ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Safder BAYAZİT TÜRKİYE NİN FARKLI EKOLOJİLERİNDEKİ YABANİ BADEM GENOTİPLERİNDE FENOLOJİK, MORFOLOJİK VE POMOLOJİK ÖZELLİKLER İLE MOLEKÜLER YAPILARIN TANIMLANMASI BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRKİYE NİN FARKLI EKOLOJİLERİNDEKİ YABANİ BADEM GENOTİPLERİNDE FENOLOJİK, MORFOLOJİK VE POMOLOJİK ÖZELLİKLER İLE MOLEKÜLER YAPILARIN TANIMLANMASI SAFDER BAYAZİT DOKTORA TEZİ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu tez 01/02/2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği ile Kabul Edilmiştir İmza. İmza. İmza. Prof. Dr. Ayzin B. KÜDEN Prof. Dr. Selim ÇETİNER Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ Danışman Üye Üye İmza. Prof. Dr. Ali KÜDEN Üye İmza. Prof. Dr. Semih ÇAĞLAR Üye Bu tez Enstitümüz Bahçe Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi ve TÜBİTAK (TOGTAG 3063) Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF 2003 D 14 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelgelerin, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ TÜRKİYE NİN FARKLI EKOLOJİLERİNDEKİ YABANİ BADEM GENOTİPLERİNDE FENOLOJİK, MORFOLOJİK VE POMOLOJİK ÖZELLİKLER İLE MOLEKÜLER YAPILARIN TANIMLANMASI SAFDER BAYAZİT ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. Ayzin B. KÜDEN Yıl:2007, Sayfa:309 Jüri: Prof. Dr. Ayzin B. KÜDEN Prof. Dr. Selim ÇETİNER Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ Prof. Dr. Ali KÜDEN Prof. Dr. Semih ÇAĞLAR Bu araştırmada Ülkemiz doğal florasında bulunan ve farklı özellikler gösteren yabani badem genotiplerinin fenolojik, pomolojik ve morfolojik özellikleri 3 yıl süreyle incelenmiştir. Moleküler tanımlamaları ise RAPD markırları kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Çalışılan yabani badem genotiplerinde bu güne kadar fazla bir araştırma bulunmadığından, bu çalışmada denemeye alınan genotiplerin özelliklerinin belirlenmesi ve bu özelliklerin ışığı doğrultusunda bu badem tiplerinin bilimsel çalışmalarda ve pratikte nasıl değerlendirilebileceği araştırılmıştır. Yapılan çalışmalar sonucunda, Konya Ereğli de İvriz bölgesinden 7, Ayrancı Barajı bölgesinden 7; Nevşehir den Açık Hava Müzesi içerisinden 11 ve Göreme - Kayseri yolu civarından 10; Niğde Ulukışla bölgesinden 11; Gaziantep - Nizip yolunun 15. km sinden 8, Küllü Yolu mevkiinden 2 ve İbrahim Şehri mevkiinden 5, Şanlıurfa Birecik ilçesinin Yukarı İncirli Yolu mevkiinden 2 ve Cennet Bahçesi bölgesinden de 6 olmak üzere toplam 69 adet yabani badem tipi seçilmiştir. Bu tipleri moleküler analizlerde karşılaştırmak üzere kültür bademlerinden Nonpareil ve Cristomorto badem çeşitleri ile ülkemizden selekte edilen Hacı Alibey (48-5), Gülcan-1 (101-23) badem çeşitleri ve badem tipi kullanılmıştır. Yapılan araştırma sonucunda, Konya-Ereğli, Nevşehir-Göreme ve Niğde de doğal olarak yetişen yabani badem bitkilerinin gerek morfolojik, gerekse moleküler özellikler açısından benzer olduğu saptanmıştır. Gaziantep ve Şanlıurfa - Birecik ilçesinde bulunan yabani bademler ise morfolojik ve moleküler analizler sonucunda 2 grupta toplanmıştır. Bu iki gruba ait olan bitkiler birbirlerinden farklı olduğu gibi, her iki gruba ait bitkilerin İç Anadolu Bölgesi nden seçilen yabani badem tiplerinden de moleküler analizler sonucunda farklı olduğu belirlenmiştir. RAPD analizleri sonucu çizilen dendogramda, kültür bademleri (Prunus dulcis L.) İç Anadolu Bölgesi nden seçilen yabani badem tipleri ile aynı grup içerisinde yer almıştır. Anahtar Kelimeler: Yabani bademler, morfolojik karakterler, RAPD, moleküler analizler I

4 ABSTRACT Ph. D. THESIS PHENOLOGICAL, MORPHOLOGICAL, POMOLOGICAL AND MOLECULAR CHARACTERISTICS OF THE WILD ALMOND GENOTYPES COLLECTED FROM DIFFERENT ECOTYPES OF TURKEY SAFDER BAYAZİT DEPARTMENT OF HORTICULTURE INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor: Prof. Dr. Ayzin B. KÜDEN Year: 2007, Pages: 309 Jury Prof. Dr. Ayzin B. KÜDEN Prof. Dr. Selim ÇETİNER Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ Prof. Dr. Ali KÜDEN Prof. Dr. Semih ÇAĞLAR In this study, phenological, pomological and morphological characteristics of wild almond genotypes in our country s natural flora were investigated for three years. Molecular identification of them were performed by RAPD markers. Since there is not much study on the determination of these wild almond genotypes, the characteristics and the evaluation of them. In future scientific studies and in practice were investigated in this study. As a result, total 69 almond genotypes were selected. These were; 7 types from İvriz area and 7 genotypes from Ayrancı dam area in Konya-Ereğli; 11 genotypes from Open Museum area in Nevşehir and 10 genotypes from Göreme-Kayseri road; 11 genotypes in Niğde-Ulukışla area; 2 genotypes from Yukarı İncirli area and 6 genotypes from Cennet Bahçesi area in Şanlıurfa-Birecik; 8 genotypes at 15 km distance of Gaziantep-Nizip road; 2 genotypes from Küllü road area and 5 genotypes from İbrahim Şehri area in Gaziantep- Nizip. Nonpareil and Cristomorto almond cultivars and Hacı Alibey (48-5), Gülcan-1 (101-23) local selected almond cultivars and almond genotype were used to compare these wild almond genotypes in molecular analysis. As a result, wild almond genotypes grown naturally in Konya-Ereğli, Nevşehir- Göreme and Niğde in Middle Anatolia region were found to be similar to each other both for the morphological and molecular characteristics. On the other hand, wild almonds in Gaziantep and Şanlıurfa-Birecik in South Anatolia region were divided into two groups considering the results of morphological and molecular analysis. The plants in these groups were different from each other as well as they were different from the wild almond genotypes selected in Middle Anatolia region. In dendogram of the results of RAPD analysis, cultured almond cultivars (Prunus dulcis L.) were placed in the same group with Middle Anatolia wild almonds Keywords: Wild almonds, morphological characteristics, RAPD, molecular analysis II

5 TEŞEKKÜR Doktora öğrenimimin her aşamasında olduğu şekilde, doktora tez konumun belirlenmesinde ve yürütülmesi aşamasında da yakın ilgisi, yönlendirici katkısı ve değerli yardımları için danışman hocam Sayın Prof. Dr. Ayzin B KÜDEN e saygı ve teşekkürlerimi sunarım. Doktora Tez İzleme komitemde yer alan ve doktora tezimin eksiksiz tamamlanmasında büyük emekleri geçen Sayın Prof. Dr. Selim ÇETİNER ve Sayın Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ hocalarıma ayrıca, öneri ve katkıları için Sayın Prof. Dr. Semih ÇAĞLAR hocama içtenlikle teşekkür ederim. Çalışmam esnasında çok yakın ilgi ve önerilerini esirgemeyen tezimin başından yazım aşamasına kadar bana yol gösteren, yardım eden, sorunlarıma çözüm getiren başta Sayın Prof. Dr. Ali KÜDEN olmak üzere Doç. Dr. Ali ERGÜL e ve laboratuar çalışmalarındaki yardımlarından dolayı Sayın Prof. Dr. Gökhan SÖYLEMEZOĞLU, Prof. Dr. Sinan ETİ ve Prof. Dr. Sevgi PAYDAŞ hocalarıma da ayrıca teşekkürlerimi sunarım. Arazi çalışmalarındaki yardım ve desteklerinden dolayı Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü Müdürü Sayın Selim ARPACI ve Müdür Yardımcısı Dr. İzzet AÇAR a, Birecik İlçe Tarım Müdürü Ali SÖZMEZ e teşekkür ederim. Arazi çalışmalarımda ve materyal toplamada yardımcı olan mesai arkadaşım Uz. Burhanettin İMRAK a, Ziraat Yüksek Mühendisi M Fatih BATMAZ ve Ziraat Mühendisi F. Can BİLGİ ye, Laboratuar çalışmalarındaki yardımlarından dolayı Ar. Gör. Songül ÇÖMLEKÇİOĞLU ve Ar. Gör. Eda KARAAĞAÇ a çok teşekkür ederim. Doktora çalışmalarım için mali destek sağlayan TÜBİTAK TOVAG ve Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimine de teşekkür ederim. Ayrıca bütün Eğitim Öğretim hayatım boyunca olduğu şekilde, Doktora çalışmalarım süresince de yardımlarını esirgemeyen Annem Hacıkadın BAYAZİT, Babam Ömer BAYAZİT ile eşim Ayşegül BAYAZİT e ve anlayışından dolayı da kızım Gökçe BAYAZİT e içtenlikle teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT. II TEŞEKKÜR III İÇİNDEKİLER IV ÇİZELGELER DİZİNİ XV ŞEKİLLER DİZİNİ. XXI KISALTMALAR. XXVII 1. GİRİŞ Bademin Sistematiği ve Kültür Tarihi ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR DNA Parmakizi Nedir? Bitkisel materyalin sağlanması ve DNA izolasyonu PCR (Polimeraz Zincir Reaksiyonu) Markır Tipleri Morfolojik Markırlar Biyokimyasal Markırlar DNA Markırları MATERYAL VE METOT Materyal Konya Ereğli İlçesinden Seçilen Yabani Badem Tipleri Nevşehir Göreme den Seçilen Yabani Badem Tipleri Niğde Ulukışla dan Seçilen Yabani Badem Tipleri Gaziantep ten Seçilen Yabani Badem Tipleri Şanlıurfa Birecik ten Seçilen Yabani Badem Tipleri Metot Fenolojik Gözlemler İlk Çiçeklenme Tarihi Tam Çiçeklenme Tarihi Çiçek Oluşum Yeri.. 55 IV

7 SAYFA Çiçek İriliği Taç Yaprak Rengi Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Bir Çiçekteki Dişi Organ Sayısı İç Badem Olgunlaşma Tarihi Morfolojik Analizler Taç Yüksekliği (m) Taç Genişliği (m) Ağaç Gücü Gövde Sayısı (adet) Ocaklarda Dallanma Durumu Yıllık Dal Büyümesi (cm) Yıllık Dal Rengi Yıllık Dallardaki Yaprak Sayısı (adet) Yaprak Uzunluğu (cm) Yaprak Genişliği (cm) Yaprak Sapı Uzunluğu Yaprak Rengi Pomolojik Analizler Ortalama Kabuklu Badem Ağırlığı (g) Yeşil Kabuğun Sert Kabuktan Ayrılma Durumu (kavlama) Meyve Boyutları (En, Boy, Yükseklik) (mm) Meyve Şekli İndeksi (En/Boy) Meyve Şekli Kabuk Kalınlığı (mm) Sert Kabuk Rengi Sert Kabuğun Gözeneklilik Durumu Sert Kabuğun Açılma Durumu V

8 SAYFA Meyve İç Rengi İç Badem Tüylülük Tat Durumu İkiz Badem Oranı (%) Çift Badem Oranı (%) Morfolojik Özelliklerin Benzerlik İlişkilendirilmesi Moleküler Analizler DNA İzolasyonu PCR uygulamaları RAPD Agaroz Jel Elektroforez Koşulları Sonuçların Değerlendirilmesi Deneme Deseni ve İstatistiksel Değerlendirme BULGULAR VE TARTIŞMA Bulgular Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Fenolojik Gözlemler Konya / Ereğli den Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri (3). Çiçek Oluşum Yeri (4). Çiçek İriliği (5). Taç Yaprak Rengi (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı Nevşehir İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerinin Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri (3). Çiçek Oluşum Yeri (4). Çiçek İriliği. 79 VI

9 SAYFA (5). Taç Yaprak Rengi (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı Niğde İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerinin Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri (3). Çiçek Oluşum Yeri (4). Çiçek İriliği (5). Taç Yaprak Rengi (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı Gaziantep İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerinin Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri (3). Çiçek Oluşum Yeri (4). Çiçek İriliği (5). Taç Yaprak Rengi (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı Şanlıurfa Birecik'ten Seçilen Yabani Badem Tiplerinin Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri (3). Çiçek Oluşum Yeri (4). Çiçek İriliği (5). Taç Yaprak Rengi (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı.. 97 VII

10 SAYFA İç Badem Olgunlaşma Tarihi Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm Sonuçları Konya Ereğli den Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler (1). Taç Yüksekliği (cm) (2). Taç Genişliği (cm) (3). Ağaç Kuvveti (4). Ocak Dallanma Durumu (5). Ocaktaki Gövde Sayısı (6). Ortalama Gövde Kalınlıkları (mm) (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) (8). Yıllık Dal Rengi (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Nevşehir den Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler (1). Taç Yüksekliği (cm) (2). Taç Genişliği (cm) (3). Ağaç Kuvveti (4). Ocaktaki Dallanma Durumu (5). Ocaktaki Gövde Sayısı (6). Gövde Kalınlıkları (mm) (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) (8). Yıllık Dal Rengi (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet). 116 VIII

11 SAYFA Niğde Ulukışla dan Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler (1). Taç Yüksekliği (cm) (2). Taç Genişliği (cm) (3). Ağaç Kuvveti (4). Ocaklarda Dallanma Durumu (5). Ocaktaki Gövde Sayısı (6). Gövde Kalınlıkları (mm) (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) (8). Yıllık Dal Rengi (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Gaziantep ten Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler (1). Taç Yüksekliği (cm) (2). Taç Genişliği (cm) (3). Ağaç Kuvveti (4). Ocak Dallanma Durumu (5). Ocaktaki Gövde Sayısı (6). Gövde Kalınlıkları (mm) (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) (8). Yıllık Dal Rengi (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Birecik/Şanlıurfa dan Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler (1). Taç Yüksekliği (cm) (2). Taç Genişliği (cm) IX

12 SAYFA (3). Ağaç Kuvveti (4). Ocak Dallanma Durumu (5). Ocaktaki Gövde Sayısı (6). Gövde Kalınlıkları (mm) (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) (8). Yıllık Dal Rengi (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Denemede Yer Alan Tüm Yabani Badem Tiplerinin Karşılaştırılması (1). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) (2). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) İller Bazında Yabani Badem Tiplerinin Morfolojik Özelliklerinin Değerlendirilmesi (1). Taç Yüksekliği (cm) (2). Taç Genişliği (cm) (3). Ocaktaki Gövde Sayısı (4). Ağaç Kuvveti (5). Gövde Kalınlıkları (mm) (6). Ocaktaki Dallanma Durumu (7). Yıllık Dal Büyümesi (cm) (8). Yıllık Dal Rengi (9). Yıllık Dallardaki Yaprak Sayısı (adet) Yabani Badem Tiplerinde Yaprak Ölçüm Değerleri Konya İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri (1). Yaprak Eni (cm) (2). Yaprak Boyu (cm) 156 X

13 SAYFA (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) (4). Yaprak Rengi Nevşehir İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri (1). Yaprak Eni (cm) (2). Yaprak Boyu (cm) (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) (4). Yaprak Rengi Niğde İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri (1). Yaprak Eni (cm) (2). Yaprak Boyu (cm) (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) (4). Yaprak Rengi Gaziantep İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri (1). Yaprak Eni (cm) (2). Yaprak Boyu (cm) (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) (4). Yaprak Rengi Şanlıurfa İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri (1). Yaprak Eni (cm) (2). Yaprak Boyu (cm) (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) (4). Yaprak Rengi Farklı İllerden Seçilen Yabani Badem Genotiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerlerinin Karşılaştırılması (1). Yaprak Eni (cm) (2). Yaprak Boyu (cm) 180 XI

14 SAYFA (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Farklı İllerden Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Yaprak Özelliklerinin Ortalama Değerleri (1). Yaprak Eni (cm) (2). Yaprak Boyu (cm) (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Pomolojik Ölçüm Sonuçları yılı Sonuçları (1). Ortalama Kabuklu Badem Ağırlığı (g) (2). Yeşil Kabuğun Sert Kabuktan Ayrılma Durumu (Kavlama) (3). Meyve Eni (mm) (4). Meyve Boyu (mm) (5). Meyve Şekli İndeksi (En/Boy) (6). Meyve Şekli (7). Meyve Yüksekliği (mm) (8). Meyve İriliği (9). Sert Kabuk Rengi (10). Gözeneklilik (11). Sert Kabuğun Açılma Durumu (12). Kabuk Sertliği (13). Kabuk Kalınlığı (mm) (14). İç Badem Ağırlığı (g) (15). İç Badem Rengi (16).Tüylülük (17). Tat Durumu (18). İkiz Badem Oranı (%) (19). Çift Badem Oranı (%) (20). Boş Meyve Oranı (%) XII

15 SAYFA Yılı Sonuçları (1). Ortalama Kabuklu Badem Ağırlığı (g) (2). Yeşil Kabuğun Ayrılma Durumu (3). Meyve Eni (mm) (4). Meyve Boyu (mm) (5). Meyve Şekli İndeksi (En/Boy) (6). Meyve Şekli (7). Meyve Yüksekliği (mm) (8). Meyve İriliği (9). Sert Kabuk Rengi (10). Sert Kabuğun Gözeneklilik Durumu (11). Sert Kabuğun Açılma Durumu (12). Kabuk Sertliği (13). Kabuk Kalınlığı (mm) (14). Ortalama İç Badem Ağırlığı (g) (15). İç Badem Rengi (16). Tüylülük (17). Tat Durumu (18). İkiz Badem Oranı (%) (19). Çift Badem Oranı (%) (20). Boş Meyve Oranı (%) Morfolojik Özelliklerin Benzerlik İlişkilendirilmesi Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Moleküler Analizler DNA İzolasyonu RAPD Analiz Sonuçları Benzerlik İndeksi ve Genetik İlişki Dendogramı Tartışma Çiçek Özellikleri Morfolojik Özellikler Pomolojik Özellikler XIII

16 SAYFA Yılı Yılı Moleküler Analizler DNA İzolasyonu PCR Uygulamaları Benzerlik İndeksi ve Genetik İlişki Dendogramı SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR 294 XIV

17 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Yabani badem tiplerinde yaş ölçüm sonuçları. 44 Çizelge 3.2. Konya Ayrancı ve İvriz bölgelerinden seçilen yabani badem tiplerinin konumları. 46 Çizelge 3.3. Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinin konumları Çizelge 3.4. Niğde Ulukışla ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinin konumları Çizelge 3.5. Gaziantep ten seçilen yabani badem tiplerinin konumları. 50 Çizelge 3.6. Şanlıurfa Birecik ten seçilen yabani badem tiplerinin konumları 52 Çizelge 3.7. RAPD analizlerinde kullanılan primerler ve baz dizilişleri.. 68 Çizelge 4.1. Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem genotiplerinde çiçeklenme zamanları ve çiçek oluşum yerleri Çizelge 4.2. Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem genotiplerinde çiçek iriliği ve çiçek taç yaprak rengi Çizelge 4.3. Konya Ereğli İlçesinden seçilen yabani badem genotiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki dişi organ sayısı 76 Çizelge 4.4. Nevşehir den seçilen yabani badem tiplerinde ilk ve tam çiçeklenme tarihleri ve çiçek oluşum yeri 79 Çizelge 4.5. Nevşehir den seçilen yabani badem tiplerinde çiçek iriliği ve taç yaprak rengi 80 Çizelge 4.6. Nevşehir den seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki dişi organ sayısı 82 Çizelge 4.7. Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme, tam çiçeklenme ve çiçek oluşum yeri.. 84 Çizelge 4.8. Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde çiçek iriliği ve taç yaprak rengi 86 XV

18 SAYFA Çizelge 4.9. Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki dişi organ sayısı. 87 Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme, tam çiçeklenme ve çiçek oluşum yeri 89 Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde çiçek iriliği ve taç yaprak rengi Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki dişi organ sayısı. 92 Çizelge Şanlıurfa Birecik'ten seçilen yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme, tam çiçeklenme ve çiçek oluşum yeri 95 Çizelge Şanlıurfa Birecik'ten seçilen yabani badem tiplerinde çiçek iriliği ve taç yaprak rengi.. 96 Çizelge Şanlıurfa Birecik ten seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki dişi organ sayısı 97 Çizelge Yabani badem tiplerinde iç badem olgunlaşma tarihleri. 98 Çizelge Konya Ereğli den seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişlikleri. 100 Çizelge Konya Ereğli den seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumları Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı ve gövde kalınlıkları Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi ve yıllık dallardaki yaprak sayısı. 107 Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumu. 111 XVI

19 SAYFA Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı ve gövde kalınlıkları 113 Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi ve yıllık dallardaki yaprak sayısı Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumu Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde adedi ve gövde kalınlıkları 121 Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi yıllık dallardaki yaprak sayısı Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumu Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde adedi ve gövde kalınlıkları Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi ve yıllık dallardaki yaprak sayısı 133 Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği 135 XVII

20 SAYFA Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumu Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı ve gövde kalınlıkları 138 Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi ve yıllık dallardaki yaprak sayısı. 141 Çizelge farklı ilden seçilen yabani badem genotiplerinin bazı morfolojik özellikleri Çizelge İller bazında yabani badem tiplerinin morfolojik özellikleri Çizelge İller bazında ağaç kuvveti, gövde kalınlıkları ve ocak dallanma durumları 151 Çizelge Farklı illerden seçilen yabani badem tiplerinde bazı morfolojik karakterlerin ortalama değerleri 154 Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri 160 Çizelge Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri Çizelge Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri Çizelge Niğde Ulukışla ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri. 167 Çizelge Niğde Ulukışla ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri XVIII

