AFETLERE VE OLAĞANDIŞI OLAYLARA MÜDAHALEDE ENKAZ YÖNETİMİ

Transkript

1 TMMOB AFET SEMPOZYUMU 289 AFETLERE VE OLAĞANDIŞI OLAYLARA MÜDAHALEDE ENKAZ YÖNETİMİ Hikmet İskender 1, Levent Trabzon 2, Nihan Erdoğan 3 SUMMARY Big amounts of various debris quantities might be seen at emergencies and disasters. The management of this debris is an expertise area in disaster management. Taking this reality into consideration, it is aimed to create a different and deep perspective to the debris management for emergency and disaster managers at this study. As a method, a literature review has been done concerning the debris management planning, the debris management has been discussed in four phases of the debris management cycle and debris management planning has been explained. The study ends with the discussion explaining the importance of debris management planning and emphasizing the necessity of Debris Management Master Plan works in Turkey. ÖZET Olağan dışı olaylarda ve afetlerde çok çeşitli ve çok büyük miktarlarda enkazlar ortaya çıkabilmektedir. Bu enkazların yönetimi ise afet yönetimi içinde bir uzmanlık alanıdır. Bu gerçekten yola çıkarak, bu çalışmada enkaz yönetimi konusunda olağandışı olay ve afet yöneticileri için farklı ve derin bir bakış açısı yaratmak amaçlanmıştır. Yöntem olarak enkaz yönetimi planlamasıyla ilgili kaynak taraması yapılmış, enkaz yönetimi dört safhadan oluşan enkaz yönetimi döngüsü içinde genel hatlarıyla ele alınmış ve enkaz yönetimi planlama çalışmaları anlatılmıştır. Çalışma, enkaz yönetimi planlamasının önemini açıklayan ve Türkiye de Enkaz Yönetimi Master Planı çalışmalarının gerekliliğini vurgulayan tartışma bölümü ile sonlanmaktadır. ENKAZ YÖNETİMİ Afetlerin sıklıklarının ve etkilerinin arttığı çeşitli kaynaklarca rapor edilmektedir [1]. Bu artış beraberinde enkaz sayısındaki artışı da getirmektedir. Ortaya çıkan enkazın yönetimi ise afet ve olağandışı olay yönetimi içinde başlı başına bir uzmanlık alanıdır. Çünkü enkaz yönetimi sadece afetlere/olağandışı olaylara müdahale safhasında değil, tüm safhalarda yer alan, tüm safhaları kapsayan kendi içinde bir döngüye sahiptir. Özellikle de afet ve olağandışı olay öncesinde enkaz yönetimine yönelik olarak yapılan 1 Dr. İTÜ, Afet Yönetim Merkezi Müdür Yardımcısı, Maslak-İstanbul 2 Doç. Dr., İTÜ, Afet Yönetim Merkezi Müdür Yardımcısı, Maslak-İstanbul 3 İTÜ, Afet Yönetimi Yüksek Lisans Programı, Maslak-İstanbul

2 290 TMMOB AFET SEMPOZYUMU planlama çalışmaları çok kritiktir. Çünkü bu planlama çalışmaları başta müdahale safhası olmak üzere tüm ilgili safhalarda yapılacak işlerin esaslarını belirler. Zaten enkaz yönetiminin dayandığı temel unsur da planlamadır. Bu nedenle afet yöneticilerinin enkaz yönetimini, enkaz yönetimi döngüsünü ve enkaz yönetimi planlamasını bilmeleri oldukça önemlidir. Farklı afetler sonucunda farklı çeşitte enkaz ortaya çıkabilir. İnşaat malzemeleri, evsel tehlikeli atıklar, metaller, bitkiler, çamur ve tortu, beyaz eşyalar, hayvan leşleri, tehlikeli maddeler, özel mülkler ve bu enkazların bir kısmının veya hepsinin karışımı olan karışık enkazlar örnek olarak gösterilebilir. Her bir enkaz tipinin özellikleri farklıdır ve yönetimi farklı teknikler gerektirebilir. Örneğin bitki artıkları, kasırga, sel ve orman yangınları sonrasında, çamur