaların hazırlanmasında kullanılır. Elde yeterli bilgi olduğu zaman formasyon sınırları normal jeoloji haritalarında olduğu gibi çizilir. Bu haritalar bir baseni kapsayabildiği gibi bir kıtayı da içine alabilir. Bu haritalar petrol aramalarında faydalı bilgiler sunar. Mesela, Kretase nin bir paleojeoloji haritası, Kretase sonrası formasyonların çökelmeden önceki jeolojik durumunu yansıtır. Bu tür haritaların çiziminde diskordans yüzeyleri oldukça yararlıdır. 5) Jeofizik haritası Bu tür haritalar özellikle petrol aramalarında önemli bir yer tutar. Jeofizik verilerle harita, kayaçların fiziksel özelliklerini ölçme suretiyle yapılır. Bu özellikler yansıma, kırılma, dalga iletimi, manyetik özellikler, yoğunluk ve radyoaktivitedir. Bu özelliklerin ölçülmesi için geliştirilen aletler yardımıyla haritalar otomatik olarak yapılabilir. Aletlerden alınan bazı veriler jeolojik veriye çevrilir. Yapıların sismik yöntemlerle belirlenmesinden sonra sondalama işleri başlar. Sondajlardan elde edilen bilgiler ile sismik çalışmalardan elde edilen bilgiler birlikte değerlendirilir. 6) Jeokimya haritası Petrol ana kaya analizlerinden elde edilen TOC (Toplam Organik Karbon), vitrinit yansıması, spor renk indeksi, kerojen tipi, Tmax gibi veriler kullanılarak jeokimya haritaları hazırlanabilir. Bu tür haritalar petrol aramalarında ve üretiminde büyük fayda sağlar. 7) Rezervuar bilgileri veren diğer haritalar Gözeneklilik ve Geçirgenlik Haritaları: Çeşitli verilerle elde edilen gözeneklilik ve geçirgenlik değerleri haritaya çevrilebilir. Bu tür haritaların yapılması, gözeneklilik ve geçirgenlik gelişim yönlerinin belirlenmesi ve üretiminin artırılması hususunda çok faydalı olur. Eşbasınç (İzobar) Haritası: Kuyularda elde edilen basınç değerlerinden faydalanılarak hazırlanır. Bu tür haritalar petrol üretimi ve petrol göçüne etki ettikleri için önemlidir. Eşit basınçtaki noktaların birleştirilmesiyle izobar haritaları yapılır. Bu tür haritalarda basıncın düşüş gösterdiği yön önemlidir. Zira petrol bu yönde hareket eder. Sıcaklık Haritası: Açılan kuyularda ölçülen sıcaklık değerleri haritalamaya çevrilebilir. Bu haritalar hazne kayanın sıcaklığını gösterdiği gibi sıcaklık artışı ve azalışı yönlerini de gösterdikleri için önemlidir. Zira petrol oluşumu ve göçü sıcaklık ile yakından ilgilidir. 15

16 İzopotansiyel Haritası: Eşit değerdeki potansiyel değerlerin birleştirilmesiyle yapılan haritalama çeşididir. Bu harita hesaplanan günlük üretim hızını ve eşdeğer eğrilerle gösterir. İzokonsantrasyon Haritası: Bir petrol sahasındaki hidrokarbon konsantrasyonunun değişimini eşdeğer eğrilerle gösterir. 8) Jeolojik bilgi veren diğer haritalar Paleolitoloji Haritası: Paleojeolojik haritanın bir çeşidi olup jeoloji keyfi olarak bir yatay düzlemin üzerine işlenir. Örneğin bir petrol hazne kayasının belirli derinliklerde belirlenen litolojisi bir düzlem üzerine işlenmek suretiyle yapılır. Paleocoğrafya Haritası: Bu haritalar kara ile denizlerin dağılımını, topoğrafya engebelerini, kayaçların yer altı mostralarını ya da geçmişte belli bir zamandaki tektonik şekillerin konumlarını yapmak için yapılır. Paleocoğrafya haritaları jeoloji tarihi boyunca süregelen bir takım olayları temsil etmek ve açıklamak için önemlidir. Bu haritalar bugünkü coğrafya sınırlarına göre birimin nerede bulunacağını gösterir. Palinspastik Harita: Bu tip haritalar paleocoğrafya haritalarının diğer bir türü olup amacı, diyajenez, metamorfizma veya faylanma ile oluşmuş değişimlerden önceki belli bir kaya biriminin ilk yayılışını göstermektir. Paleotektonik Haritası: Bu haritalar bir jeolojik zamandaki yapı örneklerini açığa çıkarmak amacıyla hazırlanır. Paleotektonik haritaların en önemli görevi tektonik yapılarla ilgili çeşitli bileşenlerin dağılımını göstermektir. Paleotopoğrafya Haritası: Geçmiş jeolojik dönemlere ait topoğrafik durumu gösteren haritalardır. 16

