T.C. HARRAN ÜNĠVERSĠTESĠ ĠLAHĠYAT FAKÜLTESĠ I. ULUSLARARASI KATILIMLI BĠLĠM DĠN VE FELSEFE TARĠHĠNDE HARRAN OKULU SEMPOZYUMU.

Transkript

1 T.C. HARRAN ÜNĠVERSĠTESĠ ĠLAHĠYAT FAKÜLTESĠ I. ULUSLARARASI KATILIMLI BĠLĠM DĠN VE FELSEFE TARĠHĠNDE HARRAN OKULU SEMPOZYUMU Nisan 2006 II. CĠLT Editör Prof. Dr. Ali BAKKAL ġanliurfa 2006

2 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu ArĢ. Gör. Dr. Kadir PAKSOY ISBN: Dizgi ve Ġç Sayfa Tasarım Kapak Tasarım ArĢ. Gör. Dr. Hüseyin KURT Öğr. Gör. Haldun ÖZBUDUN Baskı Yeri ve Yılı ġelale Matbaası Haziran Konya Bu kitap internet sitemizde de elektronik ortamda yayımlanmıģtır. Ġnternet adresi: e-posta: ilahiyat@harran.edu.tr Adres: Harran Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Mardin Yolu 20. Km. Osmanbey Kampusü / ġanliurfa Tlf: Faks: Bu kitapta yer alan bildirilerin ilmi ve hukuki sorumlulukları yazarlarına aittir. Bu kitap, TÜBĠTAK ve Türkiye Diyanet Vakfı nın katkılarıyla basılmıģtır.

3 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 167 HERMETĠZM ĠN ġ. SÜHREVERDÎ NĠN FELSEFESĠNE GEÇĠġ YOLU OLARAK HARRAN Eyüp BEKĠRYAZICI* Özet Sühreverdî nin eserlerini incelediğimizde, bir kısım fikirlerinin Hermes ve Hermetik düģüncenin etkisini taģıdığına Ģahit oluruz. Sühreverdî nin hermetik düģünceye nasıl ulaģtığı konusunda bir kesinlik yoksa da, özellikle Harran Okulu öğretilerinin yaygın olduğu Anadolu nun güney bölgelerine yaptığı seyahatlerin onun Hermetik bilgilere ulaģmasında rol oynadığını söylememiz mümkündür. Zaten Sühreverdî nin kendisini yenileyicisi olarak gördüğü ĠĢraki hikmetin, Hermetik düģünceyle bir çok ortak yönünün bulunması da bu etkilenmenin açık iģaretleri olarak değerlendirilebilir. Biz de bu çalıģmada filozofun fikirlerindeki Hermetik etkinin Harran okulu yoluyla nasıl gerçekleģtiğine dikkat çekmeye çalıģacağız. Anahtar Kelimeler: Hermes, Harran, Sühreverdî, Felsefe, ĠĢrâk. Abstract When we examine the work of Suhrawardi, we comprehend his some thoughts that comprise the effect of thought of Hermes and Hermetic. Although it is not definite that in the matter how Suhrawardi reach the tought, voyages, he travel the South region of Asia minor, play a part in his reach Hermetic knowlodges. Actually ĠĢraki wisdom, Suhrawardi accepts it as regenerative his thought, has a great many similar aspects with in Hermetic thought. This state could be considered as clear signs in question interaction. We will attract attention in this study how to become true of Hermetic effect which in thought of philosopher with the way of Harran school Key Words:Hermes, Harran, Suhrawardi, Philosophy, Ishraq GiriĢ arran, Müslümanlar tarafından fethedilmeden önce ilmi hüviyetini kazanmıģ bir Hilim merkezi olarak kabul ediliyordu. Burada Babil astronomisi, Fars hikmeti ve Yunan felsefesi ile kucaklaģmıģ, dolayısıyla Hermetik düģünce burayı kendine mekan edinmiģti. 2 Harran da mö. III. yüzyıldan itibaren felsefi düģünceler, yerel inanç olan * ArĢ. Gör. Dr. Atatürk Ü. Ġlahiyat Fak. Ġslam Felsefesi Ana Bilim Dalı, ebekiryazici@hotmail.com 2 Cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, çev. Said Aykut, Kitabevi, Ġstanbul 2000, s. 155.