ve tortu ise daha çok sel sonucunda ve yapısal unsurlar da deprem sonucunda daha çok görülebilir. Enkaz yönetiminin planlaması aşamasında ise hangi tip enkazın potansiyel olarak hangi olaylar sonucunda ortaya çıkacağını öngörmek, miktarını ve çeşidini hesaplamak, enkazın toplanması, depolanması, azaltılması ve ortadan kaldırılması gibi aşamalarının ayrıntılı olarak planlanması gerekir. Bunun için, enkaz yönetimi döngüsünü oluşturan safhaları bilmek önemlidir. ORTADAN KALDIRMA AZALTMA OLAY TOPLAMA DEPOLAMA Şekil 1: Enkaz Yönetimi Döngüsü Şekil 1 de şematik olarak gösterilen enkaz yönetimi döngüsü toplama, depolama/biriktirme, azaltma ve ortadan kaldırma/yok etme ana safhalarından oluşur [2]. Bazı kaynaklarda kaldırma olarak da geçen enkaz toplama işlemi, yıkılan veya yüksek oranda hasar görüp, kaldırılmasına karar verilen enkazın bulunduğu yerden alınıp, depolanacağı alana nakledilmesine kadar geçen süreci kapsayan işlerden oluşur. Hangi enkazların toplanacağı yetkili kuruluşlarca belirlenmiş olmalı ve arama-kurtarma çalışmaları tamamlanmayan enkazlar kaldırılmamalıdır [3]. Enkaz kaldırma kritik

3 TMMOB AFET SEMPOZYUMU 291 tesislerin bulunduğu güzergahlar için müdahale aşamasında yapılabilecekken, diğer enkazlar için iyileştirme aşamasında yer alabilir. Örneğin 11 Eylül 2001 tarihinde ABD de meydana gelen Dünya Ticaret Merkezi ne yapılan saldırıda ortaya çıkan 1,5 milyon ton karışık yapı enkazının kaldırılması yaklaşık olarak 2008 yılının Mayıs ayına kadar sürmüştür [4]. Toplumun sağlık ve emniyetini tehdit eden enkazın kaldırılarak müdahale yollarının açılması önceliklidir. Bu nedenle, enkaz kaldırma aşamasının planlama çalışmaları yapılırken ilk iş önceliklerin belirlenmesi olmalıdır. Acil durum araçlarının hareket etmesini ve müdahale edilmesi gereken bölgelere ulaşmasını sağlayacak, kritik hizmetlerin yürütülebileceği şekilde şekilde yolların açılması bu önceliklerden olmalıdır. Bunun için de önceden planlama aşamasında uygun anlaşmaların yapılması, uygun kaynakların tahsis edilmesi ve tüm bu girdilerin koordine edilmesi gerekmektedir. Enkazın toplanması aşamasında sadece zaman değil, başka değişkenler de sürece dahil olmaktadır. Enkazların uygun maliyetlerle kaldırılması [5] ve bazı durumlarda polis ve itfaiye gibi birimlerin enkazda inceleme yapması gerekliliği enkazın toplanması konusunda göz önünde bulundurulması ve planlama aşamasında da düşünülmesi gereken diğer faktörlerdendir. Kaldırılan enkaz, planlara göre önceden belirlenen alanda biriktirilip, hacim azaltmaya uygun olanları ayrılmalıdır. Hacim azaltma, enkazın karışımına göre çok çeşitli yöntemlerin kullanılabileceği bir aşamadır. Hacim azaltmanın gerekli olduğuna karar verilmesi durumunda önce enkaz karışımı içinde hacmi azaltılabilecek unsurlar ve bu unsurların her birinin hangi yöntemle azaltılacağı belirlenir. Hacim azaltma yöntemleri olarak yakma, doğrama, parçalama, öğütme ve geri dönüştürme kullanılmaktadır. Bu yöntemler içinde önemli bir yeri olan yakma işleminin çeşitli usulleri vardır. Açık alanda kontrollü yakma, çukur içinde hava perdeli yakma veya hava perdeli taşınabilir yakma fırınları buna örnek verilebilir. Duruma ve imkanlara göre en uygun olan yöntem seçilmelidir. Ancak burada unutulmaması gereken açık alanda kontrolsüz yakmanın kesinlikle