17 V. KORELASYON 1) Tarif ve genel bilgiler Yeraltına ait her çeşit bilginin bir araya toplanması yeterli değildir; bunları sınıflandırmak, incelemek ve sonuç çıkarmak gereklidir. Böyle bir durumda mühendisin görevi ilk olarak jeolojik kesit hazırlamaktır. Bir sondaja veya yeraltına ait bir kesitte bütün litolojik birimlerin ve eğer varsa diskordansların belirtilmesi şarttır. Bundan sonrada korelasyona geçmek lazımdır. Korelasyon, karşılıklı benzer ilişkilerin belirlenmesidir. Yani iki stratigrafik birimin, birbirlerinden çok uzakta olsalar dahi, birbirine benzeyen veya yaş bakımından eşit olan kısımlarını ayırt etmek ve iki birim arasında ilişki kurmaktır. Korelasyon yerel veya bölgesel olabilir. Korelasyonlar, mevcut olması halinde, kuyu logları ile yapıldığında daha büyük bir önem kazanır. Korelasyon üç çeşit yolla yapılabilir: a. Litolojik özelliklere dayanan korelasyon Litostratigrafik, b. Biyolojik özelliklere dayanan korelasyon Biyostratigafik, c. Zaman Stratigrafi özelliklerine göre yapılan korelasyon ise Kronostratigrafik korelasyon olarak adlandırılır. a. Litostratigrafik Ünite: Bu korelasyonlar, kayaçların litolojik özelliklerine göre yapılır. Bu yöntemle grupların, formasyonların ve üyelerin litolojik benzerliklerine göre ayrılmaları gerçekleştirilir. Formasyon veya katmanların belirli dikkat çekici özellikleri göz önüne alınarak korelasyonlar gerçekleştirilir. Bu korelasyonlarda kullanılan fiziksel özellikler şunlardır: Litolojik benzerlik, Tabakaların sürekliliği, Stratigrafik dizilimdeki yeri, Litolojideki belirgin/muntazam değişiklikler, Elektriksel özellikler, Radioaktivite, Akustik özellikler, Yapısal gelişme 17

18 Kuyu logları (elektrik, radioaktivite gibi) yardımı ile birimlerin korelasyonlarını uzak mesafelere kadar devam ettirmek mümkün olmaktadır. Buna rağmen, litolojik korelasyon ancak incelenen tabakaların yayıldığı alan içinde mümkündür. Şekil V.1. Kuyu loğlarından yapılan stratigrafik korelasyon. b. Biyostratigrafik (paleontolojik) Ünite: İçindeki fosil topluluğu ile karakterize olan tabaka gruplarını temsil eder. Esas ünite zon veya biyozon olarak isimlendirilir. Bu şekilde elde edilen bilgiler kaya ünitelerinde olduğu gibi korele edilebilirler. Bu korelasyon paleontolojik belirtiler, paleontolojik benzerlik, paleontolojik dizilim ve karakteristik fosillere göre gerçekleştirilir. Paleontolojik ünitelerin kayaç ünitelerine bağlı olma koşulu yoktur. Ancak çökelme koşullarının ortamda hem kaya hem de paleontolojik üniteleri aynı şekilde etkilemiş olacağı durumlarda mevcut olabilir. Bu durumda kaya üniteleriyle paleontolojik üniteler birbirine paralel olarak gelişir. 18

19 Şekil V.2. Biyostratigrafik korelasyon. c. Kronostratigrafik Ünite: Belirli bir jeolojik zaman aralığında çökelmiş kayaç topluluğunu karakterize eder. Kronostratigrafik bir ünite içinde çeşitli kaya türleri olabilir (kil, kumtaşı, kireçtaşı gibi). Kronostratigrafik ünite sınırları taş ünitesi sınırları ile çakışabilir veya çakışamaz. Çoğu zamanda aynı tür kayaların içinden geçer. Bu üniteler çoğu zaman diskordanslarla sınırlandırılmıştır. Kronostratigrafik ünitelerle bölgesel ve kıtalar arası korelasyon yapılabilir. Şekil V.3. Litostratigrafik ve kronostratigrafik korelasyonun karşılaştırılması. 19

20 Transgresyon ve Regresyon Tektonik ya da iklimsel nedenlerle östatik deniz seviyesi değişimlerine bağlı olarak denizlerin karaya doğru ilerlemesi transgresyon, bu olaya bağlı olarak çökelen istife transgresif istif denir. Belirtilen nedenlerle deniz çekiliyor/geriliyor ise bu olaya da regresyon, çökelen istife regresif istif adı verilir. Şekil V.4. Transgresyon ve transgresif istifin gelişimi. 20

21 Şekil V.5. Regresyon ve regresif istifin gelişimi. 2) Korelasyonun amaçları Korelasyonlar yeraltı yapıları ve petrollü zonların belirlenmesinin yanında daha birçok problemin çözümünde ve yeraltının aydınlatılmasında yardımcı olur. Korelasyonun yardımcı olduğu hususlar şunlardır: 21