4 168 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu Sâbiîlikle karıģmıģ; böylece bir çeģit Sâbiî hellenistik düģünce oluģmuģtur. Antakya Eskul mektebinin kapanmasıyla buradaki bazı din ve ilim adamlarının Harran daki medreseye göç etmeleri bu medresenin önemini artırmıģtır. Yeni hocaların katılımıyla Harran Medresesi özellikle Yeni Eflatunculuk ve Pythogorasçılığın Ġslam a geciģinde büyük rol oynamıģtır. 1 Harran ın Ġslam coğrafyasına katılmasıyla birlikte, Müslümanlar Harran da felsefe ve düģünce tarihi konusunda Harraniye, Harnaniyye veya Keldaniyye adı altında büyük bir felsefe okuluyla karģılaģmıģlardır. 2 Müslümanlar burayı fethettikten sonra buranın ilim merkezi olarak devamını sağlamıģ ve buradaki ilim adamları pek çok Müslüman öğrenciye ders vermiģlerdir. 3 Harran bir ilim merkezi olarak hem Emeviler hem de Abbasiler döneminde önemini korumuģtur. Hatta Emevi halifelerinden II. Ömer, Abbasilerden Harun ReĢid, Me mun ve Mutedi Billah vs. gibi devlet adamları buradaki bilimsel faaliyetlerin devamında 4 önemli rol oynamıģlardır. Buradan yetiģen matematikçiler, filozoflar, tabipler, astronomlar, Abbasiler in ilk döneminde tercüme ve telif hareketinde önemli rol oynamıģlar, pek çok eseri Yunanca ve Süryanice den Arapça ya çevirmiģler, yeni kitaplar yazmıģlardır. 5 Bu nedenle Harran ın Ġslam düģüncesinin Ģekillenmesinde katkısı olan merkezlerden biri olarak ele alınması mümkün görünmektedir. Ġslam dünyasının Harran kültürü ile karģılaģtığı dönemi ele aldığımızda karģımıza Eflatun un ruhçuluğu, Babil in astronomisi, Ġran ın irfanını içinde barındıran bir dini felsefe çıkmaktadır. Bugün Ģark ruhu diye bilinen etkileri bünyesinde muhafaza eden iģte bu felsefedir. Harran Sâbiîleri semavi cisimleri, Allah ile alem arasında vasıta kabul etmekle büyük bir tesir alanı ve daha geniģ bir bünye içinde yer alan bir akımı temsil ediyordu. Bu geniģ alanlı bünyeden kastımız, batıda Suriye den baģlayıp doğuda Horasan a kadar bütün sahaları etkileyen Yeni Eflatunculuktur. Miladi ikinci asırdan itibaren etkisini hissettiren bu düģünce kendi bünyesinde aģamalı olarak Musevi tevhid inancı ile Eflatunculuğu, Ġran düģüncesi ile Sâbiî dinini sentez yapmıģtır. 6 ĠĢte bu zengin kültürel birikimin, Ġslam düģünürlerinin bilimsel merakını cezp etmiģ olması muhtemeldir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, Müslüman idareciler, buradaki bilimsel faaliyetlere bir sınırlama getirmedikleri gibi, buradaki ilmi faaliyetlerin devamına da zemin hazırlamıģlardır. AraĢtırmacıların da iģaret ettiği gibi, Harran daki medresenin bir felsefe medresesi hüviyetinde olduğu anlaģılmaktadır. ġehristânî nin naklettiğine göre, filozof Kindî Harran lıların elinde bulunan ve Hermes e atfedilen tevhitle ilgili bir kitabı okuduğunu ve onu takdir ettiğini belirtmiģtir. Yine ġehristani, 1 Mehmet Bayrakdar, Ġslam Felsefesine GiriĢ, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997, s en-neģģar, Ali Sami, Ġslam da Felsefi DüĢüncenin DoğuĢu-1, çev. Osman Tunç, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul 1999, s Hodgson, M. G. S., Ġslam ın Serüveni, Çev, Komisyon, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul 1995, I, Bkz. Gündüz, ġinasi, Mitoloji Ġle Ġnanç Arasında, Etüt Yayınları, Samsun 1998, ġeģen Ramazan, Harran, DĠA, XVI, Cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, s. 157.