yapılmamasıdır, yapılması halinde ikincil tehlikeler oluşabilir. Ortadan kaldırma safhasında en önemli husus doğru yöntemin seçilmesidir. Uygun şekilde tasarlanmış ve doldurulmuş dolum alanları ile uygulanacak işlemler, seçilen yöntemin çevre üzerindeki etkilerinin incelenmesi, geri dönüşümün mümkün olan en yüksek oranda sağlanması ile tehlikeli ve toksik atıkların uygun şekilde yok edilmesi, dikkat edilmesi gereken diğer ilgili konulardır. Kimi kaynaklar enkaz yönetimini olay ortaya çıktıktan sonraki enkaz kaldırma olarak görmektedir. Hatta afet yönetimini enkaz kaldırmayla bir olarak algılayanların olduğu da bilinmektedir [6]. ENKAZ YÖNETİMİ PLANLAMASI Enkaz yönetimi planlaması yerel veya ulusal ölçekte yapılabilir. Önemli olan planların doğru kurumlarca yapılması, tüm ilgili kurumların planlar içinde yerini alması ve bu kurumların sorumluluklarından tam olarak haberdar olup, kurumların bir bütün halinde bütünleşik afet yönetimi anlayışı içinde çalışmasıdır. Bu nedenle enkaz yönetimiyle ilgili planların başka planların alt başlığı olarak değil, kendi başına ayrıntılı bir plan olarak yapılması gereklidir. Örneğin İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından üniversitelere hazırlatılan İstanbul İçin Deprem Master Planı enkaz yönetimine yönelik çeşitli ayrıntıları içermektedir. Ancak enkaz yönetimi başlı başına bir master plan konusu olduğundan, Enkaz Yönetimi Master Planı yapılması da gereklidir.

4 292 TMMOB AFET SEMPOZYUMU Bu planlama çalışmasında atılacak ilk adım planlama ekibinin oluşturulmasıdır. Ekip içinde ilgili her alandan kuruluşlar ve bu kuruluşların uzmanları bulunmalı ve planlama sürecinde koordinasyon sağlanmalıdır. Enkaz yönetimi planları yapmış olan pek çok kuruluşun kullandığı Olay Komuta Sistemi (OKS), bu sürecin organizasyon aşamasında kullanılabilir. Önceden planlanan, olayların gelişimine göre uyarlanabilen bir organizasyon sistemi olarak tanımlanabilecek olan OKS, bir olay komutanı altında görev yapan planlama, operasyon, lojistik ve finans ana birimlerinden oluşur [7]. Türkiye için nispeten yeni bir kavram olan OKS [8], enkaz yönetimi planlaması aşamasında organizasyonel yapının kurulmasında da kullanılmalıdır. Bu ön koşullar yerine getirildikten sonraki ilk aşama potansiyel afet tiplerinin belirlenmesi olacaktır. Çünkü enkaz çeşitleri afetin türüne göre değişebilmektedir. Belirlenen afet tipine göre hangi kurum veya kurumların nelerden sorumlu olduğu kanunî altyapıya göre tespit edilmelidir. Örneğin İstanbul için hazırlanan ve sadece deprem afetini hedef alan master planda enkaz döküm yerlerinin planlanması için Köy Hizmetleri, enkaz kaldırma hizmetleri altında toplanma yerlerine gelen araçların koordineli bir şekilde görevlendirilmesi için İl Köy Hizmetleri Müdürlüğü ile İstanbul Valiliği Afet Yönetim Merkezi, yolların açımı için enkaz kaldırma görevinde İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yol Bakım Müdürlüğü (şehiriçi ulaşım ağı) ile Karayolları Bölge Müdürlüğü (devlet yolları için), arama-kurtarma amaçlı enkaz kaldırma için Sivil Savunma ve Köy Hizmetleri, yollardaki enkazların kaldırılması amacıyla yetersiz gelen araç ve malzemeyi satın alma, el koyma ve kiralama hizmetleri için İstanbul Valiliği sorumlu tutulmuştur [9]. Sorumlu kurumların net olarak