22 Karmaşık jeolojik kesitlerin hazırlanması, Yerüstü ve yeraltı kaya serilerinin karşılaştırılması, Aynı zamanda veya farklı zamanlarda oluşmuş kayaçların değerlendirilmesi, Jeolojik evrimin açıklanması, Diskordansların tanınmasında, Yüzeysel ve yeraltı yapılarının karşılaştırılması, Çökelme ortamlarının değerlendirilmesi, İzopak (kalınlık) ve litofasiyes haritalarının hazırlanması, Doğal kaynakların araştırılması ve geliştirilmesi, Kuyu yeri tespiti. 3) Korelasyon Yöntemleri Korelasyon yapabilmek için, elde bulunan verilerin cins ve miktarına göre değişik yollardan hareket etmek mümkündür. Bu değişik yollardan en önemlileri şöyle sıralanabilir: Stratigrafik kolon içinde belirli, karakteristik kılavuz formasyonların bir yerden diğer bir yere doğru izlenmesi. Bu sırada kılavuz tabaka ile bunun üstünde ve altında yer alan tabakaların iyi tanınması gereklidir. Litolojik ve paleontolojik tabaka serileri ile kontrol kurmak. Bu yolla da belirli litolojik veya fosilli bir seriyi takip ederek etüt sahasında her yerde tespit etmeye çalışmak lazımdır. Havadan çekilmiş fotoğrafların, yeryüzü izlenimleriyle birlikte kullanılması. Erozyon yüzeylerinin tespiti. Çeşitli analiz yöntemlerinden yararlanma (kimyasal, fiziksel, karot, yoğunluk analizleri gibi). Kuyu loglarından yararlanma 4) Korelasyon çeşitleri Dört çeşit korelasyon yapmak mümkün olup bunlar: Yerel korelasyon: Sınırlanmış bir bölgeyi, mesela bir petrol havzasını veya küçük bir sedimanter havzayı amaç olarak ele alır. Bu çeşit korelasyon, çok detaya inilmediği sürece oldukça kolaydır. Bölgesel (Rejyonel) korelasyon: Büyük bir bölgeye dahil, fakat birbirinden bağımsız sediman havzalarının korelasyonudur. Genellikle yapılması güç bir korelasyondur. 22

23 Bölgeler arası korelasyon: Bölgeler arasındaki farklı aşınma ve fasiyes değişimleri nedeniyle bu çeşit korelasyon doğru sonuç vermeyebilir. Bu tür korelasyonlarda paleontolojik kontrolün bulunması şarttır. Kıtalar arası korelasyon: Burada litolojik korelasyon söz konusu olamaz, sadece paleontolojik korelasyon söz konusudur. Kıtalar arasında jeolojik zamanlar bakımından bazı korelasyon mümkün olmakla beraber birbirinden bağımsız küçük denizler (Miyosen, Oligosen, Eosen gibi) için bu korelasyon imkansızdır. 5) Korelasyon Güçlükleri Korelasyon yaparken karşılaşılan güçlükler oldukça çok olup bunlar arasında en önemlileri: Mostralar genelde devamlı olmayıp, kesik kesiktir. Tabakaların litolojisi ve kalınlığı yanal olarak değişebilir. Kılavuz tabakalar arasındaki aralıklar değişebilir. Tanınmayan fay ve diskordanslar mevcut olabilir. Litolojik ve paleontolojik kontrolü sağlayacak olan seri eksik veya olmayabilir. Zaman litoloji ve litoloji adlandırmalarının çokluğu ve karışıklığı Literatürden yanlış olarak çıkarılmış veya derlenmesi yanlış yapılmış bilgilerin varlığı. Korelasyon, yeraltı jeolojisi yorumunun esasıdır. Korelasyon ne kadar iyi ve doğru yapılabilirse yorum da o orantıda iyi olur; bunun için de korelasyon, mümkün olan en yüksek doğrulukta ve detayda yapılmalıdır. Kuyulardan yeni bilgi elde edildikçe, korelasyonda gözden geçirilip, sürekli değişime tabi tutulmalıdır. 6) Korelasyon ve stratigrafi Korelasyondan amaç, bir bakıma etüt sahasındaki stratigrafi yi kurmaktır. Gerçekten korelasyon, kuyuda rastlanan kayaçları, bir sıra benzeri özellikleri gösteren tabakalara ayırmaktır. Böylece, bir kuyuda belirlenen tabakalar, korele edilebilir diğer bir kuyudaki tabakalarla bağlanmış olur. Korele edilebilir tabakaların tanınmasında rastlanan esas güçlük, sedimanların depolanması sırasında, değişik ortam koşullarının mevcut olmasıdır. Benzeri özellikler arasında kayaç tipi önemli bir özellik gösterir: tabakalar litolojik esaslara göre; kum, şeyl, silt, kalker, dolomit gibi ayrılabilir ki buna daha önce litostratigrafi adı verilmiştir. Kuyu logları birinci 23

24 derecede litolojik özellik gösterdiklerinden yeraltı mühendisinin esas ilgisini değişik kayaç tiplerine yöneltmesine, dolayısı ile stratigrafik korelasyonu kullanmasına yol açmaktadır. Diğer taraftan, sedimanter tabakaları, değişik kayaç tiplerini aynı jeolojik zaman içinde oluştukları için korele etmek de mümkün olabilir. Buna, Kronostratigrafi adı verilmiştir ve fosil içeriğine dayanır. Biyostratigrafi, kayaçları fauna veya flora değişimlerine göre korele eder. Foraminiferler ve polenler sayesinde paleontolog ve palinolog bu tip stratigrafiyi tespit ederler. Polenler çok dayanıklı, çoğu zaman jeolojik geçmişi gösteren tek bitki kalıntılarıdır. Litostratigrafiyi uzak mesafeler için (örneğin 100 km.) kullanmak ve böylece bir petrol sahasından diğerine doğru korelasyon yapmak yanlış sonuçlar verebilir. Bu nedenle zaman ve biyostratigrafinin göz önüne alınması ve korelasyonun, arama uzmanları ile tartışılması gereklidir. Stratigrafik Üniteler 1. Litostratigrafik 2. Biyostratigrafik 3. Krono stratigrafik 4. Kronojeolojik Grup Zon Eratem Era Formasyon Sistem Periyod Üye Seri Epok Tabaka Kat Çağ 7) Korelasyon ve tektonik Korelasyonların asıl amacı stratigrafi, dolayısıyla korele edilebilir tabaka ve kılavuz seviyelerin tespiti olduğu için, kılavuzlar için derinlik rakamlarını gösterir korelasyon haritası gelecekteki etütler için önemli bir gereçtir. Çünkü derinlik rakamlarıyla harita ve kesitleri çizmek mümkündür. Korelasyondaki boşluklar, fayları veya diskordans düzlemlerini ortaya çıkartır. 24