21 SAYFA Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait 2003, 2004 ve 2005 yılı yaprak ölçüm değerleri. 173 Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri 176 Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri. 178 Çizelge ilden seçilen yabani badem genotiplerine ait yaprak eni ölçüm sonuçları (cm). 180 Çizelge ilden seçilen yabani badem genotiplerine ait yaprak boyu ölçüm sonuçları Çizelge ilden seçilen yabani badem genotiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları Çizelge Farklı illerden seçilen yabani badem tiplerin ortalama yaprak değerleri. 185 Çizelge Yabani badem tiplerinin 2003 yılı kabuklu meyve özellikleri (a) Çizelge Yabani badem tiplerinin 2003 yılı kabuklu meyve özellikleri (b). 192 Çizelge Yabani badem tiplerinin 2003 yılı kabuklu meyve özellikleri (c). 194 Çizelge Yabani badem tiplerinin kabuk ve iç badem özellikleri 196 Çizelge Yabani badem tiplerinin 2003 yılı iç badem özellikleri Çizelge Yabani badem tiplerinde 2005 yılı kabuklu meyve özellikleri (a). 204 Çizelge Yabani badem tiplerinde 2005 yılı kabuklu meyve özellikleri (b). 206 Çizelge Yabani badem tiplerinde 2005 yılı kabuklu meyve özellikleri (c). 209 XIX

22 SAYFA Çizelge Yabani badem tiplerinin 2005 yılı kabuk ve iç badem özellikleri Çizelge Denemede kullanılan yabani badem tiplerinde 2005 yılı iç badem özellikleri Çizelge Konya - Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait DNA ların miktar ve saflık değerleri 223 Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait DNA ların miktar ve saflık değerleri 224 Çizelge Niğde Ulukışla ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait DNA ların miktar ve saflık değerleri Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait DNA ların miktar ve saflık değerleri 225 Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait DNA ların miktar ve saflık değerleri 226 Çizelge Kültür badem çeşitlerine ait DNA ların miktar ve saflık değerleri Çizelge PCR ve jelde görüntülenen yabani badem tiplerinin numaraları Çizelge RAPD analizleri sonucunda elde edilen bant sayısı ve bant büyüklükleri Çizelge Yabani badem genotiplerine ait benzerlik indeksi 238 Çizelge Genotiplerin Principal co-ordinate (PCO) analizinde ilk üç koordinat verileri XX

23 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Yabani badem tiplerinin seçildiği alanlar.. 43 Şekil 3.2 Yabani Badem tiplerinde yaş halkalarının görünümü 44 Şekil 3.3. Birecik Tip 3 de yaş halkalarının görünümü. 45 Şekil 3.4. Konya Ayrancı bölgesi yabani badem populasyonu 46 Şekil 3.5. Konya İvriz bölgesi yabani badem populasyonu.. 47 Şekil 3.6. Açık Hava Müzesi İçi yabani badem populasyonu Şekil 3.7. Göreme yabani badem populasyonu. 48 Şekil 3.8. Niğde Ulukışla yabani badem polasyonu Şekil 3.9. Nizip Demiryolu yabani badem populasyonu Şekil İbrahimşehir yabani badem populasyonu 51 Şekil Küllü Yolu yabani badem populasyonu.. 51 Şekil Cennet Bahçesi yabani badem populasyonu Şekil Yukarı İncirli Yolu yabani badem populasyonu. 53 Şekil Yabani badem tiplerinde İlk Çiçeklenme ve Tam Çiçeklenme durumları Şekil Yabani ve kültür formu çiçek iriliği 55 Şekil Yabani badem tiplerinde çiçek taç yaprak renkleri 55 Şekil Ocaktaki gövde sayısı.. 57 Şekil Yıllık dallardaki antosyanin birikimi Şekil Yabani badem tiplerinde sert kabuk renkleri Şekil Yabani bademlerde iç renk skalası.. 62 Şekil DNA ekstraksiyonunda kullanılan genç yapraklar. 64 Şekil RAPD tekniğinin uygulama aşamaları 66 Şekil 4.1. İvriz Tip 5 yabani badem tipinde çiçeklenme başlangıcı.. 71 Şekil 4.2. İvriz Tip 6 ve 7 de tam çiçeklenme. 72 Şekil 4.3. Ayrancı Tip 6 da tam çiçeklenme durumu Şekil 4.4. Yabani badem tiplerine ait çiçeklerde taç yaprak renkleri 74 Şekil 4.5. AHM Tip 5 Göreme Tip 8 ve AHM Tip 9 da aynı tarihte çiçeklenme durumları.. 78 XXI

24 SAYFA Şekil 4.6. AHM Tip 1 ve Göreme Tip 3 de çiçek taç yaprak renkleri.. 81 Şekil 4.7. Niğde Tip 9 da tam çiçeklenme durumu.. 83 Şekil 4.8. Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yaprak renkleri 85 Şekil 4.9. GA Tip 2 de tam çiçeklenme durumu Şekil GA Tip 7 (Önde) ve GA Tip 8 de (Arkada) çiçek taç yaprak renkleri Şekil Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türlerine ait çiçek taç yaprak renkleri. 91 Şekil Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem tiplerinde dikenler üzerinde çiçek oluşumu (Birecik Tip 94 7).. Şekil Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yaprak renkleri Şekil Yabani badem tiplerinde gövde sayısı 102 Şekil Ereğli İlçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yılık dal rengi Şekil Göreme Tip 3 ve AHM Tip 8 yabani badem tiplerinin görünümü Şekil Göreme Tip 2 ve AHM Tip 8 in genel görünümü Şekil Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde gövde adedi görünümleri Şekil Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayıları Şekil GA Tip 3 ve Tip 1 de gövde adetlerinin görünümü Şekil Birecik Tip 3, Tip 4 ve Tip 5 in genel görünümleri 134 Şekil Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yılık dal renkleri Şekil Ayrancı Tip 3 ve Ayrancı Tip 6 ya ait yaprakların görünümü Şekil İvriz Tip 1 ve İvriz Tip 3 e ait yaprakların görünümü 157 XXII

25 SAYFA Şekil İvriz Tip 5 ve Ayrancı Tip 7 ye ait yaprakların görünümü. 158 Şekil Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak renkleri Şekil Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait yapraklardan görünüm Şekil Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak renkleri Şehir Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprakların görünümü Şekil Niğde Tip 7 ve Niğde Tip 4 e ait yaprakların görünümü Şekil Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprakların görünümü. 171 Şekil Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak renkleri Şekil Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprakların görünümü Şekil Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak renkleri Şekil Amygdalus turcomenica Mill ve Amygdalus orientalis Lincz türlerine ait meyvelerin görünümü Şekil Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri Şekil Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri Şekil 4.38 Yabani Badem genotiplerinde sert kabuk gözeneklilik durumu. 209 Şekil Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri Şekil Konya Ereğli den seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri XXIII

26 SAYFA Şekil Morfolojik özelliklerin benzerlik ilişkilendirilmesi 222 Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin UBC 340 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) 228 Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 14 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 01 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPO 02 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 03 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPO 04 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 05 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) XXIV

27 SAYFA Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 07 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 08 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 10 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 16 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder Promega). 231 Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 18 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder Promega). 231 Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 19 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin OPA 20 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder Promega). 232 XXV

28 SAYFA Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin P 123 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) 232 Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin P 166 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) 233 Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin P 364 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin P 402 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) 233 Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin UBC 237 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Araştırmada kullanılan yabani badem tiplerinin UBC 238 primeri ile oluşturulan PCR amplifikasyon ürünlerinin agaroz jel üzerindeki görüntüsü. Markör 100 bp DNA Ladder (Promega) Şekil Yabani badem genotiplerine ait genetik ilişki 244 dendogramı. Şekil Yabani badem tiplerinde Principal Co-Ordinate (PCO) analizi sonucu dağılımları 247 XXVI

29 KISALTMALAR AFLP AHM AY BİR cm CTAB DNA EDTA FAO g GA GÖR IPGRI İV km mm m mm NİĞ PCR RAPD RFLP Rpm RNA SDS SSR Taq TE UPGMA : Amplified Fragment Length Polymorphism : Açık Hava Müzesi : Ayrancı : Birecik : Santimetre : Cetyltrimethylamoniumbromide : Deoxyribonucleic Acid : Ethilenediaminetetraaceticacide : Food and Agriculturae Organisation : Gram : Gaziantep : Göreme : International Plant Genetic Resources Institute : İvriz : Kilometre : Milimetre : Metre : milimolar : Niğde : Polimeraz Zincir Reaksiyonu =Polymerase Chain Reaction : Randomly Amplified Polymorfic DNA : Restriction Fragment Length Polymorphism : Revolutions per minute : Ribonücleic Acid : Sodiumdodecylsulfate : Simple Sequence Repeate= Mikrosatellite : Thermus aquaticus : Tris/EDTA (Buffer) : Unweighted pair-group method analysis XXVII

30 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT 1. GİRİŞ Bitkilerin ilk olarak ortaya çıktığı ve evrimlerini tamamladıkları yerlere Gen Merkezi veya Anavatan adı verilmektedir. Vavilov adlı Rus Botanik Bilim adamı tarafından dünyada, Çin, Hindistan, Orta Asya, Yakın Doğu, Akdeniz Havzası, Etiyopya, Güney Meksika ile Orta Amerika ve Güney Amerika olmak üzere 8 gen merkezi belirlenmiştir. Bu gen merkezleri incelendiğinde Türkiye nin hem Yakın Doğu hem de Akdeniz havzası içerisinde yer alması nedeniyle, gen merkezi olarak ayrı bir öneme sahip olduğu görülmektedir (Ağaoğlu ve ark, 1995; Demir, 1990). Türkiye nin dünyada yetişen bir çok meyve ve sebze türünün gen merkezi veya gen merkezi sınırları içinde bulunmasının ve çok sayıda tür ve çeşit zenginliğine sahip olmasının en önemli nedenleri; ekolojik koşullarının bahçe bitkilerinin yetiştiriciliğine uygun olması, Türkiye nin göç yollarının üzerinde bulunması ve Anadolu nun tarihin ilk çağlarından beri pek çok medeniyetin yaşadığı bir alan olması ile açıklanmaktadır (Ağaoğlu ve ark, 1995; Demir, 1990). Çok zengin gen kaynaklarına sahip olan ülkemiz pek çok bitki türünün olduğu gibi bademin de anavatanıdır. Yaşanan gelişmeler, içinde bulunduğumuz yüzyılın en önemli doğal kaynağının genetik kaynaklar olduğunu göstermektedir. Bu kaynaklara sahip çıkmak, genetik materyalleri bugünkü gibi muhafaza etmenin ötesinde bu kaynakların faydaya dönüştürülmesini zorunlu kılmaktadır. Özellikle modern biyoteknolojide sağlanan yeni gelişmeler, organizmaların tüm olarak değil gen düzeyinde değerlendirilmesini zorunlu hale getirmiştir. Bu nedenle doğal kaynaklarımızda var olan her türlü canlı organizmaların çalışılması bir zorunluluk olmuştur. Genetik materyallerin en önemli katkısı, ekonomik öneme sahip özelliklere ilişkin genlerin çıkarılıp kullanılması ile sağlanabilecektir. Elde edilecek genleri doğrudan kendi ürünlerimizde kullanarak ya da patent hakkı karşılığı satarak sağlanacak kazanç, sahip olduğumuz bitkisel gen kaynağı zenginliğimiz dikkate alındığında çok büyük olacaktır. Bitki genetik kaynaklarının farklı kullanım olanakları vardır. Bunların başında yabani tür ve ilkel formların doğadan toplanıp doğrudan ya da üretilerek 1

31 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT kullanılması yer almaktadır. Bu kullanım yöntemi günümüz koşullarında kültür bitkilerindeki tür ve çeşit zenginliği dikkate alındığında sınırlı kalmakta ve ekonomik olmamaktadır. Yabani ve ilkel populasyonların bir diğer kullanım alanı ise, modern kültür çeşitlerinin fakir olan gen havuzlarının genişletilmesidir (Şehirali ve ark., 2005).. Günümüzde üstün verimli, fakat dar genetik tabanlı olan modern çeşitler başta çevresel baskılara (hastalık, zararlı, soğuk ve kurak v.b.) dayanıklılık yönünden gen eksikli olduklarından, ıslahçılar sürekli olarak kalıtsal materyalin yeni kaynaklarını aramaktadırlar. Bu yönden uzun süreli programlarda kantitatif karakterleri, kısa ya da orta süreli programlarda kalitatif karakterleri aktarmada bitki genetik kaynakları doğrudan ya da köprü türler olarak kullanılmaktadır. Ancak sürdürülebilir kullanım, bitki genetik kaynaklarının iyi değerlendirilmesine bağlıdır. Bitki genetik kaynaklarının gıda ve tarım için kullanımını iyileştirmek, materyalin korunma süresince tüm özelliklerinin belirlenmesiyle sağlanabilir (Şehirali ve Özgen, 1987).. Yüzyıllardır beslenmedeki önemi nedeniyle badem üzerinde sürekli ıslah çalışmaları yapılmış, hep daha kaliteli ve daha bol ürün hedeflenmiştir. Islaha yönelik bu çalışmalar badem genetik kaynağının yok olması problemini de beraberinde getirmiştir. Genetik çeşitliliğini yitirerek birbirine yakın genetik yapıya sahip bireylerden oluşan bir türün değişen çevre koşullarına uyumu güçleşmektedir. Bu nedenle gen kaynağı olarak daha fazla yabani türe ihtiyaç duyulmaktadır. Yetiştikleri bölgelerin sıcaklık, yağış, kuraklık, tuzluluk, hastalık ve zararlılar gibi çeşitli çevre koşullarına yüzyıllardan beri uyum sağlamış türlerden oluşan bu gen kaynakları gen çeşitliliği bakımından oldukça önemlidir. Genetik çeşitliliğin düzeyini artırmak ıslah çalışmalarının başarısı için mutlaka gereklidir. Son yıllarda dünyanın her yerinde, yabani türlerin sahip olduğu zengin çeşitliliği ortaya çıkarmaya yönelik çalışmalar büyük hız kazanmıştır. Çeşitli DNA parmakizi teknikleri bu çalışmalarda odak noktayı oluşturmaktadır. Moleküler biyolojide DNA teknolojisinin, tıp alanından sonra en geniş kullanım alanlarından birisini tarımsal uygulamalar oluşturmaktadır. Tarımsal biyoteknoloji, bitki biyolojisi, yetiştiriciliği ve ıslahı üzerinden çalışanlar açısından 2

32 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT yeni ve oldukça geniş bir çalışma alanı haline gelmiştir. Bu kapsamda, moleküler markırların kullanımı ve gen transferi yöntemleri hızlı bir gelişme içerisine girmiştir. Özellikle son 20 yıl içerisinde hızla gelişen moleküler markırların dünyada ve ülkemizde kullanım alanlarının başında bitki tür ve çeşitlerinin genetik olarak ismine doğruluğunun araştırılması çalışmaları ön plana çıkmaktadır. Öte yandan özellikle tanımlamada kesin sonuç, uygulamada kolaylık ve ekonomiklik sağlayan markırların yenilerinin bulunmasına ve geliştirilmesine yönelik çalışmalarda yoğun bir şekilde sürdürülmektedir (Ergül, 2000) Bademin Sistematiği ve Kültür Tarihi Badem (Prunus dulcis (Miller) D.A. Webb), Rosales takımının, Rosaceae familyasının Prunoideae alt familyasının Amygdalus cinsine girer. Bazı botanikçiler ise bunu Prunus cinsinin bir türü, Prunus amygdalus Batch., olarak göstermişlerdir (Özbek, 1978). Kültür bademleri Linnaeus (1753) tarafından Amygdalus communis L. olarak isimlendirilmiştir. Ayrıca, bazı badem türleri botanik literatürlerde tanımlanmıştır. Bu populasyon grupları morfolojik ve fizyolojik farklılıklarından dolayı, Orta ve Güney Batı Asya da evrimlerini tamamlayıp çöl ve step alanlardan Güney Doğu Avrupa nın dağlık bölgelerine yayılım göstermişlerdir. Spach (1843), Vavilov (1930), Jukovski (1950), Rickter (1969), Browicz (1969, 1972), Serafimov (1971) ve Grasselly (1976) gibi bazı botanikçiler diğer Prunus türlerinden badem türlerini ayırarak Amygdalus cinsi (veya alt cins) içerisinde değerlendirmişlerdir (Kester ve ark., 1991). Kültür bademleri için ilk olarak 1768 de Miller Prunus ismini kullanmıştır. Bademler Batsch tarafından 1801 yılında Greek nut anlamına gelen Prunus amygdalus olarak adlandırılmıştır. Archangeli (1882) bademler için Prunus communis ismini kullanmıştır. Schneider (1904) ve Rehder (1924) Badem için bilimsel isim olarak Prunus amygdalus Batsch i kabul etmişler, Amerikan botanik ve bahçe bitkileri literatürlerinde yıllarca bu isimle bilinmişlerdir yılında Uluslar arası Botanik Kongresinin Botanik Adlandırma genel komitesinde hangi ismin kullanılacağı kararlaştırılmış (Punt, 1964) ve sonuç olarak kültür bademleri için 3

33 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT Prunus dulcis (Miller) ismi önerilmiştir. Prunus amygdalus Batsch (1801) ve Prunus communis (L.) Archangeli (1882) sinonim olarak kabul edilmiştir. Badem türleri Prunus un tipik drupe meyve yapısına sahiptirler. Ancak meyve yapısı ve fizyolojisinde temel farklılıklar mevcuttur. Bademlerde meyve büyüme eğrisinin 3. safhasında mezokarp büyümek ve etlenmek için gerekli olan fizyolojik kapasiteden yoksundurlar. Mezokarp meyve olgunlaşması esnasında yumuşak değildir ve su kaybederek sertleşmektedir. Badem türleri şeftali (Prunus persica L) ve Amygdalus alt cinsi içerisindeki türler ile sınıflandırılmış ve kayısı, erik ve kiraz dan ayrılmıştır. Badem ve şeftali aynı ilkel türden gelmekte, badem evrim geçirerek kurak steplere, çöllere ve güneye, güney batıya ve batıya ilerlerken, şeftali doğuya Çin e doğru çok nemli ve düşük yüksekliklere doğru yayılım alanı bulmuştur (Watkins, 1979). Yabani badem türleri ile ilgili sınıflandırma 5 taksonomik seksiyon altında gerçekleştirilmiştir. Eumygdalus Spach Seksiyonu; Bu seksiyon modern kültür badem çeşitlerinin orjin türlerini içermektedir. Amygdalus communis (L.) (A. dulcis Miller); Kültür bademlerinin yabani formudur. Amygdalus fenzliana, Amygdalus bucharica, ve Amygdalus ulmifolia nın melezi olduğu iddia edilmektedir (Kester ve Asay, 1975). Bu türe ait populasyonlar iki bölgede tespit edilmiştir. Birinci bölge Kopet dağlarının (Türkmenistan) kurak ve m yüksekliğindeki güneybatı yamaçları ve derin geçitleridir. İkinci bölge ise Özbekistan da Tian Şan dağlarının batı yamaçlarıdır. Bu bölge yükseklik bakımından birinci bölge ile aynı olmasına rağmen yoğun ormanlıklar gibi farklı çevresel özellikler açısından birinci bölgeden ayrılmaktadır. Bu türe ait ağaç ve meyve özelliklerinde kültür bademlerinde olduğu gibi oldukça önemli farklılıklar saptanmıştır. Diğer yabani badem türlerinden iri taç oluşturan bu türde, meyveler de diğer türlerin meyvelerine kıyasla daha iridir. Örneğin, Kopet Dağlarında bulunan bitkilerde meyve uzunlukları 21 mm ile 40 mm, kabuklu meyve ağırlıkları 1.5 g ile 4.7 g arasında değişmektedir. Bölgede bulunan badem meyvelerinin %50 si sert, %30 u orta, %15 i yumuşak ve %5 i de çok ince kabuklu olarak belirlenmiştir. Kopet dağlarında bulunan populasyonda %1 ile %5 4

34 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT arası iç bademin tatlı olduğu, buna karşılık Tian Şan dağlarında bulunan populasyondaki bitkilerin çok yüksek oranda (% 40-50) tatlı iç badem oluşturdukları bilinmektedir. Rus bilim adamları bu türe ait bitkilerin kurağa yüksek derecede dayanıklı olduklarını, ılık geçen ilkbaharlarda erken çiçek ve yaprak açtıklarını belirtmişlerdir (Kester ve Asay, 1975; Denisov, 1988; Kester ve ark, 1990). Amygdalus trichamygdalus Hand-Öazz; Dikensiz çalı formunda olan bu türe ait bitkiler 3 m ye kadar boylanabilmektedir. Amygdalus communis e biraz benzeyen bu tür de yaprak sapları kısadır. Yaklaşık 3 cm uzunluğunda ve 2 cm genişliğinde olan meyveler basıktır. Bu türe ait bitkiler Doğu Anadolu da ve Bu bölgenin İran ile bitişik kısımlarında m yüksekliklerde yetişmektedir (Browicz ve Zielinski, 1984). Amygdalus fenzliana Fritsch; Bu tür Kuzeydoğu Anadolu da 1500 m yüksekliklerde, Ermenistan da, Azerbaycan nın batı bölgelerinde ve Kuzeybatı İran da yayılım göstermiştir (Kester ve Asay, 1975; Ladizinsky, 1999). Bitkiler çalı formunda ve 2-3 m ye bazen 4 m ye kadar boylanabilmektedir. Meyveler küçük, düz ve sert kabukludur. Sert kabuk yüzeyinde seyrek ve yüzeysel gözenekler bulunmaktadır. İç badem ise acıdır (Kester ve Asay, 1975; Browicz ve Zielinski, 1984; Denisov, 1988; Kester ve ark., 1990). Amygdalus webbii Spach. (Amygdalus salicifolia Boiss); Avrupa nın bir türüdür ve Batı Anadolu dan Balkan yarımadası, Yunanistan, Bulgaristan ve Yugoslavya ya yayılmıştır (Vlasic, 1977). Bu türün bitkileri dağların üretim yapılmayan alanlarında, yol kenarlarında ve tarla kenarlarında çit bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Kültür bademleri ve yabani türler ile kolaylıkla melezlenebilmektedir. Bu türe ait bitkiler İtalya nın Bari bölgesinde (Reina ve ark., 1985) Sicilya ve Crete de (Felipe, 1984) ve Orta İspanya da (Felipe ve Socias, 1977) doğal olarak bulunmaktadır. Aynı zamanda Amygdalus webbii Yugoslavya da Ochrid gölü etrafında geniş yayılım alanı bulmuştur. Bu türe ait bitkiler anaç ıslahı ve melezleme çalışmaları için potansiyel niteliğindedir (Vlasic, 1977). Bu türe ait bitkiler dikdörtgen veya mızrak ucuna benzeyen 3-4 cm uzunluğunda ve cm genişliğinde küçük yapraklara sahiptir. Çok dikenli olan bu türe ait bitkiler 2-3 m uzunluğunda küçük çalı şeklindedir. Geç çiçeklenen bu türün meyveleri küçük, 5