tanımlanmasından sonra eldeki mevcut kaynaklar da belirlenmelidir. Çünkü yapılacak olan planlama çalışması bu kaynaklara dayandırılarak yapılacaktır ve elde uygun kaynaklar yoksa ihtiyaç duyulan kaynakların belirlenmesi için bu adım önemlidir. Bir sonraki aşamada ise tespit edilen her bir afet tipine ve afetin etkileyeceği halkın zarar görebilirlik analizlerine göre tahmini enkaz miktarı ve çeşidi belirlenir. Bu aşama, planlama çalışması içindeki en kritik adımlardan birini oluşturur. Çünkü tüm planlar tahmini enkaz miktarı ve çeşidine göre şekilleneceğinden hesaplamaları doğru şekilde yapmak önemlidir. Bu konuda geliştirilmiş çeşitli enkaz öngörü teknikleri mevcuttur. Tarihsel analizler, topluma ait risk analizleri ve bilgisayar temelli çeşitli analizler ile tüm bu analizlerin karışımı teknikler kullanılabilir [10]. Ortaya çıkan rakamlara ve gereksinimlere göre müteahhit kullanılacak işler ve bu işlerde çalışılacak müteahhitler belirlenir. Ön görüşmeler yapılır ve anlaşmalar hazırlanır. Yapılan anlaşmaların planı hazırlayanlar tarafından çeşitli kriterlere göre uygulanması istenebilir. Örneğin zaman ve malzeme temeline göre veya birim fiyat temeline göre kontratlar imzalanabilir. Planların düzenli periyotlarla güncelleniyor olması ise esastır. Planın yukarıda açıklanan ana bölümleri dışında tüm diğer ilgili dokümanların yer aldığı ekler bölümü vardır. Duruma göre değişmekle birlikte bu bölümde ilgili kişilerin irtibat listesi, gerekiyorsa haritaları ile birlikte ayrıntılı olarak tanımlanmış enkaz yönetim alanları ve mevcut dolum sahalarının yerleri ve kapasiteleri, ilgili müteahhitlerin listesi, kontrat örnekleri ve yapılacak işlerin tanımları, mevcut kontrat fotokpileri ile diğer tüm anlaşmalar ve formlar yer alabilir [11]. Enkaz yönetimi planlama çalışmalarında en sık karşılaşılan sorunlar, planların yukarıdaki adımlara uygun olarak yapılmaması sonucu kimi aşamalarda çok temel konularla ilgili hataların yapılmasıdır. Düzgün hazırlanmamış anlaşmalar veya yanlış hesaplanmış birim fiyatlar örnek olarak gösterilebilir. Zayıf arşivleme de bir diğer sorun

5 TMMOB AFET SEMPOZYUMU 293 olabilir. Özellikle de yaşanan olaylardan ders alma ve alınan derslerin planlara güncelleme yoluyla yansıtılması için güçlü bir dokümantasyon sistemi gereklidir. Yapılan organizasyondaki eksiklikler ise yapılan tüm çalışmaların olumsuz bir şekilde sonlanmasına kadar varabilecek sorunlar yaratabilir. Önceki bölümlerde açıklanan Olay Komuta Sistemi nin önemi de işte bu noktada devreye girmektedir. Enkaz yönetiminde kullanılacak sistemlerin çevreye duyarsızlılığı da göz önüne alınmalıdır. Çevresel etkiler denetlenmeli, yeraltı suları, yüzeydeki sular, hava kalitesi, kül, toprak gibi çok çeşitli faktörler düşünülmelidir. TARTIŞMA Başta büyük çaplı afetler olmak üzere pek çok enkazın bulunduğu olaylarda enkaz yönetimi özellikle müdahale ve iyileştirme safhalarında büyük önem arz etmektedir. Önceki afet tecrübelerinden bilinmektedir ki; yetersiz denetim, müdahalede organizasyonel eksiklikler, zayıf dokümantasyon, düzgün hazırlanmamış anlaşmalar ve benzeri pek çok olay enkaz yönetiminde başarısızlık getirmiştir. Bu nedenle olası olaylardan önce ilgili kurum ve kuruluşların enkazlara ait bazı kritik konularda gerekli plânlama çalışmalarını yapmış olmaları