25 VI. KUYU LOGLARI, ÇEŞİTLERİ VE YERALTI JEOLOJİSİNDEKİ ÖNEMİ Günümüzde, üretilmekte olan petrol ve gazın hemen hemen tamamı, rezervuar kayaçların gözenekleri içinde toplanmış bulunmaktadır. Ancak, ticari olarak önemli olan, petrol rezervlerinin tahmini ve üretilebilir petrol miktarının bilinmesidir. Bu bilgilerin elde edilebilmesi için kayacın petrofiziksel parametrelerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu amaçla, açık kuyu loglarından elde edebileceğimiz temel kalitatif ve kantitatif bilgileri şöyle sıralayabiliriz: Rezervuar var mıdır? Potansiyel olabilecek rezervuarın derinliği nedir? Litoloji nedir? Rezervuar kalınlığı nedir? Gözeneklilik ne kadardır? Rezervuarın yayılımı ne kadardır? Ne tür bir mayi içerir? Ne şekilde bir üretim yapılabilir? Petrofizik parametrelerinden birçoğu doğrudan ölçümle elde edilemez. Genellikle kayacın ölçülen fiziksel özelliğinden istenilen parametre hesaplanır. Örneğin kayacın yoğunluğu veya sesin kayaç içindeki geçiş zamanlarından gözenekliliğin bulunması gibi. Sondaj sırasında oluşan invazyon, çamur keki ve kuyu çapındaki genişlemeler gibi faktörler kayaçta yapılan fiziksel ölçümleri etkiler. İnvazyon: sondaj sırasında kuyudan gelişleri önlemek için çamurun hidrostatik basıncı daima tabaka basıncından yüksek tutulur. Bu basınç farkı çamur filtresinin, geçirgen tabakanın içine girmesine ve buradaki mayinin bir kısmının daha gerilere doğru süpürülmesine neden olur. Bu olaya invazyon (süpürülme) denir. VI.1. Log Tanımı Açılan sondaj kuyularında, katmanların fiziksel özelliklerinin derinliğin fonksiyonu olarak kaydedilmesi ile elde eğrilere log denir. Diğer bir deyişle log, sondaj sırasında geçilen birimlerin tüm özelliklerini bize eğriler halinde yansıtır. 25

26 Kuyu loglarından rezistivite, kodüktivite, self potansiyel, radyoaktivite, eğim, akustik, hız gibi fiziksel değerler elde edilir. Bu fiziksel parametrelerden yararlanılarak katmana ait şu bilgiler elde edilebilir: Rezistivite değeri, Katman suyunun rezistivite değeri, İletkenlik değeri, Self potansiyel değeri, Su doygunluğu, Petrol doygunluğu, Gözenekliliği, Geçirgenliği, Katman veya formasyon sınırları ve kalınlıkları, Petrol su ve gaz dokanakları, Katman litolojisi, İstila zonunun çapı, Sahanın jeolojik korelasyonu, Çatlakların tespiti, Kuyu çapındaki değişimler, Birimlerin çökelme koşulları ve ortamlarının yorumu. VI.2. Log Yorumunun Temel Prensipleri VI.2.1. Gözeneklilik (Porozite) Gözeneklilik, loglarla doğrudan ölçülerek elde edilen bir parametre değildir. Bu amaçla kullanılan densite, sonik, neutron logları ile tabakanın farklı fiziksel parametreleri ölçülür ve bunlar kullanılarak gözeneklilik değerleri bulunur. VI.2.2. Rezistivite Bir kayacın rezistivitesi elektrik akımına gösterdiği dirençtir. Akım kayacın gözeneklerinde bulunan tabaka suyu içinde erimiş olan tuzlar tarafından iletilir. Dolayısıyla kayacın gözenekliliği arttıkça ya da katman tuzluluğu arttıkça rezistivitesi düşer. 26