35 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT kabukları sert ve iç badem tadı ise acıdır. Bu türe ait bazı bitkiler ise kendine verimlidir (Browicz ve Zielinski, 1984; Browicz ve Zohary, 1996). Amygdalus haussknechtii C. Scheneider; Çalı veya küçük ağaçlar oluşturan bu tür Batı İran ın endemik türüdür m yüksekliklerde yetişen bu türde meyveler 2.5 cm uzunluk ve 1.8 cm genişlikte ve basıktır (Browicz ve Zielinski, 1984; Browicz ve Zohary, 1996). Amygdalus browiczii Freitag; Amygdalus communis e benzeyen bu tür 5 m kadar boylanabilen dikensiz ağaçlar oluşturmaktadır. Bu türe Güney Afganistan da sadece Farah ve Hilmand illerinde Pistacia alantica Desf. bitkileri ile birlikte rastlanmıştır. Bu tür genellikle m yüksekliklerde yetişmektedir (Browicz ve Zielinski, 1984). Amygdalus kuramica Korchinsky; Bu tür Hindu Kuş dağlarının yamaçlarında ve Afganistan da vadilerin kenarlarında geniş yayılım alanı bulmuştur. Buralardan Pakistan ın batı bölgelerine kadar yayılım gösteren tür, kayalık ve taşlık arazilerde çok kurak şartlarda yetişebilmektedir. Ağaçları kültür bademlerine benzemekte ve 4-5 m yüksekliğinde taç oluşturabilmektedir. Geçlik kısırlığı periyodu uzun olan bu türde meyve kabuğu sert ve üzeri derin olukludur. Tatlı içli ve yumuşak kabuklu meyvelere de rastlanmaktadır (Denisov, 1988; Kester ve ark., 1990; Browicz ve Zohary, 1996). Amygdalus bucharica Korschinsky; Özbekistan ve Tacikistan steplerine morfolojik olarak adapte olmuş bir türdür. Afganistan da ise Hindu Kuş ve Pamir dağlarının düşük Kuzey yamaçlarında 900 ile 1500 m yüksekliklerinde doğal olarak yetişmektedir m yüksekliğinde ve bazen 6-7 m olabilen orta büyüklükte ağaçlara, yuvarlak ve uzun saplı yapraklara sahip olan bu türe ait bitkiler biraz kayısıya benzemektedir. Yüksek soğuklama gereksinimleri nedeniyle geç yapraklanmaktadırlar. Bu türe ait meyveler erken olgunlaşmakta, düz ve sivri meyvelerin kabuk yapıları sert, göreceli olarak kabuk kalınlıkları ince olan meyvelerde ise iç bademler acı olmasına rağmen tatlı içli formlara da rastlanmaktadır (Kester ve Asay, 1975; Browicz ve Zielinski, 1984; Browicz ve Denisov, 1988; Browicz ve Zohary, 1996). 6

36 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT Amygdalus tangutica Batal. (Amygdalus dehiscens Koehne); Bu tür 1900 lü yılların başında Çin in Kansu ve Szechwan şehirlerinde belirlenmiştir ve badem türlerinin en doğudaki türünü temsil etmektedir. Derin vadilerin yamaçlarında ve aşırı kurak koşullarda yetişmektedir. Avrupa ve Amerika koleksiyonlarına ilk bitki bilimciler (Botanikçiler) tarafından götürülmüştür. Kaliforniya da bitkiler dikenli, küçük yapraklı ve çalı formunda gelişmektedir. Çok az meyve oluşturmakta ve diğer badem türleri ile melezlenebilmektedir (Kester ve ark., 1990). 4 m boylanabilen çalı veya küçük ağaçlar oluşturan bu türde yapraklar dikdörtgen çeklinde ve ortalama 3 cm uzunluğunda ve 1 cm genişliğindedir. Amygdalus orientalis Mill. (Amygdalus argentae Lam.); Bu tür Irak dağlarında ve Suriye ve Batı İran dan Türkiye nin içlerine kadar uzanan bölgelerde yayılım alanı bulmuştur (Kester ve Asay, 1975). Ortadoğu türü olarak bilinen A orientalis Orta Anadolu ve Güney Anadolu da da yayılım alanı bulmuştur. Amygdalus orientalis Mill. 1-2(3) m boylanabilen, çalı formunda bitkiler oluşturmaktadır. Yaprakları sık tüylü, meyveler küçük, sert kabuklu ve sert kabuk yüzeylerinde oluklar bulunmaktadır (Denisov, 1988; Kester ve ark., 1990; Browicz ve Zielinski, 1984; Browicz ve Zohary, 1996). Amygdalus graeca Lindley. (Amygdalus dicolar Spach); 1-4 m boylanabilen çalı veya küçük ağaçlar oluşturmaktadır. Güneybatı Anadolu ve bazı Yunan adalarında yetişen bu tür Amygdalus orientalis e benzemektedir. Ankara ili sınırları içerisinde de yetişmekte olan bu tür Amygdalus orientalis ile yan yana yetişmekte ancak bu türün yetişme yüksekliği 10 ile 500 m arasında değişmektedir (Browicz ve Zielinski, 1984). Amygdalus elaeagrifolia Spach (Amygdalus kermanensis Bornm); İran ın endemik türüdür. 3-4 m boylanabilen çalı veya ağaç formundadır. Yaşlı dallar sarı kahverengi arası veya düz gri olan bu türde yapraklar ortalama 2 cm uzunluğundadır. Çiçekler beyaz renkte ve meyve uzunluğu ortalama 2 cm dir (Browicz ve Zielinski, 1984). Amygdalus kotschyi Boiss and Hohen. Zagros dağlarında, Batı İran da ve Kuzey Irak ta yayılım göstermiştir. Dalları, yaprakları ve meyveleri yoğun ve uzun tüylerle kaplı olan bu tür Güneydoğu Anadolu da az da olsa yetişmektedir. Bu tür 7

37 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT 1880 m ve 2500 m yükseklikleri arasında yayılım göstermiştir (Browicz ve Zielinski, 1984). Amygdalus carduchorum Bornm m ile 3000 m yüksekliklerde yetişen bu tür Türkiye, İran ve Irak arasındaki bölgelerde yetişmektedir m yüksekliğinde taç oluşturan bu tür de meyve uzunluğu 15 mm olabilmektedir (Browicz ve Zielinski, 1984). Amygdalus mongolica Maxim. Üzerinde yeterince çalışma bulunmayan bu tür güney Moğolistan da yetişmektedir. 1.8 m yüksekliğinde çok dikenli çalılar şeklinde olan bu türde yapraklar oval, 9 15 mm uzunluk ve 5-10 mm genişlikte, meyveler ise 2 cm uzunluk ve 1 cm genişlikte olabilmektedir (Browicz ve Zielinski, 1984). Chameamygdalus Spach Seksiyonu; Genetik yapı itibariyle diğer türlerden uzak olan bu gruba ait türler, kültür bademleri ile de melezlenemezler. Bu seksiyon içerisinde yer alan badem türleri Güney Rusya nın steplerinde bulunmakta ve kuzey kısımlarında bulunanlar ilkbahar geç donlarına dayanabilmektedir. Burada yetişen türler Gürcistan ve Trans Kafkaslar dan Moğolistan a kadar yayılım alanı bulmuştur. Amygdalus nana L. (Prunus tenella Batsch); Bu grupta yer alan türlerin en önemlisidir. Uzun yapraklara ve asimetrik meyvelere sahip olan bu tür, kış soğuklarına bademler içerisinde en dayanıklı olan türdür. Ukrayna ve Güney Rusya nın steplerinden, Kazakistan ın kuzeydoğu kısımlarına ve Çekoslavakya, Avusturya ve Macaristan ın batı kısımlarına kadar uzanan bölgelerde yayılım alanı bulmuştur (Kester ve ark., 1990; Browicz ve Zohary, 1996) m boylanabilen, dikensiz çalı formunda bitkilere sahip olan bu türde yapraklar geniş, mızrak ucu ve yumurta şeklindedir. Yapraklar 6 cm uzunluğunda ve 2.5 cm genişliğindedir. Genelde küçük olan meyveler ise 1-2 cm uzunluğundadır (Browicz ve Zohary, 1996). Amygdalus georgica Desf. Gürcistan ve Kafkaslar ın geçit bölgelerinde doğal olarak bulunmaktadır m yüksekliklerinde yetişen bu tür 1 m ye kadar boylanabilmekte ve çalı formunda bitkiler oluşturmaktadır. Amygdalus nana ya benzeyen bu türde meyveler cm uzunluğunda ve geniş ve oval yapıdadır (Kester ve ark., 1990; Browicz ve Zohary, 1996). 8

38 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT Amygdalus ledebouriana Schle; Altay ve Tarbajataz dağlarının Güneybatı kısımlarında 600 ile 1200 m yüksekliklerinde yayılım alanı bulmuştur. A nana ya benzemekle birlikte daha yüksek taç (2 m) oluşturur. Ayrıca yaprakları ve meyveleri de A nana nınkilerden daha iridir (Browicz ve Zohary, 1996).. Amygdalus petunnikovii Litw; Tian Şan dağlarının 1200 ile 2000 m yüksekliklerinde yayılım alanı bulmuştur (Kester ve ark., 1990). 1 m boylanabilen ve çalı formunda bitkiler oluşturan bu tür Amygdalus nana nın özelliklerini yansıtmaktadır. Chameamygdalus seksiyonu içerisinde en dar yapraklara sahip olan bu türde meyveler cm uzunluğundadır (Browicz ve Zohary, 1996). Spartioides Spach Seksiyonu; Bu seksiyon steplerde ve çöllerde aşırı kurak koşullara uyum göstermiş türleri içermektedir. Amygdalus arabica Olivier (Amygdalus spartioises Sapch); Suudi Arabistan, Irak, Suriye de yayılım alanı bulmuştur. Türkiye de ise Güneydoğu Anadolu bölgesinde yayılım göstermiştir (Kester ve Asay, 1975; Kester ve ark., 1990). Bununla birlikte azda olsa İran ın batı kısımlarında, İsrail de, Ürdün de ve Suudi Arabistan ın kuzeybatı bölgelerinde de doğal olarak yetiştiği belirlenmiştir (Browicz ve Zohary, 1996) m boylanabilen dik çalı formunda bitkiler oluşturmaktadır. Uzun ve genelde yeşil renkli yapraklara sahiptir. Kurak mevsimlerin başlangıcında yapraklarını dökmekte ve yılın büyük bir bölümünü yapraksız olarak geçirmektedir. Bu türe ait bitkiler genellikle m arası yüksekliklerde yetişmekte, bazen de bu türün yetişme yüksekliği 1500 m ye kadar çıkabilmektedir (Browicz ve Zielinski, 1984). Amygdalus scoparia Spach; Batı Türkistan, Kuzeybatı Afganistan ve Kuzeydoğu İran ile İran ın Şiraz bölgesinde yayılım alanı bulmuştur. Bu tür steplerde ve çöllerde aşırı kurak koşullara uyum göstermiştir. 3-4 m boylanabilen, dikine büyüyen ince narin yuvarlakça ve hafif köşeli dallara sahip bitkiler oluşturmaktadır. Yapraklar küçük açık yeşil ve yaz başlarında dökülmektedir. Kaliforniya da İlkbahar da funguslardan etkilenmektedirler. Meyveler küçük, düz ve mezokarp Haziran ayı başlarında suyunu kaybetmektedir. Sert kabuk ince, düz ve çok serttir. İç badem küçük, koyu kahverengi renkte ve acıdır (Kester ve Asay, 1975; Kester ve ark., 1990; Browicz ve Zielinski, 1984). 9

39 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT Lycioides Spach Seksiyonu; Kuzeydoğu Irak, İran, Afganistan, Güney Ermenistan ve Güney Tacikistan a kadar yayılan büyük gruplardan birisidir. Bu grup içerisinde yer alan türler farklı botanikçiler tarafından farklı isimlerle isimlendirilmişlerdir. Amygdalus lycioides Spach; Yaklaşık 1 m boylanabilen bu tür, sık dallı ve aşırı dikenlidir cm uzunluğunda mızrak ucu şeklinde yapraklara sahiptir. Bu türe ait bitkiler 1 m - 1,5 m arası boylanabilmekte, çok dikenli ve aşırı kurak şartlara uyum sağlamıştır. Yaprakları küçük ve dar, hafif tüylü, olgunlukta hemen hemen kırmızı renk almaktadır. Meyve olgunlaştırması erken (Haziran), meyveler açık kahverengi renkte, çok küçük ve çok sivri uçlu ve diktir. Kabuk yapısı düzden derin olukluya kadar değişmektedir (Kester ve ark., 1990). Bu tür içerisinde var. lycioidies ve var. horrida olmak üzere 2 varyete tanımlanmıştır (Browicz ve Zohary, 1996). Amygdalus spinosissima Bunge; Kuzeydoğu İran, Türkistan, Tacikistan ve Kuzey Afganistan da 100 ile 800 m yüksekliklerde dağ eteklerindeki kayalıklarda yetişmektedir (Denisov, 1988). İran da m yüksekliklerde yetişen bu tür m boylanabilmekte ve çok dikenli çalı formundadır. Nadiren küçük ağaçlar oluşturmaktadır. Yıllık dallar mor ve kırmızı arası bir renge sahip iken yaşlı dallar gri olmaktadır. İyi gelişmiş gövdenin kabuğu ise neredeyse siyahtır. Meyveleri 2 cm uzunluğa kadar ulaşabilmektedir (Browicz ve Zohary, 1996). Meyveleri çok iri olan bu türün iç bademlerinde %60 yağ bulunmaktadır. Bu tür kurak koşullara adapte olmuştur (Kester ve Asay, 1975). Bu tür içerisinde 2 alt tür saptanmıştır (Browicz ve Zohary, 1996). 1 alt tür subsp. spinosissima; Amygdalus spinosissima nın yayılım gösterdiği alanların doğu bölümünde yayılım göstermiştir. Uzun oval ve oval mızrak ucu şeklinde meyvelere sahip ve meyveleri drupe tipindedir. 2. alt tür subsp. turcomanica Lincz; Amygdalus spinosissima ya benzer bir türdür. Ama daha düşük yüksekliklerde yetişmektedir. Küçük ve küre biçiminde meyvelere sahip olan bu alt türe ait bitkiler Amygdalus spinosissima nın yayılım gösterdiği alanların batı bölümünde yayılım göstermiştir. 10

40 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT Amygdalus eburnea Spach; (Amygdalus spathulata Boiss), Çok dikenli çalı formunda bitkiler oluşturan bu türde bitkiler 1.5 m ye kadar boylanabilmektedir. 1.2 cm den daha küçük yapraklara sahip olan bu türde, meyve uzunluğu cm ve meyvelerin şekli ise ovaldir. Güney İran ın türü olan Amygdalus eburnea Spach, İran ın orta ve kuzey kısımlarına çok az yayılmıştır. Bu türün yetişme yüksekliği m dir (Browicz ve Zohary, 1996). Amygdalus brahuica Boiss m yüksekliklerde yetişen bu tür, Afganistan ın dağlık bölgelerinin doğal bitkisidir. Buralardan Güneydoğu Türkistan ve Pakistan ın batı kısımlarına kadar olan bölgelerde yayılım alanı bulmuştur. Eliptik ve uzun oval arası değişen yapraklara sahip olan bu türde, meyveler küçük ve meyve uzunluğu 1.5 cm nin altındadır (Browicz ve Zohary, 1996). Amygdalus erioclada Bornm; Güneybatı İran ve Doğu Afganistan da dağılım göstermiştir. Bu türün yetişme yüksekliği İran da 1700 m ile 2050 m arası, Afganistan da ise 2560 m ye kadar olan yüksekliklerdir m arası değişen taç yüksekliğine sahip çalı formunda bitkiler oluşturmaktadır. Yapraklar, dikenler ve meyveler tüylüdür. (Browicz ve Zohary, 1996). Leptopus Spach Seksiyonu; Bu seksiyon içerisinde yer alan türler, diğer seksiyonlar içerisinde yer alan türlerden genetik olarak farklıdır. Bu seksiyon iki tür içermektedir. Amygdalus pedinculata Pall. ve Amygdalus mongolica Maxim. Bu türler Moğolistan da ve bu bölge ile Rusya nın bitişik kısımlarında ve Çin in Kansu eyaletinde yayılım alanı bulmuştur (Denisov, 1988; Gustaffson ve ark., 1989). Kış soğuklarına karşı son derece dayanıklı olan bu türlerin anaçlık özellikleri de test edilmiştir. Bademlerde kromozom sayısı n=8 dir ve kültür çeşitleri arasında triploit olanlara rastlanmamaktadır (Özbek, 1978). Prunusların kültür çeşitlerinin uzun gençlik kısırlığı dönemleri, büyük taç oluşturmaları, özelliklerin olgun ve genç ağaçlarda değişiklik göstermesi ve Prunus cinsi içerisinde yer alan kültür çeşitlerinin genetik çeşitliliğinin az (özellikle yabani türlerin) olması ıslah çalışmalarında büyük bir sorun oluşturmaktadır (Scorza ve ark., 1985; Baird ve ark., 1996). Badem ıslahı çalışmalarında ise türler arası melezlemelerde ve geriye melezleme çalışmalarında 11

41 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT önemli bir engel bulunmamaktadır. (Browicz ve Zohary, 1996; Gradziel ve ark., 2001). Buna karşılık gen kaynaklarının dağınık olması, erkek kısırlığı ve bunlara bağlı olarak karakterlerin zayıf olması da temel engel olarak bilinmektedir (Smith, 2002). Ancak son yıllarda geliştirilmiş olan biyoteknolojik yöntemlerin kullanımı laboratuar çalışmaları sonucunda elde edilen ürünlerin tarla koşullarında da üretimini olanaklı kılmıştır. Prunus larda kullanılabilir genetik materyaller, yayılım alanları ve varyasyonun yoğunluk gösterdiği alanlara göre yeniden belirlenmelidir. Prunus cinsi içerisinde yer alan türlere ait farklı özellikteki genetik materyallerin Orta Asya nın dağlık bölgelerinden Çin in Tian Shan bölgesine buradan da İran, Irak, Afganistan ve Türkiye ye kadar uzanan bölgelerde yayılım gösterdiği bilinmektedir. Ancak kültürü yapılan tür ve çeşitlerin ise spesifik bölgeler ve koşullarla sınırlandığı görülmektedir (Scorza ve ark., 1985). Yetiştiricilikte uygun olmayan ekolojik bölge ve koşullarda da üretim hedefi dayanıklı bireylerin ıslahını zorunlu kılmaktadır. Bu amaçla badem ve şeftali ıslahı çalışmalarında Amygdalus Spach.seksiyonu içerisinde yer alan Amygdalus davidiana (Carr.) ve Amygdalus mira Koehne şeftalide hastalıklara dayanıklılık ıslahında ve bademde kendine verimli çeşitlerin geliştirilmesinde, Amygdalus orientalis Mill. bademde kendine verimli çeşitlerin geliştirilmesinde ve soğuklara dayanıklılık ıslahında, Amygdalus bucharica Korschinsky bademde kendine verimli çeşitlerin geliştirilmesinde, soğuklara dayanıklılık ıslahında ve taç gelişiminin kontrolünde, Amygdalus kuramica Korschinsky bademde kendine verimli ve hastalıklara dayanıklı tiplerin ıslahında, Amygdalus webbii (Spach) Vieh. bademde kendine verimli çeşitlerin geliştirilmesinde ve taç gelişiminin kontrolünde ve Prunus dulcis (Mill.) D.A. Webb ise şeftali ıslah çalışmalarında hastalık ve zararlılara dayanıklı bireylerin elde edilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Ayrıca Chameamygdalus Spach. seksiyonunda yer alan Amygdalus petunikowii Lits. ve Amygdalus tangutica Batal türleri ve Leptopus Spach. seksiyonu içerisinde yer alan Amygdalus pedunculata Pall. türü bademde hastalıklara dayanıklı bireyler elde etmek amacıyla, Spartioides Spach. seksiyonu içerisinde yer alan Amygdalus scoparia Batal. türü ise kendine verimli ve kurak koşullara dayanıklı bireylerin elde edilmesi amacıyla kullanılmaktadır (Denisov, 1988; Kester ve ark., 12

42 1. GİRİŞ Safder BAYAZİT 1991; Kester ve Gradziel, 1996; Scorza ve Sherman, 1996; Gradziel ve ark., 2001, 2002). Son zamanlarda ise Prunus davidiana (Carr.) şeftalilerde plum pox virüs e (PPV) dayanıklılık ıslahı için kaynak materyal olarak kullanılmıştır (Pascal ve ark., 2001). Bununla birlikte dünyada farklı ülkelerde yürütülen bir çok anaç ıslahı programlarında yakın türler arası melezleme çalışmaları devam ettirilmektedir. Anaç ıslahı programlarında türler arası melezlemelerin amacı ise çevre koşullarına adaptasyon, taç iriliğinin kontrol altına alınması ve hastalık ve zararlılara dayanıklılık gibi özellikler üzerinde durulmaktadır. Bu amaçla Prunus cinsi içerisinde gerçekleştirilen türler arası melezleme çalışmaları (şeftali x badem, Amygdalus webbii x şeftali) ABD, Fransa, İspanya ve Yugoslavya gibi ülkelerde daha ziyade bademe anaç elde etmede kullanılmaktadır (Martinez-Gömez ve ark., 2005). Ülkemiz bademin gen merkezleri arasında bulunmaktadır. Bu nedenle ve ülkemizin sahip olduğu farklı ekolojiler nedeniyle hemen her bölgesinde bademin ekonomik olarak yetiştirilebilme olanağı vardır. Ayrıca yıllardır ülkemizde bademin tohumla yetiştiriliyor olması genetik yapı itibariyle bir birinden farklı milyonlarca bireyin oluşmasını sağlamıştır. Bu durum meyve kalitesi ve verim açısından üstün genotiplerin seçilmesini ve üretime sunulmasını önemli ölçüde kolaylaştırmaktadır. Buna karşılık, özellikle son yıllardaki yağışlarda düzensizlik, kuraklıkların artma öngörüsü, toprakların kuraklık ve çoraklaşma tehdidi altında olması ve hali hazırda kurak ve çorak arazilerin değerlendirilmesi, iklim değişikliklerinden dolayı kış soğuklarının ilkbahar aylarına kayması, hastalık ve zararlıların yaygınlaşması dayanıklı genotiplerin ıslahını ve badem üretiminde bu çeşitlerin kullanımını zorunlu hale getirmektedir. Bu özelliklere sahip badem çeşitlerinin ıslahında ise gelişen biyoteknolojik yöntemler sayesinde binlerce yıldır abiyotik stres koşullarına adapte olmuş yabani badem türlerinin kullanılması önemlidir. Bu çalışmanın amacı Konya, Nevşehir, Niğde, Gaziantep ve Şanlıurfa illeri florasında doğal olarak yetişen yabani badem tiplerinin fenolojik, pomolojik ve morfolojik özelliklerinin saptanması ve RAPD tekniği kullanılarak moleküler tanımlanmalarının gerçekleştirilmesidir. 13