5 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 169 Harranlıların felsefelerini Urani, Agathedemon (Adem peygamberin oğlu ġit), Hermes (Ġdris)ve Eflatun dan aldıklarını ileri sürmüģ Harran lıların Allah illetlerin illetidir, asıl ve ezeli varlıktır inancında olduklarına iģaret etmiģtir. 1 ġehristânî ayrıca Harran lıların bir kısım inançlarının Ġslam inanç sistemine olan yakınlığına da vurgu yapmıģtır. 2 Böylesi bir yaklaģımın 3 Ġslam inancıyla paralellik arzetmesi de muhtemelen Ġslam düģünürlerinin bu medreseye karģı olumlu yaklaģımına sebep olmuģ olabilir. Bu sebeple olsa gerek Cabirî nin de ifade ettiği gibi, bir kısım Ġslam düģünürlerince Hermetik-Harranî kaynaklı teviller, ruhi hayatın pek çok yönü için kabul edilmiģtir. Hatta onlar Hermes i peygamber olarak görmüģ Ona Ġdris peygamber adını vermiģlerdir. Ayrıca Agathedemon a da ġit nebinin adını vermiģlerdir. ĠĢrâkî mutasavvıflara gelince, onların müģahadelerinde açıkça Harran tesirine rastlanılmaktadır. 4 Ele aldığı konular vasıtasıyla Müslüman araģtırmacıların ilgisini çeken bu medresenin Ġslam filozoflarını etkilemiģ olması doğal karģılanabilir. NeĢĢar da Harran ın bu durumunu Ģu Ģekilde ifadelendirmiģtir. Biz Harran Medresesinde Yeni Eflatuncu bir okulla karģı karģıyayız. Bu medresenin kendisine ait kitapları vardır. 5 Harran da Ġslam filozoflarının karģılaģtığı Yeni Eflatuncu felsefe, ilahi bilgeliği de içinde barındıran yapısı nedeniyle ön plana çıkmıģtır. 6 Burada Ģu hususa da ayrıca dikkat çekmeliyiz ki, Harran lıların Ġslam toplumunda etkin olmalarını, onların kendilerini Kur an da bahsedilen Sâbiîler oldukları Ģeklinde halife Me mun a karģı yaptıkları savunma ve bunun neticesinde varlıklarının Kur an dan hareketle kabul görmesi önemli rol oynamıģ ve bu yüzden ilim hayatında yer almaları kolaylaģmıģtır. 7 Yine ilim hayatına katkıları ile ilgili Cabirî, felsefî ilimleri Arapça ile aktarma görevi üstlenen bu grubun kendi fikirlerini de aktarmasını 8 çok doğal bulmaktadır ki, bu bizim için de makuldür Harran, Hermes, Hermetik Bilgi ve Sühreverdî ĠĢrakilik dahil bir kısım Ġslami - irfanî akımların kendisinden beslendiği kaynaklardan biri de Hermetizm 9 olmuģtur. 1 Bilindiği gibi, Hermes in gizemsel 1 Bkz. ġehristanî, Muhammed b. Abdülkerim, el-milel ve n-nihal, Daru l-kütubi l-ġlmiyye, Beyrut, s , Ayrıca bkz. en-neģģar, Ġslam da Felsefi DüĢüncenin DoğuĢu-1, s ġehristanî, el-milel ve n-nihal, s ġeģen, Harran Tarihi, s Cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, s en-neģģar, Ġslam da Felsefi DüĢüncenin DoğuĢu-1, s Cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, s ġehristani, el-milel ve n-nihal, s Cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, s Hermetizm, teknik tabiriyle hermesçilik, hem eski Mısır da Hermes in, hem de bu öğretinin benimsendiği batınî nitelikli ekollerin çalıģma sistemleri hakkında kullanılır. Bu öğretinin hareket noktası gerçeğin araģtırılmasıdır. Fakat bunun için önce erdemli bir ruh sahibi olmak Ģarttır. Bu öğretide, madde karanlık ile özdeģtir. IĢık ise ruhtur ve aydınlık ruhtadır. Dünya hayatı ruhun madde ile olan mücadelesinden meydana gelen bir imtihan sürecidir. Bkz. Kılıç Erol, Hermes, DĠA, XVII,