27 VI.2.3. Geçirgenlik (Permeabilite) Tabaka içinde sıvının iletilebilme özelliğidir. Kayaçların geçirgenlikleri sabittir. Bir kayacın geçirgen olabilmesi için birbirleriyle irtibatlı gözeneklerinin olması, kapilerite ve çatlaklar içermesi gerekir. Gözeneklilik ve geçirgenlik arasında kabaca bir ilişki vardır. Gözeneklilik arttıkça geçirgenlikte artar. Gözeneklilik değeri % 25 i geçtikten sonra bu kural değişmektedir. VI.2.4. Rezervuar Geometrisi Rezervuarın fiziksel şekli ve oryantasyonu onun üretilebilirliğini etkiler. Rezervuar geniş, dar, kalın, ince ya da büyük veya küçük olabilir. VI.2.5. Sıcaklık ve Basınç Sıcaklık ve basınç, pek çok şekilde hidrokarbon üretimini etkilemektedir. Rezervuar kayaçlarda, petrol, gaz ve suyun vizkozite ve çözünürlülüğünü yine bu iki parametre kontrol eder. Sonuç olarak, petrol/gaz çözünürlülüğü sıcaklık ve basınç değişimine bağlı olarak farklılıklar gösterecektir. Basınç, sıcaklık ve hidrokarbon fazının değişkenliği mevcut hidrokarbon oranına ve bunun spesifik tipine bağlıdır. VI.2.6. Doygunluk Tabakanın doygunluğu, tabaka gözeneklerindeki sıvı hacmidir. Su doygunluğu, tabaka suyu içeren gözenek hacmidir. Doygunluk S ile gösterilir. Petrol yada gaza olan doygunluk gözeneklerindeki sıvı ile orantılıdır. Tabaka özelliği sunan kayaçlardaki doygunluk % 100 olmalıdır. Petrol ve gaz içeren rezervuar kayaçytan bu sıvıların tamamını almak mümkün değildir. Bir kısım HC hazne kayada kalırki buna rezidüal (residual) petrol doygunluğu denir. VI.3. Log Çeşitleri 1 Termik Log: Sıcaklık ölçer. Akışkan hareketini izlememize yardımcıdır. 2 Gamma Ray Log: Kayaçlardaki doğal gamma radyasyonunun ölçümünü yapar. 3 Neutron Log: Nötron ölçüleri gözenekli zonları görmek ve gözeneklilik miktarını saptamak için kullanılır. 4 SP Log: Kuyu çamuru ve formasyon suyu arasındaki aktivite farkından dolayı kil ve gözenekli formasyon, kuyu çamuru arasında meydana gelen potansiyel farkını ölçer. 5 Rezistivite Logu: Formasyonun elektrik akımına karşı gösterdiği direnci ölçer. 27

28 6 Caliper Log: Kuyu çapının ölçülmesiyle kuyunun geometrisini ortaya çıkaran Caliper logu, diğer logların doğruluğunun kontrolünde kullanılmaktadır. 7 Density Logu: Kayaç yoğunluğunu gösterir. 8 Sonic Logu: Ses dalgalarının araştırılan formasyonun 1 foot uzunluğundaki bölümünü geçmesi için gerekli?t zamanının, derinliğe bağlı olarak kaydedilmesidir. 9 CBL Logu: Muhafaza borusu ile formasyon arasındaki boşluğun çimento tarafından doldurulup doldurulmadığını, varsa boşlukları belirler. 10 Spectral Gamma Ray Log: Formasyondan gelen gamma ışınlarını enerjilerine göre ayırarak, formasyondaki K.U,Th miktarını ölçer. 11 CCL Log: Muhafaza borulu kuyularda boru yapısını ve manşon yerlerinin belirlenmesinde kullanılır. 12 Dipmeter Log: Kuyudaki tabakaların eğim yönünü ve açısını belirler. 28

29 VII. PETROL KAPANLARI Sedimanter bir ortamda ana kaya özelliğine sahip bir birimden oluşmaya ve birikmeye başlayan hidrokarbon damlacıkları kendilerine daha uygun gözenekli ortamlara (hazne kaya fasiyesine) çeşitli jeolojik kuvvetlerin etkisiyle, birincil ve ikincil göçme tarzında hareket etmeye zorlanırlar. Petrolün bu şekildeki göçü ile kapanlanması mümkün olur. Petrolün kapanlanmasına müsait olan yapılar (petrol kapanları) çeşitli jeolojik kuvvetlerin ve koşulların etkisiyle çeşitli şekilde meydana gelmiştir. Bir petrol kapanında hidrokarbonların kapanlanabilmesi için o kapanın mutlaka geçirimsiz bir katman ile örtülmüş olması gerekmektedir. Bir petrol kapanında hazne kaya yanında örtü kayanın da mutlaka yer alması gerekmektedir. Petrol ana kayası kapan bünyesinde veya kapan haricinde olabilir. O halde petrol kapanları, çeşitli jeolojik kuvvetlerin ve jeolojik çökelme koşullarının meydana getirdiği ve dolayısıyla içinde petrol ve gazın alıkonulduğu yapılardır. Kapanın petrol birikintisi kapsayan kısmına petrol haznesi denir. Birikinti kapanın hepsini veya bir kısmını doldurabilir. Kapan Türleri 1. Yapısal Kapanlar Antiklinaller Antiklinaller bilinen en eski petrol kapanlarıdır. Simetrik ya da asimetrik olabilirler. Kapan içindeki hidrokarbonlar yoğunluklarına göre dizilim gösterir. 29