43 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Bir çok meyve türünün anavatanı olan Türkiye, yetiştiricilik için uygun koşulların yanı sıra bu türler açısından da zengin bir gen potansiyeline sahiptir. Ülkemiz meyve türlerinde kolleksiyon oluşturma, üstün özelliklere sahip bireylerin seçimi ve üretimde kullanılmasına yönelik seleksiyon çalışmaları uzun yıllardır yapılmaktadır. Meyve tür ve çeşitlerinde tanımlama çalışmaları ise son yıllara kadar morfolojik ve pomolojik özellikler incelenerek gerçekleştirilmiştir. Bununla birlikte. morfolojik özelliklerin değerlendirilmesinin araştırıcıya göre değişiklik göstermesi, abiyotik (tuzluluk, kuraklık vb.) ve biyotik koşullardan etkilenmesi gibi özellikler olumsuzluk oluşturmaktadır (Yıldırım ve Kandemir, 2001) li yıllardan itibaren birçok meyve türünü tanımlamada morfolojik özelliklerden daha kesin sonuçlar veren protein markırları izoenzimler devreye girmiştir. Ancak izoenzimlerin iklim koşullarından etkilenmesi, tanımlada kullanılan dokunun gelişim dönemi ve çeşidine göre farklılık göstermesi, bu amaçla kullanılan izoenzim sayılarının tanımlamada kullanımlarını sınırlamıştır (Küden ve Tanrıver, 1996; Polat ve ark., 1999). Bitki biyoteknolojisindeki gelişmelerle bitki genetik kaynakları arasındaki polimorfizmin (farklılıkların/benzerliklerin) belirlenmesi, hücrenin değişmeyen kalıtım molekülü olan DNA düzeyinde gerçekleştirilebilmekte ve bu şekilde genotiplere özgü parmakizleri elde edilebilmektedir DNA Parmakizi Nedir? Tüm yüksek yapılı organizmaların (ökaryotlar) genomlarındaki bir veya daha fazla özelliğin karakterizasyonu DNA bantlarının ortaya koyulması ile olur. Farklı büyüklükte ve farklı sayıdaki DNA bantlarının analizi her birey için spesifiktir. Bu bantların ortaya koyulması ile her birey için DNA parmakizi elde edilmiş olur (Kacar, 2001). DNA profillerinin ortaya çıkarılması dolayısıyla genotiplere özgü spesifik DNA parmakizlerinin elde edilmesinde izlenen genel yaklaşım; 14

44 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT DNA izolasyonuna yönelik bitkisel materyalin sağlanması DNA izolasyonu Kullanılacak markır tekniğine göre DNA nın spesifik kesimi, hibridizasyonu veya genetik materyalin PCR (Polimeraz Zincir Reaksiyonu) ile çoğaltılması ve ortaya koyulması Bireyler arasındaki polimorfizimin farklı moleküler markır teknikleri ile (RFLP, RAPD, SSR, AFLP vb.) saptanması DNA profillerinin biyoinformatik analizi şeklinde sıralanabilir Bitkisel materyalin sağlanması ve DNA izolasyonu Birçok bitki türünde nükleik asit (DNA, RNA) izolasyonu, moleküler biyoloji çalışmalarında en önemli aşamalardan birisini oluşturmaktadır. Farklı bitki dokularından DNA ekstraksiyonu yapılabilmekte, bitki türüne ve kullanılan doku çeşitliliğine göre ise farklı ekstraksiyon yöntemleri kullanılmaktadır. Taze dokulardan DNA ekstraksiyonu; Bu amaçla en fazla kullanılan materyal taze dokular ve özelde de ise sürgün uçları ile taze yapraklardır. Bu dokular bitkilerden alınır alınmaz DNA ekstraksiyonu yapılabileceği gibi, düşük sıcaklıklarda saklanma olanakları da mevcuttur. Buzdolabı koşullarında (+4 0 C de) birkaç gün saklanabilmekte ancak bu ortamlar değişik fungusların çoğalmasına olanak tanımamalıdır (Flournoy ve ark., 1996) C de ısısını muhafaza edebilen soğutucularda ise bu dokular 1-2 yıl gibi uzunca bir süre saklanabilmektedir. Kuru dokulardan DNA ekstraksiyonu; Bazı doku tiplerinin kuru olarak uzun süre saklanmaları (Fu ve ark., 1998) taze yaprak örneklerinin kağıt torbalar içerisinde normal oda koşullarında saklanmaları şeklinde olmakta ve özellikle herbaryumlar bu işlem için kullanılmaktadır (McDonald ve ark., 1994). Ayrıca kuru doku eldesi amacıyla silika jeller kullanılmakta, özellikle genç yaprak dokularında homojen ve hızlı kurutma sağlanarak örnek taşınımını ve muhafazası kolaylaştırılmaktadır. 15

45 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Kabuk dokusundan DNA ekstraksiyonu; Bazı türlerde yapraktan DNA ekstraksiyonuna göre çok zor gerçekleşen bu yöntem, bazı ağaç türlerinde yapraklardan DNA elde edilmesinin güç olduğu durumlarda kullanılabilmektedir (Henry, 2001). Özellikle kambiyum dokularının kullanıldığı bu yaklaşım, dinlenme dönemindeki bitkilerden DNA izolasyonunda önem kazanmaktadır. Polen analizleri; Polen DNA sının analizi populasyon genetiği ve gen haritalamalarında büyük önem arz etmektedir. Bu konuda tek polen tanesi ile çalışmak için özel yöntemler geliştirilmiştir (Petersen ve ark., 1996; Krabel ve ark., 1998). Bunlara ilave olarak; Evrim çalışmalarına (Soltis ve Soltis, 1993; Cano, 1996) ışık tutabilmek amacıyla eski materyallerden (tohum vb), ismine doğru üretimi kontrol amacı ile bitki ürünlerinden ve besin maddelerinden DNA izolasyonu yapılmaktadır (Hotzel ve ark., 1999). Zeytin yağından, üretimde kullanılan çeşit tanımı amacı ile DNA ekstraksiyon çalışmaları gerçekleştirilmektedir (Busconia ve ark., 2003). Doyle ve Doyle (1990) bazı DNA izolasyon yöntemlerinin belli bir grup bitki için uygun olduğunu, ancak diğer bitki gruplarında bu prosüdürlerin olumlu sonuç vermediğini belirtmişlerdir. Bununla birlikte, bitkilerden DNA izolasyonu için kullanılan eski yöntemlerin çok miktarlarda doku kullanılmasına karşın düşük oranda DNA elde edilebildiği de vurgulanmıştır. Son zamanlarda geliştirilen DNA izolasyon yöntemlerinin ise maliyetlerinin ucuz, az miktarlardaki dokulardan yüksek oranda DNA elde edilebildiğini ve bu prosüdürlerin bir çoğunda ise CTAB (hexade cyltrimethyl ammonium bromide) kullanıldığını da belirtmişlerdir. Bir organizmanın moleküler sistematik çalışmaları için yüksek kalitede DNA gerekmektedir. Fakat farklı ökaryotik organizmalarda ortak bir şekilde kullanılabilecek basit bir DNA izolasyon yöntemi geliştirilememiştir (Aljanabi ve Martinez, 1997). Bununla birlikte son yıllarda geliştirilen ticari izolasyon kitlerinin bir çok bitki başarılı izolasyonlara olanak sağladığı bilinmektedir. Bitki dokularından DNA izolasyonunda başarının göstergesi olan DNA miktarı, kalitesi ve kullanışlılığını sağlamak amacıyla bir çok yöntem geliştirilmiştir Bununla birlikte yöntemlerin bir çoğu bitkilerden ilk DNA izolasyon yöntemleri olan 16

46 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Dellaporta ve ark., 1983 ve Doyle ve Doyle 1987, 1991 metotlarından modifiye edilmiştir. Taze dokular DNA izolasyonu için kullanılması gereken en ideal dokulardır. Bu dokuların DNA izolasyon aşamasına kadar geçen sürede uygulanan muhafaza şekli elde edilecek DNA nın miktar ve kalitesini önemli ölçüde etkilemektedir. DNA izolasyonu için bitki dokularının toplanması ve izolasyona başlanıncaya kadarki saklama koşulları sonradan ortaya çıkabilecek problemleri önemli oranda azaltmaktadır. Dokuların DNA izolasyonu için materyalin soğukta muhafaza olanakları yoksa susuz CaSO 4 ile hızlı bir şekilde kurutulması gerekmektedir (Liston ve ark., 1990). Genelde bitki hücrelerinin çok sayıda sekonder bileşikler içermesinden dolayı bazı türlerde DNA nın saflığı bozulmaktadır. Bu sorunun giderilebilmesi amacıyla ekstraksiyon bufferları kombine ya da modifiye edilerek kullanılmalıdır. Kullanılan tür ve çeşitlere göre ekstraksiyon solüsyonunun ph sı özel koruyucu maddeler veya deterjanlar ile optimize edilmelidir. DNA yı parçalayan enzimler için uygun olan ph düzeyinden kaçınılması da çok önemlidir. Dunham ve Bryant ın (1983) bildirdiğine göre lipolitik enzimler ile lipoksigenazlar optimum ph arasında bulunurken, DNazlar ph 7.0 civarında bulunmaktadır. Bu durumda bitki DNA ekstraksiyon solusyonu ph 8.0 hatta ph 9.0 civarında olmalıdır (Kacar, 2001). Bitki dokusundan DNA ekstraksiyonunda DNA nın ve ekstraksiyonda kullanılan ana bileşiklerin enzimler ve fenolik bileşikler tarafından bozulması önlenmelidir. EDTA (Ethilendiamin tetra asetik asit) M +2 ce Ca +2 gibi divalent katyonlar ile şelat oluşturarak metal bağımlı enzimleri engeller (Jones ve Boffey, 1984). DNA nın quiononlar, disülfitler, peroksidazlar ve polifenoloksidazlardan etkilenmemesi amacıyla mercaptoethanol, glutathione, cysteine, dihiothreitrol (DDT) ve diğer tioller kullanılmaktadır. Rogers ve Bendich in (1994) bildirdiğine göre başarılı bir DNA izolasyonu için aşağıdaki koşulların gerçekleşmesi gerekmektedir 1. Hücre duvarı kırılarak hücresel organellerin açığa çıkması gerekmektedir. Bu işlem ise genellikle bitki dokusunun sıvı azot, kuru 17

47 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT buz ya da sıcak ekstraksiyon solüsyonu içerisinde öğütülmesi ile olur. 2. DNA nın ekstraksiyon solüsyonu içerisinde serbest kalması için hücre membranının parçalanması gerekmektedir. Bu işlem için genelde CTAB ya da SDS gibi deterjanlar kullanılmaktadır. 3. DNA nükleazlardan korunmalıdır. Bu amaçla EDTA gibi deterjanlar kullanılmaktadır. EDTA pek çok nükleaz için kofaktör olarak gerekli olan Mg +2 iyonlarına bağlanarak şelat oluşturur. İlave olarak buffer/doku karışımına kloroform ve/veya fenol karışımı eklenerek DNA dan proteinlerin ayrılması sağlanır. 4. Solusyon içerisindeki DNA nın kırılmamasına özen gösterilmelidir. İyi şekilde izole edilmiş DNA nın uzunluğu kb arasındadır. 5. Dondurulmuş dokunun öğütülmesi ve ekstraksiyon solüsyonu ile muamelesi arasındaki süre DNA nın nükleotik degregasyonunu engellemek amacıyla en aza indirilmelidir. Bendich ve ark. (1980) ile Taylor ve Powell in (1982) bildirdiğine göre sezyum klorit gibi (CsCl 2 ) gibi bazı ekstraksiyon yöntemleri isopynic gradient proteinlerini elimine etmek için pahalı ve zaman alıcı bir yöntemdir (Kaçar, 2001). Diğer yöntemler ise yoğunluk gradienti kullanılmadan gerçekleştirilmekte ancak az sayıda türde ve dokuda kullanılabilmektedir (Dellaporta ve ark., 1983; Luo ve ark., 1992). Odunsu bitki türlerinin fenolik bileşikler ve polisakkaritler içermesi DNA bulaşıklığına neden olmakta ve DNA nın kullanıldığı analizleri olumsuz etkilemektedir (Couch ve Fritz, 1991; Luro ve Laigret, 1995). Dinlenme dönemindeki bitkilerde sekonder bileşiklerin yoğun olarak bulunmasından dolayı DNA izolasyonu için bitkisel materyalin aktif dönemde alınması önerilmektedir PCR (Polmerase Chain Reaction = Polimeraz Zincir Reaksiyonu) PCR tekniğinin devreye girmesi ile, spesifik DNA segmentlerinin in vitro amplifikasyonunu içeren DNA analizlerinde önemli bir aşama sağlanmıştır (Mullis ve ark., 1986). Daha sonraları sıcaklığa dayanıklı (thermostable) DNA 18

48 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT polimerazların ortaya konulması ile devreye giren otomatik thermocycler teknikte yöntem aşamalarını çok kolaylaştırırken, bu yenilikler PCR markırları olarak tanımlanan DNA markırlarının geliştirilmesine de temel teşkil etmiştir. PCR ile ilgili olarak günümüze kadar araştırma makalesi, derleme, sempozyum özeti ve diğer nitelikte pek çok eser gerek ülkemizde gerekse diğer ülkelerde yayımlanmıştır ve araştırma çalışmaları da devam ettirilmektedir. PCR daki temel prensip; mitoz bölünme aşamasında DNA nın replikasyonunda (eşleşmesinde) ortaya çıkan reaksiyonların in vitro koşullarda termo cycler aletleri aracılığı ile gerçekleştirilmesidir. Bu amaçla PCR reaksiyonlarında; kalıp DNA, kalıp DNA üzerindeki çoğaltılacak bölgelere başlangıç sağlayacak sentetik DNA lar (primerler), yeni zincirde kullanılacak DNA bazları (dntp=a,g,c,t), yeni zincirde baz polimerizasyonunu gerçekleştirecek DNA polimeraz (Taq DNA polimeraz vb), DNA polimeraz katalizatörü Mg +2 ve DNA polimerazın aktivitesi için kullanılan tampon (buffer) bileşenleri kullanılmaktadır. PCR reaksiyonlarında DNA çoğaltımının (amplifikasyon) aşamaları: 1. Kalıp DNA nın ayrımı (denatürasyon); Çift iplikçik halindeki kalıp DNA nın yüksek sıcaklıkta (genellikle C) tek iplikçiklere ayrılmasıdır. 2. Primer-DNA eşleşmesi (annealing); Kullanılan primer uzunluğuna bağlı olarak genellikle C de primerin DNA ya bağlanmasıdır. 3. Yeni İplikçiğin yazılımı (extention); Genellikle 72 0 C de, DNA polimerazın ortamdaki nükleotitleri (A,T,C,G) kullanarak, primerin 5 3 yönü doğrultusunda yeni iplikçiği yazımıdır. PCR ın bir döngüsü sonunda DNA iplikçiği sayısı ikiye katlanır. Amplifikasyon n (genellikle döngü) sayıda döngü olarak devam ettirilirse, ilgili DNA bölgeleri 2 n kadar çoğaltılmış olur Markır Tipleri Morfolojik Markırlar 19

49 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Tek genle kontrol edilen morfolojik markırlar, genetik markır olarak ta kullanılabilmektedir. Bu markırlar mutasyonla ortaya çıkmışlardır ve bitkilerin doğasında vardır (Staub ve ark., 1996). Örneğin, şeftalilerde yaprak sapı üzerinde veya yaprak ayasının sapla birleştiği kısımda yuvarlak veya böbrek şekilli siğiller mevcuttur. Bazı çeşitlerde ise siğil hiç yoktur. Siğilli çeşitler külleme hastalığına dayanıklı, siğilsizler ise duyarlıdır. Küllemeye dayanıklılık geninin varlığı bu siğillerden anlaşılabilmektedir. Bitki populasyonu içerisinde bir bitki ya da bir grubu diğerlerinden ayıran seçici özellik, o genotipi ayıran bir markır olarak değerlendirilebilir. Meyve kabuğu, yaprak şekli, çiçek rengi, ağaç özellikleri bu grup markırları oluşturmaktadır. Bu tip markırlar, genetik olarak uzak akraba kabul edilen bitki toplulukları arasında etkili olarak kullanılabilmesine karşın yakın akraba olan bitki toplulukları için bir markır değildir (Gülşen ve Mutlu, 2005). Bitkilerin gelişme safhaları da morfolojik markırların tekrarlanabilirliğini etkileyebilmektedir (Staub ve Sequen, 1996). Bu dezavantajları nedeniyle fenotipe dayalı olarak oluşturulan taksonomiler yanlış sınıflandırmaya neden olabilir. Yine de önemli tarımsal karakterlere bağlı morfolojik markırlar ıslah çalışmalarında kullanım alanı bulmuştur (Gülşen ve Mutlu, 2005) Biyokimyasal Markırlar Bitkilerde kullanılan doku kaynağına göre genel olarak protein (enzimatik olamayan) veya izoenzim (enzimatik) analizi şeklinde uygulama alanı bulan bu markırlar, genetik markırlar alanında sağlanan gelişmenin temelini oluşturmaktadır. Canlı metabolizmasında tür veya hücreye özgü bir enzimin aynı biyokimyasal olayları katalize eden ve değişik genler tarafından kodlanan, farklı elektrik yüklü çoklu formları izoenzim olarak tanımlanmaktadır (Rothwell, 1988). Bir enzimin uygun substrat ve kofaktörler ile gerçekleştirilen reaksiyon ürünlerinin, ürüne özgü uygun boyama ve elektroforez yöntemleri ile açığa çıkarılması izoenzim/protein markırların araştırılma tekniğinin esasını oluşturmaktadır (Ergül, 2000). Morfolojik karakterlere göre çok daha etkili kullanılabilmekle birlikte, cevre koşulları, hastalık vb. faktörlerden etkilenmeleri, ayrıca kullanılan doku ve mevsimsel değişimlere göre farklılık göstermeleri ile izoenzimlerin sayıca azlığı, bu 20

50 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT markırların dezavantajları olarak kabul edilmektedir (Meredith, 1992; Thomas ve ark., 1993). Bu markırlar kodominant markır olarak genetik bilgi sağlamaktadırlar (Arulsekar ve Parfitt, 1986; Staub ve ark., 1996). Jel elektroforezinin ve izoenzim analizlerinin bahçe bitkilerinde ilk olarak uygulanması Peirce ve Brewbaker (1973) tarafından gerçekleştirilmiştir. İzoenzimler sonraları ise bitki biyolojisi, bitki ıslahı, populasyon genetiği, sistematik, evrim genetiği ve somatik hücre genetiğinde kullanılmıştır ve kullanılmaktadır. Ayrıca çeşitlerin tanımlanmasında da kullanılmaktadır (Arulsekar ve Parfitt, 1986). İzoenzimlerin bir diğer uygulama alanı ise, bitki kromozomları için gen bağlantı haritalarının oluşturulmasıdır. Bitki dokularından aktif enzimlerin ekstraksiyonundaki zorluklar ve teknik problemler izoenzimlerin kullanımlarını kısıtlamaktadır. Özellikle odunsu bitkilerde dokulardaki fenolik bileşikler enzim ekstraksiyonuna engel olmaktadır (Arulsekar ve Parfitt, 1986). Kotiledonlar, genç petioller, olgun yapraklar ve meyve dokuları izoenzim analizleri için kullanılabilmesine rağmen, genç ve aktif büyüme dönemindeki yapraklar en ideal dokulardır. Bu markırlar morfolojik karakterlere göre daha etkili kullanılabilmekle birlikte, sıcaklık, stres koşulları, hastalık vb. faktörlerinden etkilenmeleri, ayrıca etkili oldukları yer ve mevsimsel değişimlere göre farklılık göstermeleri ile izoenzim sistemlerinin (lokus ve allellerin) sayıca azlığı, bunların başlıca dezavantajlarıdır (Meredith, 1992; Thomas ve ark., 1993). Hauagge ve ark. (1987), Aspartate aminotransferase (ATT-1), glucose phosphateisomerase (GPI-2), leucine aminopeptitase (LAP-1) phosphoglucomutase (PGM-1 ve PGM-2) gibi 4 izo enzim sistemini kullanarak 76 badem çeşit ve genotiplerinde nişasta jel elektroforezi yapmışlardır. Araştırma sonucunda çeşitlerin 40 gruba ayrıldığını belirten araştırıcılar tarihsel verilere ve izoenzim benzerliklerine göre çeşitlerin ayrımının veya seleksiyonların 1900 lerden önce oluştuğunu, daha sonra ortaya çıkan çeşit ve tiplerin kökenlerinin Nonpareil ve Mission (Texas) gibi eski çeşitlere dayandığını belirtmişlerdir. 21