6 170 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu anlayıģının ifadesi olan Hermetizm in Ġslam düģünürleri üzerinde derin etkileri olmuģtur. 2 Bu bağlamda Sühreverdî felsefesinin karakteristik yönlerinden biri de Hermes çilik 3 olarak değerlendirilebilir. Sühreverdî nin Hermes e ve hermetik düģünceye ait bilgilere nasıl ulaģtığına dair ayrıntılı malumatlar yoksa da, bizzat Sühreverdî nin eserlerinde Hermes ve onun düģüncesiyle ilgili bilgiler vermiģ olması, bizi Harran ve çevresine yöneltmektedir. Ömrünün büyük kısmını seyahatle geçiren düģünür, Azerbaycan, Ġran, Irak, Suriye gibi ülkelerin yanı sıra, Anadolu da 4 da bir çok Ģehre uğramıģtır. Bu ziyaretler esnasında Diyarbakır, Urfa, Konya, Sivas, Harbut, Mardin gibi ilim merkezlerinde zamanın tanınmıģ alimlerinden eğitim alma fırsatı bulmuģtur. 5 Filozofun vefatından önce seyahat ettiği bir kısım Ģehirler (Urfa ve Halep) gibi, o dönemde Harran ın 6 da Eyyübilerce yönetiliyor olması, onun bölgedeki seyahatlerini kolaylaģtırmıģ olabilir. Ancak bizim için burada vurgulanması gereken konu, düģünürün eserlerinde karģımıza çıkan Hermes ve Hermetik bilgilerin bu seyahatlerle ilgisi ile, bu etkileģimde Harran medresesinin rolünün olup olmadığı, varsa hangi boyutta olduğuna iģaret edilmesidir. Sühreverdî nin Ġslam düģüncesinde yeniden canlandırdığı ĠĢraki anlayıģ, Hermetik yapısı itibariyle Hermes le doğrudan bağlantılıdır. Zira ĠĢrâk (Doğu) teriminin, Sühreverdî'den önce kullanımıyla ilgili olarak yapılan bir araģtırmada, bu kavramın, Ġbn VahĢiyye (Ebu Bekir Ahmed b. Ali b. Kays el-kesedani/ ö. 914) adlı bir müellife atfen ortaya koyulduğu tespitine yer verilmiģtir. Buna göre Ġbn VahĢiyye, iģrâkîliğin menģeini Hermes'e dayandırmakta, ortaya çıkıģını ise onun haleflerine bağlamaktadır. 7 Bu konuda farklı yaklaģımlar bulunmasına rağmen 8 genelde yukarıda vermiģ olduğumuz açıklamalar kabul edilmektedir. Bizzat Sühreverdî, bu ilgiyi Ģu ifadeleri ile ortaya koymuģtur: Bu hakikati bize Eflatun, Hermes, Pisagor, Empedokles gibi büyük filozoflar ve insana ait dünyadan arınan sufi Cabiri, Muhammed Abid, Arap-Ġslam Kültürünün Akıl Yapısı, Çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, Kitabevi, Ġstanbul 1999, s Hilal, Ġbrahim, Nazariyyetü l-marifeti l-ġģrâkiyye, Daru n-nehfeseti l-arabiyye, Kahire 1988, s Cabiri, Arap-Ġslam Kültürünün Akıl Yapısı, s Kehhale, Mu cemu l-müellifin, XIII, 189; Bayrakdar, Ġslâm Felsefesine GiriĢ, s ġemseddin eģ-ġehrezûrî, Tarihu l-hukema Nüzhetü l-ervah ve Ravzatu l-efrâh, Cem iyyetu d- Da veti l-ġslamiyyeti l-alemiyye, Trablus 1988, s. 378; Marcotte, Roxanne D. Suhrawardî al-maqtûl, The Martyr of Aleppo, al-qantara, vol. XXII, Madrid 2001, s. 378; ġeģen, Ramazan, Selâhaddin Eyyûbî ve Devleti, Çağ Yayınları, Ġstanbul 1987, s. 411; Netton, I. R, Meisami, Julie S., al- Suhrawardi, Yahya ibn Habash Encyclopedia of Arabic Literature, Vol 2, London 1998, s. 742; Ülken, Hilmi Ziya, Türk Tefekkür Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul 2004, s ġeģen Ramazan, Harran Tarihi, TDVV. Ankara 1996, s. 26; Ayrıca bkz, gov.tr/bolgeilleri/sanliurfa/surfaayrtar.htm. 7 Kutluer, Ġlhan, Ġslam ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul 1996, s. 107; Nasr, Tree Muslim Sages, s. 63, (çev. s. 76). 8 Nasr, Tree Muslim Sages, s. 63.

7 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 171 topluluklar kendi müģahedelerine dayanarak nakletmiģlerdir. Devirler ve zamanlar asla bunlardan uzak kalmamıģtır. 1 Bir baģka yerde ise Ģöyle söylemektedir: Gerçeğe giden yol da, kim olursa olsun, benim yoldaģım ve bu yoldaki yardımcımdır. Felsefenin üstadı ve imamı olan Eflatun-i ilahinin yolu da, bu yoldu. Felsefenin babası, Hermes in yolu da bu yoldu. 