gerekir. Potansiyel olağandışı olay tipinin tahmin edilmesi, tarihsel analiz, topluma ait risk analizi veya bilgisayar temelli yazılımlar ile yaklaşık enkaz miktarı ve çeşidinin belirlenmesi, sorumlu kurum ve kuruluşların tanımlanması, gerekli anlaşmaların hazırlanması, mevcut kaynaklar ve gerekecek diğer kaynakların tespiti, enkazların toplanması, depolanması, azaltılması ve ortadan kaldırılması gibi konuların ayrıntılı olarak hesaplanması bu plânlama çalışmaları kapsamındadır. Planlamaların diğer planların bir bölümü olmanın dışında kendi başına bir Master Plan oluşturabilecek nitelik ve kapsamda olması da bir diğer önemli noktadır. Özellikle Türkiye gibi büyük çaplı etkilere sahip afetlerin yaşandığı ülkelerde enkaz yönetimi planlarının bir master plan kapsamında hazırlanması ve bu planda görev ve sorumluluklar atanan kurum ve kuruluşların kendi görev ve sorumluluklarının ayrıntılarını tanımlayıp, bu kapsamda kendi özel planlarının bulunduğu çalışmaların olması kritiktir. SONUÇ Ülkemizde ise enkaz yönetimi modern anlayışıyla uygulanmamaktadır. Enkaz yönetiminin daha çok olay olduktan sonra ortaya çıkan molozları bir yerden alıp bir yere taşımak şeklinde vuku bulduğu görülmektedir. Durumu daha da karmaşıklaştıran ise bu anlayışın afet yönetimi anlayışının geneline aynı şekilde yansımasıdır. Bu çarpıklığı düzeltmek için afet yönetimi içinde sadece enkaz yönetiminden sorumlu nitelikli yöneticilerin yetiştirilmesi ve enkaz yönetimi planlarının yapılması şarttır. Bu aynı zamanda Bütünleşik Afet Yönetimi ne geçişin de önemli bir basamağıdır.

6 294 TMMOB AFET SEMPOZYUMU KAYNAKLAR 1. Katoch, A. The Responders Cauldron: The Uniqueness of International Disaster Response, Journal of International Affairs, Bahar/Yaz 2006, vol. 59, no.2 sayfa İlki, A. (Haz.) Acil Durum Yönetim Operasyonları. İstanbul Teknik Üniversitesi Afet Yönetim Merkezi, İTÜ Press Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeofizik Mühendisliği Bölümü MSS-414 (2007B). Müdahale ve İyileştirme Dönemleri Yayınlanmamış Ders Sunumu. (Erişim: 24 Nisan 2007) 4. Swan, R.C. Overview Of The Nation s Worst-Debris Generating Disaster (World Trade Center) Environmental Practice Dergisi, 4 (2) Haziran 2002, sayfa Şengezer, B. ve Hatice Kansu. Kapsamlı Afet Yönetimi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Basım-Yayın Merkezi, Bila, F. Afet Değil, Enkaz Yönetimi. Milliyet Gazetesi-İstanbul Baskısı, 03 Kasım İskender, H. ve Derin Ural 15 & 20 Kasım 2003 Terörist Saldırıları Afet Yönetimi Değerlendirmesi ve Öneriler İstanbul Teknik Üniversitesi Afet Yönetim Merkezi, İTÜ Press İskender, H. ve Nihan Erdoğan The Evaluation of Media s Role At Natural Disasters From A Disaster Management Perspective: Turkish Experience IDRC (International Disaster Reduction Conference) 2007, Harbin-Çin, Ağustos İstanbul Büyükşehir Belediyesi Planlama ve İmar Dairesi Zemin ve Deprem İnceleme Müdürlüğü (Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi) İstanbul İçin Deprem Master Planı. 07 Temmuz Emergency Management Institute Federal Emergency Management Agency. Debris Management Student Manual Volume I. E202, Ağustos İskender, H. İstanbul Teknik Üniversitesi Afet Yönetimi Yüksek Lisans Programı Afete Müdahale ve Yönetimi Dersi, 19 Nisan 2007 (Yayınlanmamış Enkaz Yönetimi Ders Notları).