51 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Arus ve ark. (1994), bademde 5 hibrit hattında 10 izoenzim segregasyonunu gözlemek için, bağlantı grupları oluşturmuşlardır. 6 izoenzim lokusu iki bağlantı grubunda toplanırken, bu bağlantı gruplarından bir tanesi Pgm 2, Gpi -2, Aat-2, ve Lap-1 içerirken, diğeri Idh -2, Aat-2 izoenzimlerini içermiştir DNA Markırlar Meyve türlerinde sertifikalı materyalin üretimi, eski ve yeni genotiplerin hızlı ve güvenilir bir şekilde tanımlanmalarını gerektirmektedir. Çeşit ve anaçların geleneksel tanımlanması fenotipik tabanlıdır ve gözlemlere bağlıdır. Bununla birlikte, ekolojik koşullara bağlılık ve uzun gençlik kısırlığı nedeniyle bu durum yavaş işleyen bir süreçtir yılından günümüze nükleik asit çalışmalarında ve analiz metotlarında önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Bu çalışmalar meyve ıslahında kullanılan farklı DNA markılarının geliştirilmesiyle sonuçlanmıştır. Bu birikim bir çok bitki türünde olduğu gibi meyve tür ve çeşitlerinin tanımlanmasında dönüm noktası oluşturmuştur. DNA markırlar; gen introgression ve seleksiyonu (Hormaza ve ark., 1994; Durman ve Karten, 1994), genetik haritaların oluşturulması (Rajapakse ve ark., 1995) çeşitlerin tanımlanması ve çeşitler arasında benzerlik ve uzaklıkların belirlenmesi çalışmalarında (Duneman, 1994) filogenetik akrabalıklar, soyağacı analizleri (Kaçar, 2001) için kullanılmaktadır. Nükleik asitlerdeki bölgelerin farklılıklarına dayalı genetik markırlar; genetik varyasyonun araştırılması, türlerin taksonomik tanımlanması ve filogenetik akrabalıkların belirlenmesi, soyağacı analizleri, linkage haritalamaları ve seleksiyon programları gibi konularda ıslahçılara büyük kolaylık sağlamıştır. Ayrıca moleküler markırların uygulanmasında DNA yı elde etmek için az miktarda bitki dokusu gerektirmesi, bitkinin herhangi bir kısmının kullanılabilmesi, stabil olması, ekolojik koşullardan etkilenmemesi, epistatik ve pleiotropik etkilere duyarlı olmaması gibi yararları da mevcuttur (Williams ve ark., 1990). 22

52 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Tanımlama çalışmalarında daha doğru ve kesin sonuçlar veren ve bitki ıslahında ve özelde de Prunus larda genetik çalışmaların sınırlarını genişleten bu markırlar; 1. Hibridizasyona dayalı DNA markırlar, 2. PCR a (Polimerase Chain Reaction=Polimeraz Zincir Reaksiyonu) dayalı DNA markırlar, olmak üzere başlıca iki teknoloji dalında gelişim göstermiştir (1). Hibridizasyona Dayalı DNA Markırlar İlk DNA markır sisteminin uygulanması RFLP (Restriction Fragment Length Polymorphism) analizleri ile olmuştur (Botstein ve ark., 1980). RFLP markırları kodominanttır (Gömez ve ark, 2003). Yöntemin başlıca aşamalarını, Restriksiyon endonüklez larla kesilen genomik DNA parçacıklarının (fragmentlerinin), agaroz jel elektroforezi ile ayrılarak, Southern blot tekniği ile uygun bir membrana aktarılması ve radyoaktif işaretlenmiş bir prob ile hibridizasyonunun yapılarak bitki tür veya çeşidine özgü restriksiyon bantlarının (fargmentlerinin) belirlenmesi oluşturmaktadır (Ergül, 2000). Türler içindeki ve arasındaki farklılıkların kolayca belirlenmesi ve farklı türler ya da bireyler içerisindeki homolog dizinlerin belirlenmesine olanak sağlaması bu yöntemin en önemli avantajlarındandır. Ayrıca aynı tür ve diğer yakın türler içerisinde de etkilidir, genetik farklılıklarla ilgili istatistik metotlarına kolay uyum sağlar. Radyoaktif materyal kullanımına gereksinim duyulması, pahalı ve fazla işgücü gerektirmesi ve teknik olarak uzmanlık gerektirmesi yöntemin başlıca dezavantajlarını oluşturmaktadır. Bir çok bitki türünde olduğu gibi Prunus larda da RFLP analizleri bademlerde bağlantı haritalarının oluşturulması (Viruel ve ark., 1995), Rajapakse ve ark (1996). 9 RFLP markırını kullanarak 34 şeftali çeşidinde tanımlama, 2 tetraploit kiraz çeşidinde (Prunus cerasus L., 2n = 4X = 32) genetik bağlantı haritalarının oluşturulması, Vicente ve ark. (1998), 52 Avrupa ve Kuzey Amerika 23

53 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT kayısı çeşitlerinde 33 badem cdna probunun kullanılarak tanımlanması çalışmaları gerçekleştirilmiştir (2). PCR a (Polimeraz Zincir Reaksiyonu) Dayalı DNA Markırlar PCR tekniğinin geliştirilmesi ile spesifik DNA segmentlerinin in vitro amplifikasyonunu içeren DNA analizlerinde önemli ilerlemeler kaydedilmiştir (Mullis ve ark., 1986). Daha sonraları sıcaklığa dayanıklı (termostable) DNA polimerazların ortaya çıkarılması ile devreye giren otomatik thermocycler lar teknikte yöntem aşamalarını çok kolaylaştırırken, bu yenilikler PCR markırlar olarak tanımlanan DNA markırların geliştirilmesinde temel oluşturmuştur. Bugün uygulama ve temel prensipleri itibariyle çok değişik PCR markırlar bitki ıslahında yaygın olarak kullanılmaktadır (Botstein ve ark., 1980). Diğer bitkilerde olduğu gibi, Prunus ların genom analizlerinde en fazla SSR, AFLP ve RAPD markırlar kullanılmaktadır. Temel olarak yukarıdaki moleküler markır teknikleri prensip alınarak geliştirilen ISSR (Inter Simple Sequence Repeats), SCAR (Sequence Characterized Amplified Regions), CAPS (Cleaved Amplified Polymorphic Sequence), SRAP (Sequence-related Amplified Polymorphism) yöntemleri de farklı tür ve çeşitlerde olduğu gibi Prunus larda da genom analizlerinde kullanılmaktadır. SSR (Simple Sequence Repeate = Mikrosatallite) Simple Sequence Repeats (SSR) veya mikrosatellit, 1-6 baz uzunluğunda kısa tekrar dizileri (A, AT, ATC, ATCG gibi) olup, yüksek canlılarda (ökaryötik) genoma özgünlük göstermektedir (Litt ve Luty, 1989). Genotipler arası allelik varyasyonları replikasyon kaymasındaki (replikasyon slippage) mutasyonlara dayandırılan SSR markırlar (Schlotterer and Tautz, 1992), ko-dominatlık ve diğer DNA markırlara göre yüksek polimorfiklik özelliği ile bitki tanımlama ve diğer genomik çalışmalarda önemli avantajlar sağlamaktadır. Bitkilerde tanımlandığı hücre komponentlerine göre nssr (nuclear=çekirdek SSR) ve cpssr (kloroplast SSR) lara 24

54 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT ek olarak bitki genom projeleri çercevesinde oluşturulan EST (Express Sequence Tags) verilerinin transkripsiyona giren ve girmeyen bölgelerinden (UTR) tespit edilen EST kökenli SSR lar, bir çok bitki türünde geniş bir SSR veri tabanı oluşmuştur (Scott, 2001; Dirlewanger ve ark., 2002; Decroocq ve ark., 2003). AFLP(s) (Amplified Fragment Length Polymorphism(s) Bitki genetiğinde kullanım tarihçesi SSR markırlara göre daha yeni olan Vos ve ark. (1995) tarafından geliştirilen AFLP (Amplified Fragment Lenght Polymorphism) tekniği yaygın kullanımına karşın SSR markırların tersine dominant özelliktedir. Genellikle 4 (MseI) ve 6 (EcoRI veya PstI) bazdan kesim özelliğindeki restriksiyon enzimlerinin kesim ürünlerinin PCR daki amplifikasyonunu baz alan teknikte, kesim bölgelerine yönelik oluşturulan ve adaptör bölgelerine eklenen 2 veya 3 bazlı selektif nukleotidlerin amplifikasyonu ile polimorfizm sağlanmaktadır. AFLP tekniğinin pratik uygulamasını oluşturan PCR öncesi ve PCR uygulaması aşamaları; PCR öncesi: 1. DNA nın spesifik restriksiyon enzimleri ile kesimi (digestion), kesim yerlerine uygun adaptör takımı (ligasyon) PCR uygulaması: 2. Ligaz edilen bu adaptörlere uygun primerler ile restriksiyon fragmentlerinin ön selektifi (pre-selective) 3. Restriksiyon fragmentlerinin, dizilerine uygun ve genellikle işaretlenmiş (radyoaktif) primerlerle selektif çoğaltımı (selective amplification) ve sonuçların poliakrilamid jel elektroforezinde görüntülenmesi aşamalardan oluşmaktadır (Vos ve ark., 1995). Aşağıda sunulan bazı literatür bildirişleri incelendiğinde meyve türlerinde AFLP ve SSR markırların değişik amaçlarla kullanıldığı görülmektedir. Guilford ve ark. (1997), başlangıçta elma genomic kütüphanesini (GA) 15 ve (GT) 15 tekrarları açısından tarayarak, daha sonra (GA)-zenginleştirilmiş kütüphanelerini kullanarak 14 SSR lokusu tespit etmişlerdir. Araştırıcılar elde edilen 25

55 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT lokusların polimorfik oranlarının yüksek olduğunu ve bunlardan üçünün 21 genotipi tanımladığını belirtmişlerdir. Gianfranceschi ve ark. (1998) ise, geliştirdikleri 16 SSR markırını kullanarak 19 elma genotipini tanımlarlarken, bu markırlardan ikisinin Starking ve Red delicious çeşitleri hariç diğer genotipleri tanımlamakta yeterli olduğunu bildirmişlerdir. Angiolillo ve ark. (1999), 5 AFLP primer kombinasyonu kullanarak dünyada Olea cinsinin coğrafik dağılımını genetik ilişkiler düzeyinde incelemişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre yabani zeytin çeşitleri ile Kuzeybatı Afrika çeşitleri dendogramın aynı alt grubunda dağılım gösterirken, Doğu Afrika ve Asya grupları ise birlikte ancak ilk gruptan farklı bir dağılım göstermiştir. Okyanusya ve Avusturalya grupları ise bu gruplardan tamamen uzak bir genetik benzerlik oluşturmuşlardır. Monte-Corvo ve ark. (2000), 8 Portekiz ticari çeşidi ve 4 adet Pyrus pyrifolia (Burm) çeşidini içeren 25 armut (Pyrus communis L.) genotipini AFLP ve RAPD markırlarla tanımlamışlardır. 25 RAPD ve 7 AFLP primerinin kullanıldığı araştırmanın sonuçları; Pyrus pyrifolia (Burm) çeşitlerinin Pyrus communis L. çeşitlerine genetik yakınlık gösterdiği, Portekiz çeşitlerinin kendi içerisinde gruplandığı ve Pyrus communis L. içerisinde de Willams ve Doyenne du Comice çeşitlerinin genotipik yakınlıklarının olduğu şeklinde sıralanmıştır. Yamamoto ve ark. (2001), elmada geliştirilen 7 SSR markırını farklı bölgelere ait 19 Japon, 7 Çin, 5 Avrupa, 3 yabani ve 2 hibrit olmak üzere 36 armut genotipinde denemişler, bunlardan amplifikasyon ve polimorfizm sağlamışlardır. Araştırıcılar armutta lokus bölgelerindeki baz tekrarlarının farklılığından dolayı amplifikasyon ürünlerinin büyüklüklerinin değişebildiğini ancak bu lokusların armutta da kullanılabileceğini vurgulamışlardır. Goulao ve ark. (2001), 41 elma çeşidinde (Malus domestica Borkh.) RAPD ve AFLP tekniklerini kullanarak genetik tanımlama çalışmaları yapmışlardır. 8 AFLP primerini kullandıkları araştırmalarında, 41 elma çeşidine ait genetik ilişkilerin yetiştirilme bölgelerine göre dağılım gösterdiğini ve 4 Portekiz çeşidinin ise kendi aralarında gruplandığını belirtmişlerdir. 26

56 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Goulao ve Oliveira (2001) ise Guilford ve ark. (1997) tarafından geliştirilen SSR lokuslarını kullanarak SSR ve ISSR tekniklerini AFLP tekniği ile karşılaştırmalı olarak elma genotiplerinde uygulamışlardır. 41 ticari elma çeşidini karşılaştıran araştırıcılar, SSR ve ISSR markırların türde çok polimorfizm gösterdiğini ve tekrarlanma olasılığının ise AFLP markırlarından daha yüksek olduğunu belirtmişlerdir. İncirin 11 Sarı lop ve 1 Sarı zeybek klonunu izoenzim, RAPD ve AFLP markırlarla karakterize eden Cabrita ve ark. (2001), izoenzimlerle iki çeşidin farklılığını tanımlamışlardır. RAPD sonuçlarında klonlar başlıca iki gruba ayrılırken, on bir AFLP primer kombinasyonu Sarılop incir çeşidinin tüm klonlarında polimorfizm sağlamıştır. İncirde SSR markırların geliştirilmesi ve genetik tanımlamalarda kullanımı Khadari ve ark. (2001) tarafından gerçekleştirilmiştir. Araştırıcılar Ficus carica L. nin TC/TG zenginleştirilmiş kütüphanelerinden geliştirdikleri 8 SSR markırının 14 incir genotipinde polimorfiklik verdiği ve lokus sayılarının 3-6 arasında değiştiğini bildirmektedirler Hagen ve ark., (2002), 7 değişik bölgeden (Avrupa, Kuzey Amerika, Kuzey Afrika, Türkiye, İran ve Çin) topladıkları 47 diploit Prunus armeniaca da (2n=16) 5 AFLP primeri ile polimorfizmi araştırmışlardır. Yaptıkları UPGM analizi sonucunda genetik farklılığın Rusya kökenli çeşitlerde Batı Avrupa çeşitlerine göre bir azalış gösterdiği bildirilmiştir. Amerikan kayısı çeşitleri ise Avrupa ve Akdeniz kökenlilere göre daha az genetik farklılık göstermiştir. Elmada ABD de yürütülen bir çalışmada ise değişik araştırıcılar tarafından elma için tespit edilen SSR markırları kullanılarak 142 genotipin tanımlanması yapılmıştır. Lokus başına ortalama polimorfiklik oranını 26.4 allel olarak bildiren araştırıcılar, kullanılan primerlerden 8 inin tanımlamada yeterli olduğunu vurgulamışlardır (Hokanson ve ark. 2002). Elma nın SSR markırlarla tanımlanmasında Liebhard ve ark. (2002) tarafından geliştirilen 140 yeni lokus bundan sonraki çalışmalarda büyük kolaylıklar sağlayacaktır. Araştırıcılar geliştirilen 140 yeni lokusun 17 kromozomda 17 bağlantı 27

57 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT grubu oluşturduğunu ve her kromozomun en az 2 lokus içerdiğini belirtmişler ve yeni lokusları test amacıyla 7 elma çeşidi ile bir hibrit bitkisini kullanmışlardır. Genomik ve kloroplast DNA verilerine ait SSR markırlar kullanılarak gerçekleştirilen çalışmaların sonucunda ise elmanın kültüre alınması ile ilgili ilk önemli bulgulara ulaşılmıştır (Harris ve ark., 2002). Carriero ve ark. (2002), zeytinde GA/CT-zenginleştirilmiş kütüphanelerini kullanarak, gerçek anlamda ilk SSR lokuslarını tespit etmişlerdir. 20 SSR lokusu tespit eden araştırıcılar 20 zeytin genotipinde bunları kullandıklarında toplam 57 adet allele ulaşırlarken, 10 lokusda polimorfizm yakalamışlardır. Şeftali BAC kütüphanesi kullanarak AFLP markırları ile gen haritasını oluşturan ve Prunus türleri için bu verilere dayalı SSR markırları geliştiren Wang ve ark. (2002), çalışmalarında kayısı dahil diğer Prunus türlerinde kullanılabilecek değişik tekrar motiflerini içeren ((TG) 13 (AG) 22, (GA) 9 vb.) 17 SSR lokusu tespit etmişlerdir. Olivier ve ark. (2002), İspanya da turunçgil alanlarında yetiştirilen farklı 19 kayısı genotipi için AFLP tanımlamalarına gitmişlerdir. 7 AFLP primer kombinasyonu kullanan araştırıcılar genotiplerde toplam olarak 197 bant elde ederken, bunun 97 sinin polimorfik olduğunu belirtmişlerdir. Hurtado ve ark. (2002), ise araştırmalarında esas olarak Şarka virüsüne karşı genetik haritalama çalışmalarında yoğunlaşırken, AFLP markırlar kullanarak 16 kayısı çeşidini tanımlamışlardır. EcoRI-MseI enzim kombinasyonlarını kullanan araştırmacılar kullandıkları 6 primer seti sonucu çeşitlerin coğrafik orjinlerine göre gruplandığını ve Kuzey Amerika çeşitleri ile Avrupa kökenli çeşitlerin farklı gruplara ayrıldığını belirlemişlerdir. Dirlewanger ve ark. (2002), Merrill O Herry şeftali çeşidinin CTzenginleştirilmiş kütüphanelerinden geliştirdikleri 41 SSR lokusuna ait bazı primerleri kirazda tanımlama amacı ile kullanmışlardır. Aynı zamanda çalışmada bir çok Prunus türüne yönelik olarak bu lokusları deneyen araştırmacılar başta Prunus avium L. (kiraz) ve Prunus cerasus L. (vişne) olmak üzere bir çok Prunus türünde cross-species amplifikasyon (Primer bağlanma yerinin korunması nedeni ile, bu cinse ait türlerde söz konusu homolog bölgenin korunabilmesi) tespit etmişlerdir. 28

58 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Yamamoto ve ark. (2002) yapmış oldukları çalışmada, armuta özgü SSR primeri geliştirmek için RAHM (Random Amplified Hybridization Microsatellites) ve 5 anchored PCR metodlarını kullanmışlardır. Tespit edilen yeni 7 SSR lokusunun değişik kökenli 32 armut çeşidini spesifik olarak tanımladığı belirtilmiştir. Zhebentyayeva ve ark. (2003), Şeftali için zenginleştirilmiş ve BAC kütüphanelerinden geliştirilen 12 SSR lokusunu kullanarak Avrupa, Çin ve Orta Asya kökenli kayısı genotiplerini tanımlamışlardır. Araştırıcılar UPGMA ya dayalı dendogram sonucu kayısının kültüre alınımı ile ilgili farklı bölgelerin bulunduğunu, incelenen genotiplerle materyal sağlanan bölgeler arasında bağlantıların az olduğunu ayrıca Çin kökenli genotiplerin Prunus armeniaca var. Ansu Maxim. alt türünde yer aldığını belirlemişlerdir. Kaçar ve ark. (2003), badem çeşit ve melez bireylerinin parmak izlerinin belirlenmesi ve segregasyon analizlerinde mikrosatellit markırlarının başarı ile uygulanabildiğini belirmişlerdir. Araştırıcılar 8 badem çeşidi ve 21 melez bireyde ( Gülcan 1 x Ferragnes) şeftaliden izole edilmiş 12 mikrosatellit primerini denemişler ve Gülcan 1 ve Süpernova dışında tüm badem çeşitlerini tanımlamışlardır. Gülcan 1 ve Süpernova badem çeşitleri tüm primer kombinasyonları ile aynı profili sergilemişlerdir. Araştırmanın sonucunda test edilen mikrosatallit markırlarından 10 unun polimorfik olduğunu (3-5 allel/primer) ve diğer iki markırın amplifikasyon vermediğini belirtmişlerdir. Decroocq ve ark. (2003), ise kayısı yaprakları ve üzüm köklerine ait EST verilerinden değişik SSR markırlar geliştirmişlerdir. Rosaceae familyası ile Vitaceae familyasını karşılaştıran araştırıcılar, Vitaceae familyasında mikrosatelit lokus bölgelerinin ve flanking dizilerin daha çok korunduğunu belirtmektedirler. Ayrıca intron bölgesinden tespit edilen PacB22 lokusunun polimorfiklik oranının Rosaceae familyasında çok yüksek olduğunu bunda ise türler bazında bölgeye ait mutasyonların (base substitution ve insertion/deletion) rol oynadığını vurgulamışlardır. Sensi ve ark. (2003), Üç İtalyan zeytin çeşidine ait 12 tipi AFLP markırlarla tanımlarken, bu amaçla 6 AFLP primer kombinasyonu kullanmışlardır. Araştırıcılar, klon ve çeşit düzeyinde zeytin tanımlamalarında AFLP tekniğinin son derece etkili 29

59 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT olduğunu vurgularlarken, tespit edilen toplam bant sayısının %59.8 nin polimorfik olduğunu belirtmişlerdir. RAPD (Randomly Amplified Polymorphic DNA) Random Amplified Polymorphic DNA (RAPD) yöntemi, 9-10 baz uzunluğundaki rastgele sentetik DNA ların kalıp (template) DNA nın iki iplikçiği üzerinde, birbirine karşıt iki farklı noktada tamamlayıcılarını (komplementerlerini) bularak, bu ara bölgenin çoğaltılmasını (amplifikasyonunu) esas alan nükleotid dizi polimorfizminden oluşmaktadır (Williams ve ark., 1990; Welsh ve McClelland 1990; Ergül, 2000). Teknikte polimorfizm oranlarının ortaya çıkışı, primer ve bağlanma bölgelerinin moleküler yapısı, uygun PCR döngülerinin oluşturulması ve amplifikasyon koşullarının düzenlenmesi gibi faktörlere bağlıdır. Primer ve bağlanma bölgelerinin moleküler yapısı, RAPD de bant oluşumu primerin karşıt iplikçilerinde yaklaşık bç lik uzunluğundaki iki noktada komplementerini bulması ile gerçekleşmektedir (Tingey ve ark., 1992) bç büyüklüğündeki bant sayısı ise bitkilerde yaklaşık 1-10 arasında değişim göstermektedir (Weeden, 1993). Primerin bağlandığı DNA bölgesinde oluşacak genetik değişiklikler (mutasyonlar) bant oluşumunu engelleyecek veya bant yapısını değiştirecektir (Rafalski ve ark., 1991; Waugh ve Powell, 1992). RAPD de 10 bazlık primerlerin seçiminde; G+C içeriğinin %50-80 olması, 6 bazdan uzun palindrom dizi içermemeleri ve primerin 3 ucunun komplementer olmamaları en önemli faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır (Williams ve ark., 1993; Rafalski ve ark., 1994 ). Uygun PCR döngülerinin oluşturulması RAPD analizlerinde temel PCR amplifikasyon aşamaları uygulanmakla birlikte "annealing" aşaması tekniğe özgünlük göstermektedir. Bu ise kullanılan primerin kısa (10 bazlı) olması nedeniyle bağlanma sıcaklığının (Tm) diğer PCR tekniklerinden farklı olarak düşük olmasıdır ( C). 30