2 Görülüyor ki ġeyhu l-ġģrâk ın felsefî anlayıģında, Hermes temel karakterlerden biridir. DüĢünürün Hermetik bilgilere ulaģması ile ilgili varsayımlarımızdan biri de Harran medresesiyle ilgilidir. Harran ın Hermetik düģünceye ev sahipliği yapmıģ olması, bizi, bu düģünceye eserlerinde yer veren Sühreverdî nin buradan etkilenmiģ olduğu sonucuna yöneltmektedir. Sühreverdî nin bu kaynaktan etkilenmesi yukarıda da iģaret ettiğimiz gibi, düģünürün, daha ziyade hermetik bilginin yurdu olarak ifade edebileceğimiz Harran ve civarına yaptığı seyahatler sayesinde gerçekleģmiģ olabilir. Yani onun, hem gençlik yıllarına bağlı olarak, hem de eserlerini kaleme aldığı esnada seyahat ettiği Hermetik bilgi çevrelerinin etkisinde kalarak, Hermetizm den istifade etmiģ olma ihtimali göz ardı edilmemelidir. Ayrıca bu kültürden -aynı zamanda düģünürün öncüsü olarak iģaret edebileceğimiz- Ġbn Sina gibi Ġslam felsefecileri de etkilenmiģtir. 3 Zaten çeģitli araģtırmalarda da ortaya koyulduğu gibi, Ġslam dünyası Hermetik külliyattan haberdardı 4 ve yaģadığı coğrafya itibariyle Sühreverdî nin de bu kültürel birikimden haberinin olması son derece doğaldır. Eserlerini incelediğimizde bizzat Sühreverdî, felsefede Hermes i önder olarak seçtiğini vurgulamıģ ve temel eseri Hikmetü l-ġģrâk ta Hermes i filozofların ileri gelenlerinden biri olarak ifade etmiģtir. 5 Bir baģka eserinde ise, onun irfânî hakikatlere vakıf olduğunu bir kıssa ile anlatmıģtır. 6 Daha önce de yer verdiğimiz gibi, Sühreverdî, sadece kendisi için değil, bütün filozoflar için Hermes i filozofların babası olarak takdim etmiģ 7 ve bu yolda onun güvenilirliğine yer vermiģtir. Sühreverdî, bazen Hermes i kendi yöntemini kullanan müģâhede yi önemseyen bir düģünür, 8 bazen de ĠĢrâkî hikmetin inceliklerini kolaylıkla açan derinlikte bir iģrâkî bilge olarak tanıtmıģtır. 9 Sühreverdî ĠĢrakî hikmet i elde ederken iki farklı yol haritası izlemiģtir: Doğulu 1 Sühreverdî, Hikmetü'l-ĠĢrâk, II, Sühreverdî, Hikmetü l-ġģrâk, II, Bali Mirkat Ġzzet, el-ġtticahu l-ġģrâkiyyu fî Felsefeti Ġbn Sina, Daru l-ceyl, Beyrut 1994, s Nasr, S. H. Ġslam da DüĢünce ve Hayat, Ġnsan Yayınları, çev. Fatih Tatlılıoğlu, Ġstanbul 1988, s Sühreverdî, Hikmetü l-ġģrâk, II, Sühreverdî, ġihabuddin, Yahya b. HabeĢ b. Emirek, Kitabü t-telvihâti l-levhiyye ve l-arģiyye, tsh. Henry Corbin, Mecmû a-i Musannefâtı ġeyhi l-ġģrâk (içinde), Tahran 1993, I, Sühreverdî, Kitabü t-telvihâti l-levhiyye ve l-arģiyye, I, Sühreverdî, ġihabuddin, Yahya b. HabeĢ b. Emirek, Kitabu l-meģari ve l- Mutarahat, tsh. Henry Corbin, Mecmû a-i Musannefâtı ġeyhi l-ġģrâk (içinde), Tahran 1993, I, Sühreverdî, Kitabu l-meģari ve l- Mutarahat, I, 164, 502.

8 172 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu ve Batılı yol ismini verdiği her iki yol da Hermes e dayanmaktadır. Son halkasını kendisinin oluģturduğu yolları Ģu Ģekilde ifade etmiģtir: a) Batılı Yol (Mısır-Yunan Kaynaklı): Asclepius, Pythagoras-Empedokles, Platon-Neo-Plotonistler, Zunnun-i Mısrî, Ebu Sehl-i Tüsterî, b) Doğulu Yol (Antik Ġran Kaynaklı): Kiyumarth, Keyhüsrev, Feridun, Ebu Yezîd Bistâmî, Hallac-i Mansûr, Ebu l-hasan Herrakani, 1 Görüldüğü gibi, Sühreverdî ye göre Hermes, kendisine kadar çeģitli yollardan ulaģan ĠĢrâki geleneğin kavģak noktasında bulunan temel kaynaktır. 2 Filozofun Hermes ten istifade etmesine, onun Ġslam DüĢüncesindeki algılanıģ biçimi etkili olmuģtur denilebilir. Ġslam düģüncesinde Hermes, gerçeği arayan insanın bu arayıģındaki yardımcısı ve insanın bu manevi yolculuğu içinde sonunda kendisiyle bütünleģtiği bir rehber pozisyonundadır. 