30 Normal ve Ters Faylar Yerkabuğunun yapısına etki eden kuvvetlerin türüne ve derecesine bağlı olarak tabakalar kıvrılabilir ya da kırılabilir. Kırıldığı durumlarda faylar ortaya çıkar. Özellikle ters veya normal faylar hazne kaya ile geçirimsiz birimin yanyana gelmesini sağlayarak hidrokarbonun kapanlanmasını sağlayabilir. Tuz Domları Tuz domları çok karmaşık ve petrol jeolojisi açısından önemli tektonik yapılardır. Tuz domları derinlerdeki tuzlu katmanların üstteki sedimanları delerek içine girmesiyle oluşur. Tuzların bu davranışları basınç altındaki plastizitelerine bağlıdır. Tuzlar bu özellikleri dolayısıyla örtü kayalarını delerek büyük mesafelerde dom ve mantar biçiminde yapılar oluştururlar. Tuz domlarının üzerlerinde takke kaya adı verilen anhidrit, jips, kireçtaşı ve dolomitten oluşan kayaçlar yer alır. Tuz kütleleri yükselmesi esnasında deldiği kayaları da beraberinde yukarıya sürükler. Bu esnada tuz domunun çeşitli yerlerinde değişik kapan tipleri oluşabilir. Tuz kütlelerinin zaman zaman yukarıya doğru hareketi esnasında diskordanslar oluşabilir. 30

31 Diskordans kapanlar Bir diskordans yüzeyi hazne kaya ile geçirimsiz birim arasındaki sınırı oluşturup kapan meydana getirebilirler. Senklinal ve gömülü tepelerde oluşan kapanlar Ender olmakla birlikte senklinallerde ve gömülü tepelerin üzerlerinde de hidrokarbon birikimlerine rastlamak mümkündür. Senklinallerde gaza, yapının hemen yanındaki antiklinalin tepesinde, petrole ise senklinalde rastlanabilir. Ayrıca petrolün birikmesiyle farklı seviyelerde oluşan petro havuzları da mevcuttur. 2. Litoloji Kapanları (Stratigrafik kapanlar) Kırıntılı Kayaçların Mercekleri ve Fasiyesleri Geçirimsiz sedimanlarla kuşatılmış ince merceksi, gözenekli ve geçirimli kırıntılı kayalar hidrokarbonların birikmesi için uygun koşullar sunabilir. Bunlar genellikle kiltaşı içindeki kumlu çakıllı mercekler şeklinde ortaya çıkar. Ancak fasiyes değişiklikleri daha sık rastlanan bir kapan şeklidir ve daha bölgesel ölçektedir. 31

32 Fasiyes, belirgin bir yer sürecini ve depolanma ortamını yansıtan çökel paketlerinin özelliklerinin genel ismidir. Kanal dolguları Menderesli ve örgülü akarsular çoğu kum ve çakıllarla dolan eski kanallarını bırakır ve yeni kanallar açarlar. Sığ sahillerde denize ulaşan sular, sularını ve yüklerini birkaç kanaldan boşaltırlar. Gel git düzlükleri, deltalar, deltamsı çökeller kum ve çakıl ile dolu kanallar oluşturur. Birbirleriyle kaynaşan kanal dolguları geniş çökellerdir ve gözeneklilik/geçirimlilik özellikleri de yüksektir. Geçirimsiz çevre kayaçla olan sınırları boyunca hazne kaya özellikleri taşıyabilirler. Organik resif ve biyohermler Resifler, sondalamanın çokluğu ve petrol kapanlanmasındaki önemi dolayısıyla ayrı bir yere sahiptir. Derecelenmeleri ve bileşimleri farklı olan çeşitleri mevcuttur (atol, tabla resifi, set resifi, biostrom ve bioherm). Bunlar yerli yerinde büyümüş organizmalardan yapılmış olmakla beraber birçoğu kırıntılı, kimyasal ve biyokimyasal karmadan yapılmış da olabilirler. Resiflerde gözeneklilik ve geçirimlilik yalnız resifin yüksek kısımlarına özgü değildir. Resifler bütün jeolojik zamanlarda oluşabilir. Uzun, dar ve yuvarlak şekiller sunarlar. 32

33 İkincil porozite zonları ve çatlaklar Tabakalı istifler tektonik etkiler altında şekillenirken çatlak sistemleri de gelişebilir. Bu gibi gözenekliliğin gelişmiş olduğu zonlar petrol birikimine elverişli kapanların oluşmasını sağlar. Ayrıca kayaçlarda meydana gelen hacimsel değişiklik ve erozyon zonları da gözeneklilik artışına neden olabilir ve kapan gelişimini sağlayabilir/destekleyebilir. 3. Bileşik Kapanlar Hem yapısal hem de litolojik kontrolün bir arada bulunduğu kapan tipleridir. 33