60 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Amplifikasyon koşullarının düzenlenmesi, kalıp (template) DNA, primer, enzim kofaktörü (magnezyum klorid vb), deoksinükleotide triphosphate (dntp), DNA polimeraz ve buffer oranlarının en uygun miktarlarda belirlenmesi iyi amplifikasyon koşullarının göstergesidir. Bunlardan yüksek DNA ve primer konsantrasyonu bantların netliğinde kalite azalmasına neden olurken, düşük oranları bantlara ait amplifikasyonu azalmaktadır. MgCl 2 ün konsantrasyonu teknik optimizasyonlarında en kırıtik faktörlerden birisi olup genellikle mm arasında tercih edilmektedir. dntp oranları çok kıritik olmamakla birlikte düşük konsantrasyonları (500 µm dan daha az) elde edilen bant parlaklıklarını azaltırken, yüksek konsantrasyonları (2 mm dan daha çok) yüksek primer oranı gibi bç den küçük amplifikasyon atıklarına neden olmaktadır (Williams ve ark., 1990; Welsh ve McClelland, 1990). Diğer taraftan doğru amplifikasyon koşullarının göstergesi olarak, negatif kontrol reaksiyonlarının (kalıp DNA hariç bütün komponentler) kullanımı yararlı görülmektedir (Yu ve ark., 1993; Ortiz ve ark., 1997; Verdisson ve ark., 1999). RAPD Markırlarının Tekrarlanabilirliği Tekniğin uygulamadaki esas prensibi, uygun bir optimizasyon koşulu tespit edip bu koşula uygun primerleri seçmek ve sonuç değerlendirmelerinde amplifikasyonu iyi gerçekleşmiş (kuvvetli bantları seçip, zayıf bantları değerlendirme dışı bırakarak) bantları değerlendirmektedir. Tekrarlanabilirliğin araştırma konularını, optimizasyonda yapılan değişiklik sonuçları oluşturmaktadır. Bunlar ise genel olarak 3 grupta toplanmaktadır (Ergül 2000). (a) Reaksiyon karışımları; Bu aşamada farklı laboratuvarlarda kullanılan farklı ticari DNA polimerazların tekrarlanabilirliği etkilediği bildirilmektedir (Weeden ve ark., 1992; Ye ve ark., 1998; Vidal ve ark., 1999). b) Farklı termocyeler cihazları bazı araştırıcılara göre tekrarlanabilirliği etkilemekte (Meunier ve Griment, 1993) bazılarına göre ise etkilememektedir (Ye ve ark., 1998; This ve ark., 1997). 31

61 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT (c) Bant değerlendirmelerinin de tekrarlanabilirlik üzerine etkisine bakıldığında ise, bant okumalarında hata oranının %2-7 olduğu, zayıf ve tekrarlanabilirliği düşük olan 1600 bç den büyük bantların değerlendirmeye alınmaması önerilmektedir (Vidal ve ark., 1999 ; Weeden ve ark., 1992). RAPD Markırların Kalıtımı Melezleme generasyonlarında DNA markırların kalıtımı özellikle haritalama çalışmalarındaki kalıtım oranlarını belirlemek açısından büyük önem taşımaktadır. Markırların kalıtımı, ilgili bir genin melez generasyonlarına (F 2, F 3 geriye melezlemeler) aktarılmasının bir göstergesi olarak kullanılmakta ve Mendel kuralları esasına dayanmaktadır. Markırlar arasında bu yönde yapılan gruplandırmalar dominant ve kodominant şeklinde ortaya çıkmaktadır. RFLP gibi kodominant markırlarda bir genin allellerindeki heterozigotluk ortaya çıkarılıp 1:2:1 ( F2, F3 vb. populasyonlarda) veya 1: 1 (geriye melez populasyonlarda) açılımlarına ulaşılırken, RAPD gibi dominant markırlarda bu ayrım sağlanamamakta ve 3:1 oranında açılım görülmektedir (Ergül 2000). Gregor ve ark. (1994), eriklerde (Prunus domestica) gen kaynaklarının tanımlanması amacıyla RAPD markırları kullanmışlar, toplam 145 primer test eden araştırıcılar ve bu primerler içinden 6 tanesinin kullanılan kültür çeşitleri arasındaki genetik varyasyonu araştırmada yeterli olduğunu belirtmişlerdir. Gogorcena ve Porfitt (1994), kaysıda (Prunus armeniaca L.) gen kaynaklarında polimorfizmi belirlemek amacıyla RAPD markırlarının kullanılabilirliği üzerinde çalışmışlardır. Bitkisel materyal olarak Pakistan dan toplanan 6 yarı yabani kayısı tipi ile Royal kayısı çeşidini kullanmışlardır. Araştırma sonucunda kullanılan 15 pirimerin 7 tanesinin polimorfik olduğu sonucuna varılmıştır. Boonprakop ve Bryne (1995), diploid eriklerde RAPD markırlarını kullanarak filogenetik ilişkileri araştırmışlardır. Araştırıcılar Prunus ların alt türleri olan Euprunus ve Prunocerasus larda moleküler polimorfizmin araştırılmasının 32

62 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT genetik uzaklıkların belirlenmesinde ve fenogramların oluşturulmasında önemli olduğunu belirtmişlerdir. Resta ve ark. (1997), Güney İtalya da Apulia ve Sicilya da yetiştirilen Fransa, ABD, İspanya ve Rusya orijinli 29 kültür badem çeşidinde ve 9 Amygdalus webbii tipinde RAPD tekniğini uygulayarak moleküler tanımlama yapmışlardır. 60 primerin denendiği çalışmada 284 ü polimorfik olmak üzere toplam 470 bant elde edilmiştir. Araştırıcılar RAPD tekniğinin kültür ve yabani badem türlerinin tanımlanmasında yeterli olduğunu da belirtmişlerdir. RAPD analizleri ile badem çeşitleri 4 gruba ayrılmışlardır. 1. grupta Apulia ve Sicilya çeşitleri yer almış ve bu badem çeşitleri arasında oranında benzerlik tespit edilmiştir. Fransa, ABD ve Rusya orijinli badem çeşitlerinin bulunduğu 2 grup ise benzerlik düzeyi olarak saptanmıştır. 3. grupta 1 ABD ve 2 Sicilya badem çeşidi yer almış ve bu gruplar arasında benzerlik düzeyi olmuştur. 4. grubun tamamı Amygdalus webbi genotiplerinden oluşmuş ve bu genotipler arasında oranında benzerlik düzeyi tespit edilmiştir. Bartolozzi ve ark. (1998), 17 badem genotipi ve 1 şeftali çeşidi arasındaki akrabalıkları belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada 37 RAPD markırını kullanmışlardır. Kendiyle uyuşmaz olması ve yabancı tozlanmasına karşılık bademde genetik çeşitlilik sınırlı bulunmuştur. RAPD analizleri ile çeşitler kökenlerine göre. göz spot mutasyonları, erkenci Kaliforniya genotipleri ve Kaliforniya gen kaynakları dışındaki genotipler olmak üzere 3 gruba ayrılmıştır. Benzerlik indeksi bireylerin aynı bandı taşımasına göre hesaplanmış ve badem gen kaynaklarında 0.75 ya da daha fazla oranda benzerlik bulunmuştur. Badem ve şeftali arasında da oranında benzerlik düzeyi saptanmıştır. Araştırıcılar, şeftali gen kaynaklarının bu benzerlik nedeniyle bademde yapılacak genetik çalışmalarda kullanılmasındaki önemini vurgulamışlardır Resta ve ark. (1998), İtalya nın Apulia bölgesinde yetişen ve Akdeniz iklimine adapte olmuş yaklaşık 100 badem çeşidinden 17 Apulian çeşidini RAPD tekniği ile tanımlamışlardır. Kullanılan 60 adet primerden 418 bant elde den araştırıcılar, 241 adedinin polimorfik olduğunu belirtmişlerdir. RAPD tekniğini badem tanımlanmasında ekili bir teknik olduğunu belirten araştırıcılar, inceledikleri 33

63 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT çeşitlerin yüksek benzerlik gösteren iki gruba ayrıldığını, bu gruplamanın ise morfolojik özellikler açısından oluşturulan gruplamalarla benzerlik gösterdiğini belirtmişlerdir. Ülkemizin değişik bölgelerinden (Tokat, Ayaş, İnegöl) sağlanan tohumlardan çoğaltılan 17 idris (Prunus mahalep L.) bitkisinde DNA polimorfizmi araştırılmıştır. Bu amaçla bitkilerden DNA izolasyonu Lodhi ve ark. (1994) metodundan Ağaoğlu ve ark. (1999) tarafından modifiye edilen yönteme göre gerçekleştirilmiştir. RAPD (Random Amplified Polymorphic DNA) tekniğinde kullanılan 15 primerden, UBC237, OPA20, PRA4 ve 0-10 primerlerinde polimorfizme ulaşılmıştır (Ağaoğlu ve Ergül, 2001). Gerlach ve Stösser (1998), 18 kiraz çeşidi arasındaki benzerlik ve farklılıkları RAPD markırlarını kullanarak araştırmışlardır. Kullanılan primerlerden toplam 23 primer başarılı sonuç vermiş ve 656 başarılı fragment elde edilmiştir. Primere göre değişmekle birlikte 1 ile 5 arasında polimorfik bant ortalaması 2.4 bant/primer elde edilmiştir. Sadece polimorfik primerler dikkate alınarak ve Joccard coefficient kullanılarak genetik benzerlikler saptanmıştır. Genetik benzerlik 0.2 ile 0.89 arasında değişmiştir. Hedelfinger, Glemser, Büttners Spate Rote Knorpel ve Querfurter Königskirsche kiraz çeşitleri arasında genetik varyasyon bulunmamıştır. Woolley ve ark. (2000), Avustralya da yetiştirilen badem çeşitlerinin sert kabuklu İspanya/Ürdün genotipleri ve ince kabuklu Kaliforniya genotiplerinden oluşmuş olabileceğini bildirmişlerdir. Orijinleri belli olmayan (Avustralya, Kaliforniya, Avrupa ve Ortadoğu kökenli olduğu tahmin edilen) 50 adet Avustralya badem çeşidi, Amygdalus orientalis (Miller) ve Amygdalus webbii (Spach) de genetik benzerliğin saptanması amacıyla RAPD analizi gerçekleştirmişlerdir. Araştırma sonucunda Avrupa ve Ortadoğu orijinli badem çeşitlerinin şüpheli 2 farklı çizgiden gelen Kaliforniya çeşitlerinden ayrıldığı, ayrıca bazı ticari Avustralya badem çeşitlerinin ve Amygdalus orientalis (Miller) ve Amygdalus webbii (Spach) türüne ait tiplerinde dendogramda ayrı bir yerde toplandığı bildirilmiştir. Boonprakop ve ark. (2001), diploit erik ve melezlerinde yaptıkları RAPD çalışmalarında 8 primer kullanarak 340 ila 4000 bç büyüklüğünde 168 polimorfik 34

64 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT bant elde etmişlerdir. Çin kökenli Prunus saliciana L ve Prunus simmonii ve Avrupadan Prunus ceracifera ile %72 ve %90 oranda benzerlik elde etmişlerdir. Araştırıcılar güneydoğu erikleri olarak adlandırdıkları (Amerika kökenli) erik grubunda genetik farklılıkları Kaliforniya, Florida, Güney Afrika (Prunus ceracifera ve Prunus angustifoli) eriklerine oranla yüksek bulmuşlardır. Kacar ve Çetiner (2001), 10 kiraz ve 17 vişne çeşit/tipinde tanımlama yapmak amacıyla 165 primer kullanılmış ve 88 primer amplifikasyon vererek değerlendirmeye alınmıştır. Araştırıcılar deneme sonucunda 246 adedi polymorphic olmak üzere toplam 500 adet bant elde etmişlerdir. Yapılan deneme sonucunda her primer için elde edilen ortalama bant sayısı 5.68 bant/primer, polimorfik bant sayısı 2.79 bant/primer olarak belirlenmiştir. Bliss ve ark. (2002), tarafından badem (Prunus dulcis D.A. Webb) ve şeftalinin (Prunus persica L. Batsch) F2 melezlerinde meyve özellikleriyle ilgili genetik haritalama yapılmış ve bunun için SSR, RAPD ve CAP markırları kullanılmış ve bunlardan 4 SSR, 1 RAPD ve 1 CAP bandı aranan gen bölgeleri ile ilişkili bulunmuştur. Papadopoulou ve ark. (2002), 64 incir genotipinde genotiplerin olası coğrafik orijinlerini görmek amacıyla RAPD markırlarını kullanan araştırıcılar genotiplere ait morfolojik ve agronomik özelliklerini de incelemişlerdir. Sonuçlardan çok dar bir genetik farklılık çıkarttıklarını belirten araştırıcılar, genotipler ne kadar yakın olursa olsun (klon vb) RAPD tekniğinin ayırt edebildiğini belirtmişlerdir. Dolayısıyla inceledikleri bu koleksiyonda çeşit tekrarlarının bulunmadığını saptayan araştırıcılar coğrafi dağılımlar açısından da kayda değer sonuçlara ulaşmışlardır. Küden ve ark. (2004), Ülkemizden seçilen ve erken ve geç çiçeklenme özellikleri gösteren bazı badem tip ve çeşitlerinde RAPD markırlarının kullanarak genetik tanımlama yapmışlar, çeşit ve tiplere ait bitkisel özelliklere uygun sonuçlar elde etmişlerdir. Kullanılan 11 adet primerden 107 bant elde den araştırıcılar, 94 adedinin polimorfik olduğunu belirtmişleridir. Yapılan çalışmada 47-1, Hacı Alibey ve Texas badem çeşitlerinin çok büyük oranda benzerlik göstermesine karşın, badem çeşidinin kullanılan diğer 14 badem çeşit ve tipinden uzaklık sergilediğini bildirmişlerdir. Kullanılan RAPD primerlerinin farklı isimlerle anılan (sinonim)

65 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT ve 6-1 badem tiplerini de başarılı bir şekilde grupladığı yapılan çalışmada ortaya konulmuştur. Martins ve ark. (2003), RAPD ve ISSR tekniklerini kullanarak Portekiz badem çeşitlerinin ve bu çeşitlerle yabancı çeşitlerin genetik ilişkisini araştırmışlardır. 6 RAPD ve 5 ISSR primerini seçerek yaptıkları çalışmada 124 toplam bant üretilirken, bunların %96.8 i polimorfik bulunmuştur. Kuzey Portekiz den 5 bitki ve İtalya ve İspanya dan aldığı yabani bademi (Prunus webbii) gruplayamamıştır. Buna karşılık diğer bitkiler 4 grup oluşturmuştur. Bu gruplar Prunus dulcis çeşitleri, 1 adet Kuzey Portekiz çeşidi, Prunus webbii ve Prunus persica şeklinde gerçekleşmiştir. Raddova ve ark. (2003), Çekoslavakya ulusal şeftali koleksiyonunu RAPD tekniği ile tanımlayan araştırıcılar 46 RAPD primerini orijin, meyve şekli, meyve rengi ve bazı morfolojik karakterleri bakımından farklılık gösteren 6 şeftali çeşidinde test ederek koleksiyonun tanımlanmasında 12 primeri kullanmışlardır. 28 şeftali çeşidini başarıyla tanımlayan bu primerler, ayrıca badem ve şeftali x badem hibritlerinde tanımlamada yeterli olmuştur. MirAli ve ark. (2003), Suriye de Izraa ve Jillin de bulunan 2 gen bankasından (Arab Center for the Studies of Arid and Dry lands; ACSAD) 8 yerli ve 11 yabancı badem çeşidinde 40 primer kullanarak benzerlik durumlarını belirlemişlerdir. Araştırıcılar kullandıkları 40 primerden OP-114 ün polimorfik bant vermediği, OP-119 ve OP-N20 primerlerinin 1 ve OP-A20, OP-N14, OP-N16, OP- R16, OP-Z17 primerlerinden 7 polimorfik bant elde edildiğini belirlemişlerdir. Denedikleri OPA 03, OPA 04, OPA 06, OPA 17, OPA 19, OPA 20 primerlerinden de sırasıyla 6, 5, 6, 3, 5, 8 adet polimorfik bant elde edilmiştir. Primer başına ortalama polimorfik bant sayısının ise 4.5 olduğunu tespit eden araştırıcılar, denemede kullanılan badem genotipleri arasında benzerlik düzeyinin 0.70 ile 0.96 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Deneme sonucunda araştırıcılar RAPD tekniğinin badem çeşitlerinin coğrafik orijinlerine göre sınıflandırılması için yeterli olduğunu belirtmişlerdir. Martins ve ark. (2004), Boa Casta badem çeşidinin yan dallarından elde edilen sürgün ucunda 4. ve 6. yılda somaklonal varyasyonları RAPD ve ISSR ile 36

66 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT belirlemeye çalışmışlardır. 64 RAPD ve 10 ISSR primerinin kullanıldığı araştırmada 22 bireyde 326 polimorfik bant elde etmişlerdir. Gerek polimorfik gerekse toplam bantların tekrarlanabilir olduğu ve bu 22 bireyde homojen olduğunu saptamışlardır. Somaklonal bir varyasyon tespit edemeyen araştırıcılar kullanılan sürgün ucu yönteminin klonal çoğaltmada uyugn bir yöntem olduğunu da belirtmişlerdir. Kadri ve ark. (2006), Tunus ta Akdeniz iklim koşullarına adapte olmuş ve Tunus badem gen kaynaklarında bulunan 100 den fazla yerli ve yabancı badem çeşidi arasındaki varyasyonu belirlemek için RAPD tekniğini kullanmışlardır. Denemiş oldukları 50 primerden yüksek oranda polimorfik bant veren 10 primer seçilmiş ve elde ettikleri toplam 137 banttan 85 inin polimorfik olduğunu belirtmişlerdir. Araştırıcılar denemede kullandıkları badem çeşitlerinin farklı coğrafik orijinli olmalarına karşın benzerlik düzeylerinin yakın olduğunu belirtmişlerdir. Shiran ve ark. (2006), üç yabani badem türü (Prunus dulcis, Amygdalus orientalis ve Amygdalus scoparia), 36 adet İran ve bazı yabancı badem çeşitlerinde genetik farklılığı belirlemek amacıyla RAPD ve ISSR tekniklerini kullanmışlardır. 42 RAPD ve 18 ISSR primerinin denendiği çalışmada 729 RAPD bandından 664 adedinin polimorfik olduğunu belirtmişlerdir. SSR analizlerinde ise lokus başına 3-10 adet allel elde etmişler ve ortalamada ise 6.64 allel/lokus olarak gerçekleşmiştir. Her iki tekniğinde çeşitleri etkili bir şekilde ayırt ettiğini belirten araştırıcılar, Monagha ve Sefied badem çeşitlerini sadece RAPD tekniği ile ayıt edilebildiğini belirtmişlerdir. Ülkemizde bir takım meyve türlerinde olduğu gibi badem de günümüze kadar tohumla üretilmiştir. Meyveler, dolayısıyla üretimi sağlayan tohum yabancı tozlanma sonucu oluştuğundan elde edilen bütün bireyler bir diğerinden farklıdır. Bu nedenle, ülkemiz variyabilitenin çok geniş olduğu badem populasyonuna sahiptir. Bu zengin badem populasyonu içerisinden seleksiyon yoluyla verimli ve kaliteli tiplerin seçilerek üretiminde çeşit standardizasyonunun sağlanması ekonomik yönden önem taşımaktadır. Bu nedenle kültür çeşitlerinde 1965 li yıllarda başlayan seleksiyon çalışmaları mevcuttur (Dokuzoğuz ve Gülcan, 1967). 37

67 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Ancak ıslah çalışmalarında kullanılabilecek ve bu açıdan büyük önem arz eden yabani tür ve tiplerde ilk etapta ekonomik bir getirinin olmaması nedeniyle üzerinde çalışma yapılmamıştır. Dokuzoğuz ve Gülcan (1973), Dokuzoğuz ve Gülcan (1967) tarafından selekte edilen badem tiplerinin ağaç ve meyve özelliklerini 3 yıl süreyle incelemişlerdir. Yapılan araştırmada seçilen tiplerden 49 unun erken, 72 sinin orta mevsimde, 25 inin geç ve 11 inin de çok geç çiçek açtığı belirlenmiştir. Araştırmanın devamı olarak Datça, Acıpayam ve Tavas bölgelerinden 28 badem tipi seçilmiş ve bu tiplerden 6 tanesi ümitvar bulunmuştur. Geç çiçek açması nedeniyle seçilen 12 badem tipinde iç badem ağırlığı. 0.6 g ile 1.4 g arasında. iç randımanları ise %17.8 ile %26.6 arasında değişmiştir. Bostan ve ark. (1995), yılları arasında Akdamar adası (Van Gölü) bademlerinde (Prunus dulcis L.) yaptıkları seleksiyon çalışmasında 27 tipi seçmişler ve seçtikleri tiplerde kabuklu meyve ağırlığını g, iç ağırlığını g ve randımanı da % olarak belirlemişlerdir. Seçilen badem tiplerinde kabuklu meyve eni 1.75 cm cm arasında, kabuklu meyve boyu 3.09 cm ile 4.21 cm arasında ve kabuklu meyve yüksekliği ise 1.38 cm ile 1.80 cm arasında değişmiştir. Seçilen badem tiplerinde kabuk kalınlıklarının 0.29 cm ile 0.49 cm arasında değiştiği bildirilmiştir. Araştırıcılar seçtikleri badem genotiplerinde taç yüksekliklerinin 2 m 9 m, taç genişliklerinin 2.5 m ile 8 m arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Yapılan çalışmada yaprak eni değerlerinin 1.6 cm cm arasında ve yaprak boyu değerlerinin 6.6 cm ile 9.7 cm arasında değiştiği de saptanmıştır. Yaprak sapı uzunlukları ise seçilen badem tiplerinde 1.8 cm ile 3.5 cm arasında değişmiştir. Aslantaş ve Güleryüz (1995), yıllarında Erzincan Kemaliye ilçesi bademlerinde (Prunus dulcis L.) yaptıkları seleksiyon çalışmasında 217 badem tipinden 20 badem tipini seçmişlerdir. Seçilen badem tiplerinde çiçeklenme 1992 yıllarında 11 Nisan - 4 Mayıs ve 1993 yılında 5 Nisan - 3 Mayıs tarihleri arasında başlamış ve sırası ile 9-10 ve 8-12 gün devam etmiştir. Seçilen bademlerin kabuklu meyve ağırlıkları g, iç badem ağırlıkları g, iç randımanları ise 38