3 Böylesi bir düģünce mirasını, Sühreverdî nin fikirlerinde de buluyoruz. Örneğin Sühreverdî el MeĢari sinde Ģöyle der: Hermes dedi ki: Bana eģyanın ilmini getiren ruhani bir varlıkla karģılaģtım. Ona sen kimsin? dedim. Bana Ben senin kamil tabiatınım dedi. 4 Bu ifadelerden de anlaģıldığı gibi, Sühreverdî, Hermes i felsefi görüģlerinde, kendisini de bizzat yenileyicisi olarak gördüğü irfani geleneğin yani hikmet-i halide nin öncüsü bir rehber olarak canlandırmıģtır. Zaten Sühreverdî, iģrâk anlayıģında, kendi felsefi sisteminin açıklanmasında, Hermes in irfânî öğretilerini kullanmıģtır. Dolayısıyla Hermetizm in evren, ruh, simya ve gizli ilimlerle ilgili eserlerinin Sühreverdî nin görüģlerinin oluģmasında önemli katkıları olduğunu ifade edebiliriz. Yukarıdaki bilgilerden hareketle, Hermetik bilgi çevresini, Sühreverdî nin fikirlerinin oluģum aģamasında karģılaģtığı bir ortam olarak ele almamız mümkündür. Onun bu bilgiye ulaģmasına Toshihiko Izutsu da Ģöyle iģaret eder: Sühreverdî, iģrâkî felsefe geleneğini Hermes Agathedaemon a (Ġslâm da Hz. Ġdris in Ģahsiyetinde ortaya çıkar) geri götürmüģtür. Hatırlamak gerekir ki, Ġslâm ın zuhurundan çok önce Akdeniz de Hermetizm okulu kendisini Ġskenderiye de kabul ettirmiģ ve bu merkezden itibaren Ortadoğu nun geniģ coğrafyasına yayılmıģ ve sızmıģtır. Harran Ģehrinde Hz. Ġdris in muakkipleri olan Sabiiler vardı. Onlar, Corpus Hermeticum a (Hermes Külliyatı) kutsal kitapları olarak saygı gösteriyorlardı. Hermetisizmin Bâtınî dilini yaģatıyor ve onları çeģitli yönlere yayıyorlardı. Bunlardan bir tanesi aracılığıyla bu öğreti Sühreverdî ye ulaģmıģ olmalıdır. 5 Dolayısıyla her 1 Sühreverdî, ġihabuddin, Yahya b. HabeĢ b. Emirek, Hikmetü l-ġģrâk, tsh. Henry Corbin, Mecmû a-i Musannefâtı ġeyhi l-ġģrâk (içinde), Tahran 1993, II,10-12; Arnaldez, Roger, Ishrâk, The Encyclopedia of Islam (New Edition), vol.: IV, Leiden 1978, s. 119; Ziyâî, Hüseyin, Sühreverdî: Aydınlanmacı Felsefe Doktrini, Ġslâm Felsefesinde Siyasi DüĢüncenin GeliĢimi, (içinde) Butterworth, ed. Charles E.- çev. Selahattin Ayaz, Pınar Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 284; Fahri Macid, Es-Sühreverdîyyu ve bi Zûği Hikmeti l-ġģrâk ı fî Biladi Ģ-ġam, Ebhâs, Cami atu l-amerikiyya, yıl 43, Beyrut 1995, s Sühreverdî, Hikmetü l-ġģrâk, II, 11; amlf, Kitabu l-meģari ve l- Mutarahat, I, Nasr, Ġslam da DüĢünce ve Hayat, s. 157; Yakıt, Ġsmail, Türk-Ġslam DüĢüncesi Üzerine AraĢtırmalar, Ötüken, Ġstanbul 2002, s Sühreverdî, Kitabu l-meģari ve l- Mutarahat, I, Izutsu, Toshihiko, ĠĢrâkîlik, Ġslâm da Bilgi ve Felsefe içinde, çev. Mustafa Armağan, Ġz Yayıncılık,

9 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 173 gittiği bölgede, önde gelen fikir erbabı ile bir araya gelmeye özen gösterdiğini ifade eden Sühreverdî nin, Harran kaynaklı Hermetik düģünce sahipleriyle de görüģmüģ ve bu Ģekilde onlardan istifade etmiģ olması muhtemeldir. Görülüyor ki, Hermetizmin ĠĢraki kültür ile iliģki kurabileceği ortak bir zemini vardır. Bu ilgiyi ortaya koyan Ģu ifadelere katılmamız mümkündür. Kendilerini Ġdris Peygamber veya Hermes in izleyicileri sayan ve Yeni Pisagorculuk ve Hermetizm gibi Helenist dönemin daha Bâtınî okullarının öğretilerinin çağını koruyup daha sonra Ġslâmi döneme aktaran Sabiilerin yurdu Harran da vardı. 1 Böylesi bir mirasa iģaret eden araģtırmacı, bu Hermetik geleneğin felsefî disiplinler arasında MeĢĢâîlerin rasyonalist eğilimleri karģısında, iç arınmayı esas alan ĠĢrâki bir okulun geliģmesine yol açtığına da vurgu yapar. 