34 34

35 VIII. YERALTI GÖRÜNTÜLEME YÖNTEMLERİ JEOFİZİK ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Jeofizik yeryuvarının ve diğer gezegenlerin fiziksel yapısını, yerin davranışını, depremleri inceleyen, yeraltı kaynaklarını (su, petrol, doğalgaz, maden yatakları, jeotermal alanlar), arkeolojik ve kültürel kalıntıları arayan, mühendislik yapıları ile kentsel yer seçimini belirleyen, fizik yasaları uyarınca matematiği ve jeolojiyi kullanarak yeraltının anlaşılmasını sağlayan, görüntüleyerek araştıran ve yeryuvarının dinamik davranışlarını belirleyen bilim dalıdır. Jeofizik çalışmalarında kullanılan yöntemler aşağıda verilmiştir: 1. Sismoloji 2. Sismik Yöntemler 3. Gravite Yöntemi 4. Manyetik Yöntemler 5. Elektrik Yöntemler 6. Elektromanyetik Yöntemler 7. Radyometrik ve Jeotermik Yöntemler 1. Sismoloji Mantık: Sismoloji, yer (veya gezegenler) içinde elastik dalgaların yayılmasını, kaydedilmesini ve onlara neden olan kaynakların çalışıldığı bir bilim dalıdır. Sismik dalgalar cisim (P dalgaları, S dalgaları) ve yüzey (L dalgaları (Love), R dalgaları (Rayleigh)) dalgaları olmak üzere iki gruba ayrılır. Her dalganın yeraltındaki katmanlardan geçişi/yansıması temelinde seviyelerin tespit edilmesinde kullanılır. Nerede kullanılır? Depremlerin büyüklüklerinin tespitinde ve yeraltındaki kayaçların durumlarının tespitinde faydalanılır. Maden ve petrol aramalarında yararlanılmaz. 2. Sismik Yöntemler Mantık: Kırılma ve yansıma dalgalarının incelenmesi esasına dayanır. Küçük amaçlı ve büyük derin amaçlı olarak ta yapılabilen bir çalışmadır. Dinamit, ağırlık düşürme ve vibroser gibi malzemelerle yeryüzünde dalgalar oluşturularak dalgaların yol ve zaman durumlarına göre yorumlamalar yapılır. Nerede kullanılır? Hidrokarbon yataklarının belirlenmesinde en etkin yöntemdir. 30 metre ve daha derinden veri sağlanması, iki ya da üç katmanlı yapıların kolayca incelenebilmesi, sismik enerji kaynağının 35

36 kolaylığı (balyoz vb). Hem yanal hem de düşey süreksizliklerin saptanmasında iyi sonuç verir. Yeraltı yapılarının ayrıntılı olarak ortaya çıkarılabilmesini sağlar. Karada ve denizde kolay uygulanabilirdir. Dezavantajlar: Profil uzunluğu (kaynak ile en son alıcı arası) inilecek derinliğin 4 5 katı uzunlukta alınması ve yöntemin akustik gürültü ve titreşimlere karşı duyarlı olması. Toplanan verinin işlenmesinde deneyim ve zaman gereklidir. Verinin fazla olduğu durumlarda gelişmiş bilgisayar sistemlerine ihtiyaç duyulur. Kullanılan ekipman diğer yöntem ekipmanlarına göre daha pahalıdır Sismik Kırılma (Seismic Refraction) Yatay katmanlı bir ortamda gelen dalganın tabaka sınırındaki kırılan (tam yansıma) dalgaların alıcılara varış zamanları kullanılır. Sismik kırılma yönteminde arazi işleri uygun bir biçimde patlayıcı madde patlatmak ya da bir cismi yere düşürerek sarsıntı elde edilmesi için gerekli hazırlıkları yapmak, jeofonları önceden belirlenen noktalara yerleştirmek ve kayıt aletleri ile kayıt almaktan ibarettir. İki tür atış dizilimi kullanılır. Profil Atışları: Belirli bir katmanın alt ya da üst sınırını fayları ve yanal değişimleri saptamak için kullanılır. Yelpaze Atışları: Çok derin olmayan tuz domlarının incelenmesinde kırılma atışlarının özel bir şekli kullanılır. 36

37 2.2. Sismik Yansıma (Seismic Reflection) Yeraltında hız süreksizliklerine karşı gelen ara yüzeyler sismik dalgalara (ışınlara) karşı ayna gibi davranırlar. Yansımanın geometrisi de bu prensipten hareket edilerek çıkarılır. İki boyutlu sismik yansıma, bir hat boyunca yerleştirilen bir kabloya bağlı alıcılar (jeofonlar) yoluyla gerçekleştirilir. Bir enerji kaynağının (dinamit vs.) oluşturduğu sismik dalgalar yansıma yüzeyinden yansıyarak alıcılara gelirler. Alıcılar da gelen sinyalleri sismik kayıt cihazına iletirler. 3. Gravite Yöntemi Mantık: Gravite araştırmalarında yeraltı jeolojisi yeraltındaki kayaçlar arasındaki yoğunluk farklılıkları nedeni ile yerin çekim alanında oluşan değişimlere dayanılarak incelenir. Burada altı çizilen kavram çevresindeki kayaçlardan farklı yoğunluğa sahip kayaç biriminin oluşturduğu kaynak yapının araştırılmasıdır. Bu yapı yeraltında farklı özellik gösteren bir bölgeyi simgeler ve Gravite Anomalisi olarak 37