68 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT % %26.81 arasında bulunmuştur. Badem tiplerinde kabuk kalınlıklarının ise 2.34 mm ile 4.27 mm arasında değiştiği bildirilmiştir. Karadeniz ve Erman (1998), Siirt ilinde doğal olarak yetişen bademlerin seleksiyonu amacıyla yürüttükleri çalışmada 51 badem tipini incelemişler ve bu tipler içerisinden 30 badem tipini değerlendirmeye almışlardır. Araştırma sonucunda seçilen badem tiplerinde kabuklu meyve ağırlığı 4.66 g ile 8.94 g, iç badem ağırlığı 1.01g ile 1.80 g iç randımanı % arasında değişmiştir. Badem tiplerinde kabuk kalınlığı mm, meyve eni mm, meyve boyu ve meyve yüksekliği de mm arasında değişmiştir. Seçilen badem tiplerinde taç yükseklikleri 4-10 m, taç genişliği m arasında gerçekleşmiştir. Karadeniz ve ark. (1998), Adır adasında doğal olarak yetişen bademlerde (Prunus dulcis L.) seleksiyon çalışması yaparak üstün özelliklere sahip olan tipleri seçmişlerdir. Değerlendirmeye alınan 28 badem tipinde kabuklu meyve ağırlıkları g, iç badem ağırlığı g, randıman % olarak gerçeklemiştir. Badem tiplerinde meyve eni mm, meyve boyu mm, meyve yüksekliği mm ve kabuk kalınlıkları mm olarak belirlenmiştir. Seçilen tiplerin 3 ünde iç badem acı, 25 inde tatlı, 2 sinde ikiz iç oranı %10, birinde %30 olarak saptanmıştır. Ülkemizde badem seleksiyon ıslahına yönelik çalışmalarla birlikte seçilen badem tiplerinin ve yurt dışından getirilen badem çeşitlerinin farklı ekolojilerde adaptasyon çalışmaları da devam ettirilmiştir. Gülcan (1976), Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri koleksiyon parselinde bulunan 200 badem tipinde çiçeklenme zamanı, ağaç habitüsü, iç randımanı, verimlilik ve meyve özelliklerini incelemiştir. Bu tiplerden 27 tanesinin yayvan, 67 tanesinin dik-yayvan, 78 tanesinin dik ve 21 tanesinin de çok dik büyüme gösterdiği belirlenmiştir. Tiplerde çiçeklenme zamanı 5 Şubat ile 21 Mart arasında gerçekleşmiştir. İncelenen badem tiplerinde ortalama kabuklu meyve ağırlıklarının 0.94 g ile 7.4 g arasında değiştiği belirtilmiştir. Kaşka ve ark. (1994), Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yılları arasında 48-1, 48-2 (Akbadem), 48-5 (Hacı Alibey), 101-9, , (Gülcan- 1), Drake, Nonpareil ve Texas badem çeşitlerine ait ağaç ve meyve özelliklerini 39

69 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT incelemişlerdir. Yapılan araştırmada en yüksek meyve ağırlığı 1.62 g ile 48-1 badem tipinden elde edilirken, en düşük değer 0.72 g ile Gülcan 1 badem çeşidinden elde edilmiştir. Küden ve ark (1994), Akdeniz bölgesinde yılları arasında 7 yıl süreyle yabancı çeşitlerden Texas ve Dokuzoğuz ve Gülcan (1967) tarafından selekte edilen yerli tip ve çeşitlerden 48 nolu tiplere ait 5 tipte, 101 nolu tiplere ait 3 tipte (Gülcan 1) ve 7-21 nolu badem tiplerinde ağaç ve meyve özelliklerini incelemişlerdir. Yapılan çalışma sonucunda kabuklu badem ağırlığı en yüksek 48-2 nolu badem tipinde (3.25 g) bulunurken, en düşük 1.95 g ile 7-21 nolu tipten elde edilmiştir. İç badem ağırlığı ise kabuklu badem ağırlığında olduğu gibi 48-2 nolu tipte en yüksek değerde (1.40 g) bulunmuştur. Texas çeşidinin iç badem ağırlığı ise 1.37 g olarak belirlenmiştir. Önal ve ark. (1995), Akdeniz bölgesinden seçilmiş farklı badem tiplerinde meyve ve ağaç özelliklerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, 14 adet badem tipini (7 ve 48 serisi) kullanmışlar ve badem tipleri içerisinde 2 tipte kavlamanın zor, diğer tiplerde ise kolay olduğunu belirlemişlerdir. İncelenen badem tiplerinde iç badem ağırlıklarının 1.02 ve 2.05 g arasında, iç randımanının %8 ile %40 arasında değiştiğini saptamışlardır. Araştırıcılar üzerinde çalışılan badem tiplerinden 1 tipte çift badem oluşumunun görülmediğini, çift badem oluşturan diğer tiplerde ise bu oranın %1 ile %47 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Ülkemiz badem üretiminde çok iyi bir durumda olmamasına rağmen. bademin gen merkezlerinden biri konumundadır. Özellikle ülkemizin bir çok bölgesi çalı veya ağaç formundaki yabani bademlerle kaplıdır ve bu badem populasyonu dünyadaki araştırıcıların oldukça fazla ilgisini çekmektedir. Anaçlık özelliklerinin olabileceği veya ıslah çalışmalarında kullanılabileceği düşünülmektedir. Ayrıca teknolojideki son gelişmeler bu genetik materyallerin değerlendirilebileceğini vurgulamaktadır. Nitekim bu genetik materyaller gerek yurt içinden ve gerekse yurt dışından bazı araştırıcıların dikkatini çekmiştir. Browicz ve Zohary (1996), Amygdalus L. Cinsi içerisinde Communis grubunda 9 tür, Orientalis grubunda 6 tür, Chamaeamygdalus seksiyonunda 4 tür, Spartioides seksiyonunda 2 tür ve Dodecandara alt cinsi içerisinde de 5 tür olmak 40

70 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT üzere toplam 26 bulunduğunu bildirmiştir. Bu türlerin birbirlerinden coğrafik olarak ayrıldığını belirten araştırıcılar bu ayrılmada yüksekliğin az da olsa etkili olduğunu bildirmişlerdir. Bu türlerden Amygdalus trichamygdalus (Hand-Mazz) türünün Doğu Anadolu da, Amygdalus fenzliana (Fritsch) türünün Kuzeydoğu Anadolu da, Amygdalus webbi Spach türünün Batı Anadolu da, Amygdalus arabica Olivier türünün Güneydoğu Anadolu da, Amygdalus orientalis Duhamel türünün Güney ve Orta Anadolu da yayılım gösterdiği bildirilmektedir (Browicz ve Zielinski, 1984). Talhouk ve ark. (2000), Lübnan da Amygdalus communis L. türüne ait bitkilerde ülkenin iç kesimlerinden 9 farklı bölgeden 72 bitki, diğer bölgelerden 6 farklı merkezden 35 bitki, Amygdalus korshinskyi türüne ait bitkileri ülkenin iç kesimlerinde 3 farklı merkezden 15 bitki ve Amygdalus orientalis Mill. türüne ait bitkileri de yine ülkenin iç kesimlerinden 6 merkezden 28 bitki olmak üzere toplam 150 bitki seçmişler ve bu bitkilerde bazı pomolojik ve morfolojik özellikleri incelemişlerdir. Araştırıcılar Amygdalus orientalis Mill. türüne ait bitkilerin seçildiği bölgelerin rakımını 1100 m ile 1300 m arasında, yıllık yağış miktarını da 250 mm ile 450 mm olarak belirtmişlerdir. Amygdalus orientalis Mill. türüne ait bitkilerde yaprak uzunluğunun 1.3 cm 2.5 cm, yaprak genişliğinin 0.4 cm cm, yaprak sapı uzunluğunun 0.1 cm 0.5 cm arasında değiştiği yapılan çalışma sonucunda ortaya konulmuştur. Araştırıcılar bu türe ait meyve özelliklerinin farklı merkezlerden seçilen bitkilerde farklı olduğu bildirmişlerdir. Denemede kullanılan bitkilerde kabuklu meyve ağırlığının 0.3 g -2.1 g, meyve eninin 9.3 mm mm, meyve boyunun 14.5 mm mm ve kabuk kalınlığının da 0.2 mm ile 1.5 mm arasında değişim gösterdiği belirlenmiştir. Araştırıcılar iç badem ağırlıklarının ise g arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Shalaby ve ark. (1997), Amygdalus orientalis Mill. türüne ait bitkilerin Suriye de 220 m ile 2000 m arasında değişen yüksekliklerde yetiştiğini belirtmişlerdir. Araştırıcılar bu türe ait kabuklu meyve uzunluklarının 1.5 cm ile 2.5 cm, kabuklu meyve genişliklerinin 1.0 ile 1.5 cm arasında değiştiğini de bildirmişlerdir. 41

71 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Safder BAYAZİT Ak ve ark. (1998), Güneydoğu Anadolu bölgesinde Amygdalus orientalis Mill. (Amygdalus argentea) ve Amygdalus turcomenica Lincz. türünün yetiştiğini, Amygdalus orientalis Mill. türünün yarı bodur, yapraklarının gri renkli ve tüylü olduğunu, buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz türünün ise tüysüz yeşil yapraklara sahip olduğunu ve bitkilerin dikenli ve çok bodur özellik gösterdiklerini belirtmişlerdir. Araştırıcılar Amygdalus orientalis Mill. türüne ait 3, Amygdalus turcomenica Lincz türüne ait 1 ve Amygdalus webbii türüne ait 1 bitkide bazı morfolojik ve pomolojik özellikleri inceledikleri araştırma sonucunda, Amygdalus orientalis Mill. türüne ait 63 AO 01 tipinde yeşil kabuğun ser kabuktan ayrılmasını düşük, 63 AO 02 ve 63 AO 03 tiplerinde yüksek ve Amygdalus turcomenica Lincz türüne ait 63 AT 01 tipinde ise orta olduğunu belirtmişlerdir. 63 AO 02 tipinde hasat kolaylığı düşük olarak bildirilirken, diğerlerinde orta olarak belirlenmiştir. Sert kabuk renkleri orta, koyu ve çok koyu olarak belirlenen araştırmada sert kabukların tamamen düz olduğu ve 63 AO 01nolu tipte sert diğerlerinde ise orta olduğu buna karşılık Amygdalus webbii tipinde çok sert olduğu saptanmıştır. Araştırma sonucunda kabuklu meyve ağırlıklarının 1.27 g (Amygdalus webbii) ile 0.40 g (63 AO 01) arasında, meyve uzunluklarının mm (Amygdalus webbii) ile mm (63 AO 01) arasında, meyve genişliklerinin mm (Amygdalus webbii) ile 8.07 mm (63 AO 01) arasında ve meyve yüksekliklerinin ise 9.47 mm (Amygdalus webbii) ile 1.17 mm (63 AO 01) arasında değiştiği bildirilmiştir. Araştırıcılar iç badem ağırlıklarının 0.58 g (Amygdalus webbii) ile 0.97 g (63 AO 01) arasında olduğunu bildirirken, çift badem oranının Amygdalus webbii de % 4.55 ve 63 AO 01 Amygdalus orientalis Mill. tipinde %17.14 olarak gerçekleştiğini buna karşılık diğer tiplerde çift badem oluşumuna rastlanmadığını belirtmişlerdir. 42

72 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT 3. MATERYAL VE METOT Materyal Araştırmada bitkisel materyal olarak Konya Ereğli, Nevşehir Göreme, Niğde - Ulukışla, Gaziantep ve Şanlıurfa - Birecik ilçelerinde doğal olarak yetişen yabani badem populasyonu içerisinden fenolojik ve morfolojik olarak farklı özellik gösteren yabani badem genotipleri seçilerek kullanılmıştır (Şekil 3.1). Şekil 3.1. Yabani badem tiplerinin seçildiği alanlar Yabani badem tiplerinin yoğun olarak yetiştiği populasyonlarda ortalama ağaç yaşlarının saptanması amacıyla populasyonu temsil edecek şekilde ve ocaklarda en kalın gövdeden alınan kesitlerde yaş halkaları sayılmış (Şekil 3.2, Şekil 3.3), populasyonda bulunan yabani badem tiplerinin ortalama yaşlarının 10 ile 29 arasında değiştiği belirlenmiştir (Çizelge 3.1). Bu durum denemede kullanılan badem tiplerinde ocaklardaki yaşlı gövdelerin yerini zamanla genç gövdelere bıraktığını göstermektedir. RAPD analizleri ise, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yer alan 5 farklı ilden seçilen bu yabani badem genotiplerinde ve kültür badem çeşitlerinden (Prunus dulcis L.) Nonpareil ve Cristomorto badem çeşitleri ile, 43

73 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Türkiye kökenli Gülcan-1 (101-23), Hacı Alibey (48-5) ve badem tiplerinde gerçekleştirilmiştir. Çizelge 3.1. Yabani badem tiplerinde yaş ölçüm sonuçları Merkezler Ortalama Ağaç Yaşı (Yıl) Konya İvriz Tip 4 16 İvriz Tip 5 20 İvriz Tip 7 14 Nevşehir Göreme Tip 1 13 Göreme Tip 3 19 Göreme Tip 9 24 Niğde Tip 2 12 Tip 5 21 Tip 9 17 Gaziantep 1. Grup (Amygdalus orientalis Mill.) Tip 1 12 Tip 4 29 Tip Gaziantep 2. Grup (Amygdalus turcomenica Lincz.) Tip 2 14 Tip 6 12 Tip Şanlıurfa 1. Grup (Amygdalus orientalis Mill.) Birecik Tip 1 10 Birecik Tip 3 24 Birecik Tip 4 19 Şanlıurfa 2. Grup (Amygdalus turcomenica Lincz.) Birecik Tip 5 10 Birecik Tip 7 13 Birecik Tip 8 16 Niğde Tip 2 GA Tip 6 Şekil 3.2 Yabani Badem tiplerinde yaş halkalarının görünümü 44

74 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Şekil 3.3. Birecik Tip 3 de yaş halkalarının görünümü 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yürütülen bu araştırmada fenolojik ve morfolojik ölçümler ve gözlemler arazi koşullarında gerçekleştirilirken, bu genotiplerden elde edilen meyvelerde pomolojik analizler Ç.Ü.Z.F. Bahçe Bitkileri Bölümü Pomoloji laboratuvarında gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın bir diğer ayağını oluşturan RAPD analizi için DNA ekstraksiyonu Ç.Ü.Z.F. Bahçe Bitkileri Bölümü Bitki Biyoteknonolojisi laboratuvarında gerçekleştirilmiştir. PCR optimizasyonu ve RAPD Jel Elektroforezi çalışmaları ise Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Biyoteknoloji laboratuvarında yürütülmüştür Konya Ereğli İlçesinden Seçilen Yabani Badem Tipleri Konya Ereğli de yabani badem popülasyonunun yoğunluk kazandığı Ayrancı Barajı bölgesinden 7 (Şekil 3.4) ve İvriz bölgesinden 7 (Şekil 3.5) olmak üzere toplam 14 yabani badem tipi seçilmiş ve denemede kullanılmıştır. Bu yabani badem tiplerinin merkez olarak kabul edilen Ereğli ye olan uzaklıkları, bulundukları arazideki yöneyleri ve denizden yükseklikleri Çizelge 3.2 de verilmiştir. 45

75 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Çizelge 3.2. Konya Ayrancı ve İvriz bölgelerinden seçilen yabani badem tiplerinin konumları Şehir Merkez Tipler Merkeze Olan Uzaklık Yöney Rakım (m) KONYA Ayrancı İvriz (km) Tip 1 45 Kuzey 1250 Tip 2 45 Kuzey 1250 Tip 3 45 Kuzey 1250 Tip 4 45 Kuzey 1250 Tip 5 45 Kuzey 1250 Tip 6 45 Kuzey 1230 Tip 7 45 Kuzey 1250 Tip 1 20 Kuzey Batı 1250 Tip 2 20 Kuzey Batı 1250 Tip 3 20 Kuzey Doğu 1250 Tip 4 20 Kuzey Doğu 1250 Tip 5 20 Kuzey Doğu 1250 Tip 6 20 Kuzey 1230 Tip 7 20 Kuzey 1250 Şekil 3.4. Konya Ayrancı bölgesi yabani badem populasyonu 46

76 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Şekil 3.5. Konya İvriz bölgesi yabani badem populasyonu Nevşehir Göreme den Seçilen Yabani Badem Tipleri Nevşehir ilinde yabani badem genotiplerinin yoğun olarak bulunduğu ve en fazla fenolojik ve morfolojik farklılıkların görüldüğü Göreme de, Açık Hava Müzesi içerisinden 11 (Şekil 3.6) ve Göreme - Kayseri yolu civarından 10 (Şekil 3.7) olmak üzere toplam 21 yabani badem genotipi araştırmamızda kullanılmıştır. Bu yabani badem tiplerinin merkez olarak kabul edilen Göreme ye olan uzaklıkları, yöney ve rakım değerleri Çizelge 3.3 de verilmiştir. Şekil 3.6. Açık Hava Müzesi İçi yabani badem populasyonu 47

77 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Çizelge 3.3. Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinin konumları Şehir Merkezler Tipler Merkeze Olan Uzaklık (km) NEVŞEHİR AHM Göreme Yöney Rakım (m) Tip 1 3 Kuzey Batı 1060 Tip 2 3 Kuzey Batı 1060 Tip 3 3 Kuzey Batı 1060 Tip 4 3 Kuzey Batı 1060 Tip 5 3 Kuzey Batı 1060 Tip 6 3 Kuzey Batı 1060 Tip 7 3 Kuzey Batı 1060 Tip 8 3 Kuzey Batı 1060 Tip 9 3 Kuzey Batı 1060 Tip 10 3 Kuzey Batı 1060 Tip 11 3 Kuzey Batı 1060 Tip 1 3 Kuzey Batı 1060 Tip 2 3 Kuzey Batı 1070 Tip 3 3 Kuzey Batı 1090 Tip 4 3 Batı 1090 Tip 5 3 Batı 1090 Tip 6 3 Batı 1090 Tip 7 3 Kuzey 1090 Tip 8 3 Kuzey 1090 Tip 9 3 Batı 1090 Tip 10 3 Kuzey 1090 AHM: Açık Hava Müzesi İçi Şekil 3.7. Göreme yabani badem populasyonu 48

78 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Niğde Ulukışla dan Seçilen Yabani Badem Tipleri Niğde İlinde farklı bölgelerde yabani badem genotiplerinin bulunduğu 2002 yılında yapılan arazi gezileri ile belirlenmiş, Pozantı ve Ulukışla ilçeleri arasındaki dağlık bölgede yoğunluk kazandığı (Şekil 3.8) saptanmıştır. Bu bölgeden amacımıza uygun 11 yabani badem genotipi çalışmalarımızda kullanılmak üzere seçilmiştir. Niğde Ulukışla ilçesinin merkez kabul edildiği bölgeden seçilen badem genotiplerinin bu merkeze olan uzaklıkları, yöneyleri ve denizden olan yükseklikleri Çizelge 3.4 de verilmiştir. Çizelge 3.4. Niğde Ulukışla ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinin konumları Şehir Merkez Tipler Merkeze Olan Uzaklık (km) NİĞDE ULUKIŞLA Yöney Rakım (m) Tip 1 25 Doğu 1100 Tip 2 25 Doğu 1100 Tip 3 25 Doğu 1100 Tip 4 25 Doğu 1100 Tip 5 25 Doğu 1100 Tip 6 25 Doğu 1100 Tip 7 25 Kuzey 1100 Tip 8 25 Kuzey Doğu 1100 Tip 9 25 Doğu 1100 Tip Doğu 1100 Tip Doğu 1100 Şekil 3.8. Niğde Ulukışla yabani badem polasyonu 49

79 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Gaziantep ten Seçilen Yabani Badem Tipleri Gaziantep ilinde yabani badem tiplerinin yoğun olarak bulunduğu 3 farklı bölgede bitki seçimine gidilmiştir. Bu bölgelerden Gaziantep - Nizip yolundan 8 (Şekil 3.9), İbrahim Şehri mevkiinden 5 (Şekil 3.10) ve Küllü yolu mevkiinden 2 (Şekil 3.11) olmak üzere toplam 15 adet yabani badem genotipi çalışmamızda kullanılmıştır. Yabani badem genotiplerinin Gaziantep ilinin merkez kabul edildiği bu bölgede merkeze olan uzaklıkları, yöneyleri ve denizden olan yükseklikleri Çizelge 3.5 de verilmiştir. Çizelge 3.5. Gaziantep ten seçilen yabani badem tiplerinin konumları Şehir Merkezler Tipler Merkeze Olan Uzaklık (km) GAZİANTEP Nizip Demiryolu KY İbrahim Şehri KY: Küllü Yolu Yöney Rakım (m) Tip 1 15 Açık 780 Tip 2 15 Açık 780 Tip 3 15 Açık 780 Tip 4 15 Açık 780 Tip 5 15 Açık 780 Tip 6 15 Açık 780 Tip 7 15 Açık 780 Tip 8 15 Açık 780 Tip 9 23 Açık 740 Tip Açık 740 Tip Batı 830 Tip Batı 830 Tip Batı 830 Tip Batı 830 Tip Batı 830 Şekil 3.9. Nizip Demiryolu yabani badem populasyonu 50

80 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Şekil İbrahimşehir yabani badem populasyonu Şekil Küllü Yolu yabani badem populasyonu 51