2 Bizim de Sühreverdî nin mevcut eserlerinden hareketle, bu bilgi türünü kendi felsefi sistemi için kullandığı görüģüne katılmamız mümkündür. Bunlara ilaveten Sühreverdî nin bilginin ezeli ve ilahi oluģuna dayalı anlayıģı da bir anlamda Hermes in mirasıyla ĢekillenmiĢtir. Ona göre: Hakikatte ihtilaf etmek mümkün değildir. Zira hakikat, değiģmez. O her zaman için vardır ve birdir. Felsefe, iģte bu varolan hakikattir. Mısır da Hermesü l-heramis; Ġran da Fersa; Büzürkmihr, FerĢavĢatur ve Camasp; Yunan da Pisagor, Empedokles, Platon, 3 gibi bilgeler hep bu hakikate iģaret etmiģlerdir. Dolayısıyla felsefe, Ģu veya bu zamanda baģlamıģtır, ondan önce yoktu denilemez Onu her zamanda koruyan bir sahip, bir filozof bulunur. Bunlar, Allah yoluna giren kiģilerdir ki önder ve baģkanları, Eflatun dur. Eflatun dan önce gelen bütün filozofların babası Hermes in zamanından Eflatun un zamanına kadar geçen bütün büyük filozoflar hakikati zevk yolu ile biliyorlardı. Felsefe de zaten bunların zevkinden ibaretti. 4 Bu ifadelerle düģünür, bir felsefe tarihi perspektifi sunmuģtur. Burada bizin için önemli olan, onun hakikatin bilinebileceğine, her dönemde hakikat ehli insanların bulunduğuna, bu anlamda Hermes in onun bu anlayıģa ulaģmasında etkili olduğuna yaptığı vurgudur. Sühreverdî nin felsefî görüģlerinin Hermes ve Hermetik düģünceden etkilenmesi, dahası buna bağlı olarak onun fikirlerinin Harran felekiyatının izlerini taģıması gayet normal görülmüģ ve bunun felsefi ekollerin doğal geliģimleriyle ilgili bir süreç olduğuna dikkat çekilmiģtir. 5 Yine Harranlıların gezegenlerin etkin ve ruhani oldukları, sihre, astrolojiye ve gizli ilimlere önemli ölçüde yer vermiģ olmaları gibi 6 konularda benzer tavırlar sergilemiģtir. Bu anlamda Sühreverdî nin Simya ile Ġstanbul 1997, s Nasr, S. H., Three Muslim Sages, Caravan Books, Delmar- New York, s Nasr, Ġslam da DüĢünce ve Hayat, s Sühreverdî burada ZerdüĢtlerin kutsal kitabı olan Avesta geçen bir takım rahip pers krallarını, antik yunan filozoflarını ve Hz. Ġdris i bir arada iģraki hikmetin halkaları olarak ele almıģtır. 4 Sühreverdî, Hikmetü l-ġģrâk, II, Kutluer, Ġlhan, Ġslam ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s Bkz., Gündüz ġinasi, Sâbiîler Son Gnostikler, Vadi, Ankara 1995, s ; Cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, s. 153.

10 174 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu ilgilendiği bilinmektedir. 1 Dolayısıyla Simya ile ilgili Hermetik ilgi göz önüne alındığında 2 Harran menģeli bir etkilenmeden bahsedilmesi mümkün gözükmektedir. Bu arada Sühreverdî nin göksel varlıklara olan ilgisi ile Harran medresesinde göksel varlıkların konumu arasındaki paralellik de dikkat çekici bir benzerlik taģımaktadır. 3. Yine Hermetik felsefe, özellikle nebevi hikmeti ön plana çıkaran ledünni hikmet olarak Harranlıların bu tür bilgiye yaklaģımını 4 Sühreverdî nin fikirlerinde de bulmaktayız. 5 Harran felsefe okulunun, sudur için kullandığı güneģ ve nur benzetmesi, nefsi müceret bir cevher olarak ele alması gibi konulardaki Eflatun ve Yeni Eflatuncu yaklaģımını 6 Sühreverdî nin fikirlerinde kolayca bulmamız mümkün gözükmektedir. Ayrıca Harranlı bilginler, göksel cisimlere bir nevi melekî bir anlam yüklemiģlerdir ki bu tutum Sühreverdî nin görüģleriyle paralellik arzetmektedir. 7 Her ne kadar biz yukarıda ele aldığımız Ģekliyle Hermetik etkiyi Sühreverdî nin bir kısım fikirlerinde kuģatıcı bir Ģekilde görebiliyorsak da Manfred Ullman, hermetik etkiyi daha ziyade Sühreverdî nin bilgi anlayıģında değil, mistik görüģünde 8 ve vecdlerde ön plana çıkarmaktadır. Bu anlamda Naci el-tikritî de, Sühreverdî nin yıldızlar ve gezegenler hakkındaki konuları iģleyiģi de bu etkiye iģaret etmektedir. 