38 bilinen yerçekimi alanındaki değişmelere neden olur. Gravite anomalilerinin yorumu yeraltındaki kaynak yapının şekli durumu ve olası derinliğinin saptanmasını amaçlar. Nerede kullanılır? Yeraltı boşlukları/mezarların yerlerinin bulunmasında (havanın yoğunluğu, toprak/kaya ya göre küçüktür), temel topoğrafyasının haritalanmasında (temelin yoğunluğu toprağa göre büyüktür), metalik maden aramasında (masif cevherlerin yoğunluğu, onu çevreleyen kayaca göre büyükse), petrol aramalarında, tuz domunun yerini bulunmasında (tuzun yoğunluğu, sedimana göre küçüktür), fay sistemlerinin aranmasında, volkanların görüntülenmesinde, jeotermal alanların tespitinde ve kabuk kalınlığının araştırılmasında kullanılır. A-Bouguer anomali haritası B- Rezidüel Bouguer anomali haritası Bouguer haritasında en büyük kapanımlar Tepetitan şehrinin kuzeyinde 5 9 mgal arasındadır. Ayrıca KB GD yönlü jeotermal akışlar saptanmıştır. Rezidüel Bouguer haritasında grabenler arasındaki sınırlar belirlenmiştir. 3 km genişliğindeki kuzeydeki mavi negatif anomali bölgesi çöküntünün en çok olduğu yerdir. 4. Manyetik Yöntemler Mantık: Manyetik yöntemin temel ilkesi yerin manyetik alanındaki değişimlerin incelenmesidir. Manyetik yöntemde aramalar sırasında genellikle yerin manyetik alanının toplam şiddeti (F) ölçülür. Bununla birlikte yatay ya da düşey bilesen veya sapma ve dalım açılarını da ölçmek olanaklıdır. Yeraltındaki kayaçların bazıları içinde bulunan manyetik minerallerin yanal ve düşey yönde farklı dağılımlar göstermesi veya bir maden cevheri oluşturacak biçimde bir arada yoğunlaşması ortamın manyetik geçirgenliğinin ve manyetik duyarlılığının değişmesine yol açar. Bunun etkisi altında ölçülen manyetik alan değerleri de değişir. 38

39 Nerede kullanılır? Manyetik yöntemde bu değişimler haritalanarak yeraltındaki manyetik maden veya kayaçların yeri, şekli ve derinliği belirlenebilir. Manyetik yöntemle petrol aramalarında sedimanter havzaların temel kayacını oluşturan plütonik ya da metamorfik kayaçların üst yüzeyindeki engebeler saptanabilir. Jeotermal araştırmalarda, özellikle volkanik etkinlikle ilişkili alanlarda gözlenen, yoğun mağmatik kayaç birimlerinin bulunduğu ortamlarda, manyetik yöntem yardımıyla bu birimlerin uzanımları ve derinliklerini bulmak olasıdır. İzlanda Ásgardur jeotermal alanı, manyetikte tipik bir fay anomalisi ve ölçüm profilleri (Ganbat, 2004) 5. Elektrik Yöntemler Mantık: Elektrik özdirenç yöntemi en sık kullanılan jeofizik yöntemlerden biridir. Elektriksellik, elektroliz işlemiyle yeryüzü boyunca oluşan iletimdir ve toprak ile kayaçlarda bulunan gözeneklilik ile gözeneklerin içerdiği su oranına bağımlı olarak değişim gösterir. Bu yöntemde amaç; yer içindeki yapıların yatay ve düşey yönde elektriğin iletim biçimlerini araştırmaktır. Kayaçlar, elektriği iletme yeteneğinin yanı sıra elektriğin iletimine karşı direnç adı verilir. Bir Kayacın direnç (Rezistivite) Değeri ; a) İçerdiği suyun tuzluluğuna, iletkenliğine ve sıcaklığına, b) Bünyesindeki İletken killi mineral miktarına, c) Porozite ve permeabilitesine bağlıdır. 39

40 Nerede kullanılır? Jeolojik yapıların kalınlık ve derinliklerinin belirlenmesinde, yanal değişimlerin saptanması ve jeolojik koşullara bağlı anomalilerin belirlenmesinde, tuzlu su girişimi ve kirlilik haritalarının elde edilmesinde, gömülü atık yerlerinin belirlenmesinde, yeraltısuyu ve maden gibi doğal zenginliklerin aranmasında ve kuyu loglarında kullanılmaktadır. Ayrıca sığ madenlerin aranmasında, zemin ve sıcak su etütlerinde, fay ve kırık kuşaklarının belirlenmesinde de kullanılır. 6. Elektromanyetik Yöntemler Mantık: Bir kaynaktan yayılan değişken elektrik (E) ve manyetik (H) alan şiddetlerinin oluşturduğu elektromanyetik dalgalara yer tabakalarının verdiği tepkiye dayanır. Çoğunlukla yüksek frekanslı değişken akım yere verilir ve örtülü kayaçlar tarafından etkilenen gerilimlerdeki kuvvet ve faz kayması yüzeyde veya havada saptama sarımları ile ölçülür. Termal metallerin cevherlerin çoğunluğu çevre kayaçlarına göre daha fazla elektromanyetik (EM) akım üretirler. Günümüzde EM ölçümlerin çoğunluğu uçaklardan yapılmaktadır. Nerede kullanılır? A. Manyetotellürik Yöntem (MT): Derin kabuk araştırmaları, volkan ve magma araştırmaları, petrol ve doğal gaz aramaları, jeotermal alanların aranması, jeolojik yapı araştırmaları, kırık ve süreksizlik bölgelerinin aranmasında kullanılır. B. Yapay Kaynaklı Manyetotellürik Yöntem (YKMT): Petrol ve doğal gaz aramaları, jeotermal alanların aranması, sülfürlü minerallerin aranması, radyoaktif madenlerin aranması, metalik madenlerin aranması, epitermal altın yatakların aranması, jeolojik ve tektonik yapı araştırmaları, kırık ve süreksizlik bölgelerinin aranması, tuzlu su girişiminin haritalanması ve yeraltısuyu araştırılmasında kullanılır. 40