9 Yine Cabirî de, Ġbn Sina nın da içinde yer aldığını söyleyebileceğimiz ve Sühreverdî nin de kurmayı hedeflediği MeĢriki Hikmet in Harran daki dini felsefi yapı ile yarı yarıya örtüģtüğünü ifade ederek 10 bu etki alanına dikkatimizi çekmiģtir. Sonuç Bütün bunlara dayanarak, Harran ın Sühreverdî nin dikkatini celb eden felsefi fikirleri barındıran bir cazibe merkezi olduğunu ve bu coğrafyada seyahatler gerçekleģtiren düģünürün bu etkileri fikirlerine yansıtmıģ olabileceğini ileri sürebiliriz. Çünkü dönemindeki Ġskenderiye ve Antakya medreselerinden bile daha önemli bir ilim merkezi olan ve Yeni Eflatuncu, Pythagorasçı görüģlerin iģlendiği 11 1 Ġbn Useybia, Tabakâtu l-etibba, s Bkz. Günaltay M. ġemseddin, Antik Felsefenin Ġslam Dünyasına GiriĢi, çev, Ġrfan Bayın, Kaknüs, Ġstanbul 2001, s Ramazan ġeģen, Harran Tarihi, TDVY. Ankara 1996, s Cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, s Sühreverdî, Hikmetu l-ġģrak, II,10-12; Ayrıca; Izutsu, Ishrâqiyah, VII, 298; Kaya, Mahmut ĠĢrâkiye,DĠA, XXIII, 435; Bali Mirkat Ġzzet, el-ġtticahu l-ġģrâkiyyu fî Felsefeti Ġbn Sina, Daru l- Ceyl, Beyrut 1994, s Bkz. ġehristani, el-milel ve n-nihal, s ; en-neģģar, Ġslam da Felsefi DüĢüncenin DoğuĢu-1, s Bkz. ġehristani, el-milel ve n-nihal, s. 363; Cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, s. 155: krģ. Sühreverdî, Hikmetu l-ġģrak, II, ; amlf, Kitabu l-meģari ve l-mutarahat, I, Ullman, Manfred, Ġslâm Mazisi Tarihi, terc. Yusuf Öztürk, Ġstanbul 1986, s Tikritî, Felsefetü l-ahlakiyyeti l-eflatuniyye inde Müfekkire l-ġslâm, s Cabiri, Muhammed Abid, Felsefi Mirasımız ve Biz, Çev. Said Aykut, Kitabevi, Ġstanbul 2000, s Hodgson, Ġslam ın Serüveni, I, 253.

11 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 175 bir medrese olan Harran ın, felsefi kaynaklarında bu tür filozoflara yer veren Sühreverdî nin dikkatinden kaçmamıģ olması kuvvetle muhtemeldir. Bunda Harran ın ilmi ve felsefi cereyanların yoğun olduğu bir bölgede bulunuyor olması 1 da etkili olmuģ olabilir. Harran ve Hermetizm in Sühreverdî nin fikirlerine kaynaklık etmesi bağlamında en güzel ilgiyi Ġbrahim Âgâh Çubukçu kurar. Bu konuda o bize Ģu bilgiyi verir: Hermes, Mısır da yaģamıģ, kanun vazıı, kimyacı ve bilgin olarak tanınmıģ bir kimsedir. Bunun düģünceleri Ortadoğu ya Harranlı Sabiiler aracılığıyla yayılmıģtır. Harran, Antalya, Nusaybin ve Urfa gibi Ģehirler Ġslâmiyetten önce de birer kültür merkezi idi. Hicri 6. yy.da bu civarlarda dolaģan Sühreverdî nin Hermes in fikirlerinden faydalanması için hiçbir engel yoktur. 2 Zaten hem Sühreverdî nin Hermes ile ilgili ifadeleri hem de bizim araģtırmalarımız bizi bu sonuca götürmektedir. Kısacası biz bu çalıģmayla, Sühreverdî nin felsefi anlayıģının oluģumunda Hermes, Hermetik anlayıģ ve Harran medresesinin önemli bir yeri olduğuna iģaret etmeye çalıģtık. Bu etkilenmede Sühreverdî nin bölgeye yaptığı seyahatlerin ve Harran medresesinin felsefi anlayıģını aktaran bilgelerin rolü olduğu kanaatini taģımaktayız. Bugün Sühreverdî nin eserlerini ve fikirlerini incelediğimizde Harran medresesinin Hermes ve Hermetik düģüncenin bu anlayıģın oluģmasında önemli katkıları olduğunu söylememiz mümkündür. Dolayısıyla sonuç olarak genelde Ġslam düģüncesinin Ģekillenmesinde özelde Sühreverdî nin ĠĢraki anlayıģının oluģmasında Harran medresesi ve bu medreseden neģet eden bilgelerin ve onların felsefi fikirlerinin katkıları olduğunu söyleyebiliriz. 1 Ramazan ġeģen, Harran Tarihi, TDVY. Ankara 1996, s Çubukçu, Ġbrahim Âgâh, Sühreverdî ve ĠĢrâkîye Felsefesi, Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1970, XVI, 180.