81 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Şanlıurfa Birecik ten Seçilen Yabani Badem Tipleri Şanlıurfa Birecik ilçesinin Cennet Bahçesi bölgesinden 6 (Şekil 3.12) ve Yukarı İncirli Yolu mevkiinden 2 (Şekil 3.13) olmak üzere toplam 8 adet yabani badem genotipi çalışmamızda materyal olarak kullanılmıştır. Bu yabani badem tiplerinin merkez olarak kabul edilen Birecik e olan uzaklıkları, yöneyleri ve denizden olan yükseklikleri Çizelge 3.6 da verilmiştir. Çizelge 3.6. Şanlıurfa Birecik ten seçilen yabani badem tiplerinin konumları Şehir Merkezler Tipler Merkeze Olan Uzaklık (km) ŞANLIURFA Cennet Bahçesi YİY YİY: Yukarı İncirli Yolu Yöney Rakım (m) Tip 1 4 Batı 370 Tip 2 4 Batı 370 Tip 3 4 Doğu 370 Tip 4 4 Batı 370 Tip 5 4 Güney Batı 370 Tip 6 4 Güney Batı 370 Tip 7 9 Açık 360 Tip 8 9 Açık 360 Şekil Cennet Bahçesi yabani badem populasyonu 52

82 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Şekil Yukarı İncirli Yolu yabani badem populasyonu Konya Ereğli, Nevşehir Göreme, Niğde - Ulukışla, Gaziantep Nizip ve Şanlıurfa - Birecik ilçelerinden seçilen toplam 69 yabani badem genotipi kullanılmıştır. Materyalin seçiminde, belirtilen bölgelere özgü bitkilerin yanı sıra, farklı özellik gösterenler de seçilmiş ve bu tiplerde fenolojik, morfolojik ve pomolojik özellikler incelenmiştir. Ayrıca 2003 ve 2005 yıllarında meyve oluşturan tiplere ait meyvelerde pomolojik analizlerde gerçekleştirilmiştir. Bunların genç yaprakları ve sürgün uçlarında DNA izolasyonu yapılarak RAPD analizleri gerçekleştirilmiştir Metot Araştırmada, farklı deneme bölgelerinde bulunan yabani badem tipleri 2003, 2004 ve 2005 yıllarında fenolojik, morfolojik ve pomolojik özellikleri açısından incelenmiş ve RAPD analizleri ile moleküler olarak ta tanımlanmıştır. Yabani badem tiplerinin fenolojik, morfolojik ve pomolojik özelliklerin saptanmasında Gülcan (1985) tarafından hazırlanan IPGR Almond Descriptor ü kullanılmıştır. 53

83 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Fenolojik Gözlemler Çiçek özelliklerinin belirlenmesi amacıyla 2003, 2004 ve 2005 yıllarını kapsayan araştırmalarda Mart ayı itibariyle araziye çıkılmış ve çiçeklenme zamanları her bölgedeki bitkiler için ayrı ayrı belirlenmiştir. Çok erken veya çok geç çiçek açan yabani badem tipleri kaydedilmiştir. Ayrıca yabani badem tiplerinin ayrımında çiçek iriliği ve taç yaprak rengi farklılıkları da gözlemsel olarak saptanmıştır İlk Çiçeklenme Tarihi Yabani badem tiplerinin her biri için ilk çiçeklenme tarihi, çiçek tomurcuklarının %10 unun açtığı dönem (Şekil 3.14) olarak kabul edilmiştir Tam Çiçeklenme Tarihi Tam çiçeklenme, çiçek tomurcuklarının %70 inin açtığı dönem (Şekil 3.14) olarak kabul edilmiştir. Şekil Yabani badem tiplerinde İlk Çiçeklenme ve Tam Çiçeklenme durumları 54

84 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Çiçek Oluşum Yeri Yabani badem tiplerinin her biri için çiçek tomurcuklarının üzerinde oluştuğu yapılar yıllık dal, karışık yapılar ve spur yapılar olarak belirlenmiştir Çiçek İriliği Çiçek iriliği, her bir yabani badem tipi için tam çiçeklenme döneminde yabani badem tiplerinin yetiştiği bölgelerde kıraç alanların ağaçlandırılması amacıyla tohumdan yetiştirilmiş Prunus dulcis L. var amara nın çiçeği ile kıyaslama yapılarak (Şekil 3.15) saptanmıştır. Şekil Yabani ve kültür formu çiçek iriliği Taç Yaprak Rengi İllerden seçilen yabani badem tiplerinde tam çiçeklenme döneminde; Beyaz Açık pembe Pembe Koyu pembe olarak belirlenmiştir (Şekil 3.16). Beyaz Açık pembe Pembe Koyu pembe Şekil Yabani badem tiplerinde çiçek taç yaprak renkleri 55

85 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Her bir yabani badem tipinde Az Orta Fazla olarak değerlendirilmiştir Bir Çiçekteki Dişi Organ Sayısı Tam çiçeklenme döneminde her bir yabani badem tipinde 30 adet çiçekte sayım yapılarak belirlenmiştir İç Badem Olgunlaşma Tarihi 2003, 2004 ve 2005 deneme yıllarında Haziran ve Temmuz ayı itibariyle iç badem olgunlaşma tarihini belirlemek için araziye çıkılmıştır. Badem tiplerinde iç badem olgunlaşmasının göstergesi olarak yeşil kabuğun sert kabuktan ayrıldığı (kavlama) dönem kabul edilmiş ve yabani badem tiplerinde kavlamanın görüldüğü tarih iç badem olgunlaşma zamanı olarak kaydedilmiştir. Her bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde iç badem olgunlaşma tarihi çok erken veya çok geç olan genotiplerde saptanmıştır Morfolojik Analizler Morfolojik ölçümler, denemenin 3 yılında da üzerinde çalışılan yabani badem genotiplerinin dinlenmeye girdikleri Kasım ayında gerçekleştirilmiştir Taç Yüksekliği (cm) Yabani badem tiplerinde toprak seviyesinden en uç noktaya kadar ölçüm yapılarak belirlenmiştir. 56

86 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Taç Genişliği (cm) Yabani badem tiplerinde en geniş iki nokta arası ölçülerek yabani badem tiplerinin taç genişlikleri elde edilmiştir Ağaç Gücü Yapılan ön gözlemler neticesinde yabani badem tiplerinin kültür bademlerinden (Prunus dulcis L.) daha zayıf ağaçlar oluşturduğu saptanmıştır. Bu nedenle her bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde ve her bölgeden seçilen yabani badem tipleri kendi aralarında kıyaslanarak; Zayıf 3 Orta 5 Güçlü 7 şeklinde belirlenmiştir Gövde Sayısı (adet) Her bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde gövde sayıları tek tek sayılarak (Şekil 3.17) belirlenmiştir. Şekil Ocaktaki gövde sayısı 57

87 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Ocaklarda Dallanma Durumu Seçilen yabani badem tiplerinde ve her bölgeden seçilen yabani badem tipleri kendi aralarında kıyaslanarak; Seyrek 3 Orta 5 Sık 7 şeklinde değerlendirilmiştir Yıllık Dal Büyümesi (cm) 1 yaşlı dallarda büyümenin tamamlandığı Kasım ayı içerisinde ölçüm yapılarak belirlenmiştir. Ölçüm seçilen yabani badem tiplerinde 30 adet yıllık sürgünde gerçekleştirilmiştir. Elde edilen verilerin ortalaması alınarak yabani badem tiplerinde ortalama yıllık dal büyümesi saptanmıştır Yıllık Dal Rengi Yabani badem tiplerinde yıllık sürgünlerde antosiyanin birikimi (Şekil 3.18); Antosiyanin birikimi yok 0 Düşük 3 Orta 5 Yüksek 7 şeklinde görsel olarak belirlenmiştir. Yok Az Orta Yüksek Şekil Yıllık dallardaki antosyanin birikimi 58

88 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Yıllık Dallardaki Yaprak Sayısı (adet) Yaprakların normal iriliklerine ulaştıkları Temmuz - Ağustos aylarında, seçilen yabani badem tiplerinde her ocakta 30 adet yıllık sürgün üzerinde bulunan yapraklar tek tek sayılmış ve sürgün başına oluşan ortalama yaprak sayısı saptanmıştır Yaprak Uzunluğu (cm) Yabani badem tiplerinde 3 yinelemeli ve her yinelemede 20 adet yaprak olacak şekilde tamamen tesadüfen alınan 60 adet olgun yaprakta yaprak sapı ile yaprak ayasının birleştiği kısımdan yaprak ucuna kadar olan kısmın ölçülmesi ile elde edilmiştir. Elde edilen verilerin ortalamalarının alınması ile her yabani badem tipi için ortalama yaprak uzunluğu elde edilmiştir Yaprak Genişliği (cm) Yabani badem tiplerinde 3 yinelemeli ve her yinelemede 20 adet yaprak olacak şekilde tamamen tesadüfen alınan 60 adet olgun yaprakta yaprak ayasının en geniş kısmı ölçülerek ortalaması alınmıştır Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Yabani badem tiplerinde 3 yinelemeli ve her yinelemede 20 adet yaprak olacak şekilde tamamen tesadüfen alınan 60 adet olgun yaprakta yaprak sapı uzunlukları tek tek ölçülmüş ve ortalaması alınarak denemede kullanılan her yabani badem tipi için ortalama yaprak sapı uzunluğu belirlenmiştir Yaprak Rengi Tiplere ait yaprakların renkleri olgun yapraklarda Açık yeşil Yeşil Koyu yeşil Gri olarak saptanmış, her bir badem tipi için kaydedilmiştir. 59

89 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Pomolojik Analizler Her bölgeden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen meyveler her yabani badem tipi için ayrı ayrı alınmış ve bu meyvelerde aşağıdaki ölçümler gerçekleştirilmiştir Ortalama Kabuklu Badem Ağırlığı (g) Her yabani badem tipine ait 30 meyvenin 3 yinelemeli ve her yinelemede 10 adet meyvenin 0.01g a duyarlı hassas terazi ile teker teker tartılarak ortalamalarının alınması suretiyle gerçekleştirilmiştir Yeşil Kabuğun Sert Kabuktan Ayrılma Durumu (kavlama) edilmiştir. Alınan meyve örneklerinin tamamına bakılarak incelenmiş ve % olarak ifade Meyve Boyutları (En, Boy, Yükseklik) (mm) Her yabani badem tipine ait 30 meyvenin 3 yinelemeli ve her yinelemede 10 adet meyveye ait en, boy ve yükseklik ölçümleri 0.01 mm ye duyarlı kompas ile ölçülerek ortalamalarının alınması yoluyla gerçekleştirilmiştir Meyve Şekli İndeksi (En/Boy) Meyve şekil indeksinin belirlenmesinde 3 yinelemeli ve her yinelemede 10 adet meyvenin en ve boyları 0.01 mm ye duyarlı dijital kumpas ile ölçülmüştür. Meyve eni / Meyve boyu oranları; <0.40 Çok dar Dar Orta Geniş >0.65 Çok geniş olarak belirlenmiştir. 60

90 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Meyve Şekli Yuvarlak şekilli Oval şekilli Kalp şekilli Çok dar şeklinde gözlemsel olarak değerlendirilmiştir Kabuk Kalınlığı (mm) Meyve kabuk kalınlıkları, 3 yinelemeli ve her yinelemede 10 adet meyve olacak şekilde toplam 30 adet meyvede kabuğun stur dışındaki kısmından 0.01 mm ye duyarlı kompas ile ölçülerek ortalamalarının alınması suretiyle belirlenmiştir Sert Kabuk Rengi Çok açık 1 Açık 3 Orta 5 Koyu 7 olarak belirlenmiştir (Şekil 3.19) AHM 1 Göreme Tip 7 GA Tip 5 GA Tip 6 (Çok açık) (Açık) (Orta) (Koyu) Şekil Yabani badem tiplerinde sert kabuk renkleri 61

91 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Sert Kabuğun Gözeneklilik Durumu Düz 0 Az gözenekli 3 Orta 5 Sık gözenekli 7 Çizgili 9 olarak belirlenmiştir Sert Kabuğun Açılma Durumu Açılma yok 0 Açık 5 Çok geniş 9 olarak belirlenmiştir Meyve İç Rengi Çok açık 1 Açık 3 Orta 5 Koyu 7 Çok koyu 9 şeklinde belirlenmiştir (Şekil 3.20). AHM 5 GA 1 Birecik 6 (Açık) (Orta) (Koyu) Şekil Yabani bademlerde iç renk skalası 62

92 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT İç Badem Tüylülük Düşük 3 Orta 5 Yüksek 7 Çok yüksek 9 şeklinde belirlenmiştir Tat Durumu Tatlı 3 Orta 5 Acı 7 şeklinde belirlenmiştir İkiz Badem Oranı (%) belirlenmiştir. Alınan meyve örnekleri tek tek kırılmış ve ikiz badem oranı % olarak Çift Badem Oranı (%) belirlenmiştir. Alınan meyve örnekleri tek tek kırılmış ve çift badem oranı % olarak Morfolojik Özelliklerin Benzerlik İlişkilendirilmesi Euclidean uzaklık katsayısı kullanılarak MVSP software package version 3.1 (Kovach, 1999) programı ile, dendogram ise UPGMA (Unweighted Pair-Group Method of the Arithmetic Average) analizi ile oluşturulmuştur Moleküler Analizler Moleküler yöntemlerden RAPD tekniği (Şekil 3.22) seçilen yabani badem tiplerinin benzerlik ve farklılıklarını belirlemek amacıyla kullanılmıştır. 63

93 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT DNA İzolasyonu Araştırmanın yürütüldüğü 5 farklı ilden sağlanan bitkisel materyallerden DNA izolasyonu Ç.Ü.Z.F. Bahçe Bitkileri Bölümü Bitki Biyoteknolojisi laboratuvarında gerçekleştirilmiştir. DNA parmakizlerini belirlemek amacıyla DNA ekstraksiyonu yapılacak yabani badem genotiplerinin geç yaprakları kullanılmıştır (Şekil 3.21). Bunun en büyük nedeni, DNA ile birlikte ekstrakte edilen bileşiklerden özellikle fenoller ve onların oksidasyon ürünleri ile orta lamel ve hücre duvarından sentezlenen polimerik karbonhidratların DNA ya bağlanarak DNA nın saflığını bozmalarıdır (Kacar, 2001). Bu nedenden dolayı özellikle fenollerin ve polimerik karbonhidratların daha az oranlarda bulunduğu sürgün uçlarındaki genç yaprakçıklar DNA izolasyonu için kullanılmıştır. Şekil DNA ekstraksiyonunda kullanılan genç yapraklar. DNA izolasyon yöntemi olarak Dellaporta ve ark. nın (1983) ortaya koydukları yöntem modifiye edilerek kullanılmıştır. * 3 g taze yaprak alınarak sıvı azot ile havan içerisinde iyice öğütülür. * Öğütülen yaprak örnekleri 50 ml lik santrifüj tüplerine aktarılır. * Oda sıcaklığında birkaç dakika bekletilen tüplere 15 ml ekstraksiyon buffer A eklenerek 30 dk 65 0 C de inkübe edilir. * 2 dk buz üzerinde bekletilir. * 5M KAc çözeltisinden 6 ml eklenerek 5 dk buz üzerinde bekletilir. 64

94 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT * rpm de ve 4 0 C de 20 dk santrifüj edilir. * Süpernatant temiz bir santrifüj tüpüne aktarılır ve üzerine 15 ml isopropanol (-20 0 C) eklenir * dk oda sıcaklığında bekletildikten sonra 5000 rpm de 10 dk santrifüj edilir. * Sıvı kısım tüpten uzaklaştırılarak 1dk süre ile tüpler ters çevrilerek bekletilir. * Çökelen kısma (pellet) 5 ml 76 % ETOH + NH 4 Ac (10 mm) eklenerek yıkama yapılır ve 20 dk oda sıcaklığında bekletilir. * 4 0 C de 10 dk 5000 rpm de santrifüj edilerek, üst kısım (süpernatant) tüpten uzaklaştırılır. * 1,5 ml T 50 E 10 eklenerek 1 saat 37 0 C de çalkalanarak inkübe edilir. * NaAc (3M) çözeltisinden 150 µl eklenerek buz üzerinde 20 dk bekletilir. * 15 dk rpm hızda santrifüj edilerek sıvı faz temiz bir santrifüj tüpüne aktarılır ve üzerine 15 ml isopropanol eklenerek DNA iplikçiklerinin çöktürülmesi sağlanır. * Oda sıcaklığında dk inkübe edildikten sonra 10 dk 6000 rpm de santrifüj edilir * Sıvı kısım tüpten uzaklaştırılarak çökelti 37 0 C de 30 dk inkübe edilir * 76 % ETOH+NH 4 Ac solusyonundan 5 ml çökelen (pellet) kısma eklenerek yıkama yapılır ve oda sıcaklığında bekletilir. * 10 dk rpm de santrifüj edilir ve sıvı kısım tüpten uzaklaştırılır * Tüp içerisindeki çökleti (DNA) 37 0 C de 30 dk süre ile kurutulur * Kurutulan çökelti (DNA) 500 µl TE+RNAse solusyonu içerisinde çözdürülerek, C de saklanır. Elde edilen DNA ların saflıkları spektrofotometrede (Milton Roy Spectronik 1201) 260 ve 280 nm de okuma yapılarak belirlenmiştir. DNA miktarı ise (ng/µl= µg/ml)= OD 260 X seyreltme faktörü X 50/1000) formülü ile hesaplanmıştır. 65

95 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Şekil RAPD tekniğinin uygulama aşamaları PCR uygulamaları Amplifikasyon koşulları ve PCR döngü programı aşağıda verildiği şekilde Ergül ve ark a (2002) göre gerçekleştirilmiştir. Amplifikasyon koşulları: 0.5 ml ependorf tüpte; 200 ng genomik DNA 2.5 mm 10X reaksiyon buffer 2.5 mm MgCl 2 5mM dntp 50 ng primer 1 ünite DNA polimeraz (promega) karışımı ddh2o ile 25 µl ye tamamlandıktan sonra PTC-100 MJ Research marka thermo cycler cihazında amplifikasyon gerçekleştirilmiştir. 66

96 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT PCR döngü programı 94 0 C de 5 dakika ön denatürasyondan sonra C de 30 sn DNA çift iplikçiğinin ayrılması (denatürasyon) C de 1 dk primer bağlanması (annealing) C de 1 dk 45 sn yeni iplikçiğin yazılımı (ekstension) aşamalar 35 döngü 72 0 C de10 dk son yazılım olarak düzenlenmiştir. RAPD Analizlerinde Kullanılan Primerler Araştırmada sentetik oligonükleotidler olarak denenen 36 adet primerden daha iyi sonuç veren 20 primer seçilmiş ve RAPD analizleri için kullanılmıştır. Kullanılan primerler ve bunlara ait baz dizileri Çizelge 3.7 de verilmiştir RAPD Agaroz Jel Elektroforez Koşulları Agaroz jel elektroforezi; 5 µl yükleme bufferi (% 40 sucrose, %0.25 bromofenol blue) eklenen PCR ürünlerinin elektroforezi agaroz jel ortamında gerçekleştirilmiştir. 24 hücreli jel tepsileri kullanılarak % 1.5 luk agarozda 1X TBE (Trisma Base. Borik asit. EDTA) buffer da 3.5 saat süre ile 100 Volt da yürütülen örnekler 0.35 µg/ml ethidium bromide ile boyanmış ve UV altında Polaroid type 667 siyah beyaz filmle görüntülenmiştir Sonuçların Değerlendirilmesi Polaroid film üzerine görüntülenen bantların okunmasında sadece kuvvetli bantlar değerlendirmeye alınmıştır. Bantların okunması yabani badem tiplerinde var olma ya da olmama durumuna göre bantlar 1 veya 0 şeklinde değerlendirilmiş ve Jaccard ın (Jaccard 1908) benzerlik indeksleri, MVSP software package version 3.1 (Kovach, 1999) proğramı kullanılarak aşağıdaki gibi hesaplanmıştır. Sij=Nij/(Nii+Nij+Njj) Sij: iki genotip (i. ve j.) arasındaki benzerlik indeksi, Nij: iki genotipde de bulunan bant sayısı (homolog bant sayısı) Nii: i. genotipte bulunup j. genotipte bulunmayan bant sayısı 67

97 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Njj: j. genotipte bulunup i. genotipte bulunmayan bant sayısı Dendogram ise; UPGMA (Unweighted Pair-Group Method of the Arithmetic Average) analizi ile oluşturulmuştur. Sonuçların değerlendirilmesinde kullanılan ikinci istatistik analiz yöntemi olarak Principle Coordinate Analysis (PCO) seçilmiştir. Genotiplerin çoklu boyutta dağılımını gösteren bu analizlerde 1. ve 2. koordinatlardaki dağılımı MVSP software package version 3.1 (Kovach, 1999) programı ile scatter-plot üzerinde gösterilmiştir. Çizelge 3.7. RAPD analizlerinde kullanılan primerler ve baz dizilişleri Primer Baz dizisi 5-3 OPA 01 GAGGCCCTTC OPA 03 AGTGAGCCAC OPA 05 AGGGGTCTTG OPA 06 GGTCCCTGAC OPA 07 GAAACGGGTG OPA 10 GTGATCGCAG OPA 08 GTGACGTAGG OPA 14 TCTGTGCTGG OPA 16 AGCCAGCGAA OPA 18 AGGTGACCGT OPA 19 CAAACGTCGG OPA 20 GTTGCGATCC OPO 02 ACGTAGCGTC OPO 04 AAGTCCGCTC UBC 340 AGGGAGTTCC UBC 237 CGACCAGAGC UBC 238 CTCTCCAGCA P 123 GGGATTCGAC P 166 GTGACGGACT P 394 CGACTCCAAC 68

98 3. MATERYAL VE METOT Safder BAYAZİT Deneme Deseni ve İstatistiksel Değerlendirme Morfolojik ve pomolojik özelliklerin değerlendirilmesine ilişkin deneme, Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre 3 yinelemeli ve her yinelemede 10 adet yıllık dal, 10 adet meyve ve 20 adet yaprak olacak şekilde düzenlenmiştir. Elde edilen veriler MSTAT-C istatistik paket programı kullanılarak varyans analizi tesadüf blokları deneme desenine göre yapılmıştır. Ortalama değerler arasındaki karşılaştırmalar en küçük güvenilir farka (E.G.F = LSD) göre 0.05 olasılıkta test edilmiştir. 69

99 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Bulgular Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Fenolojik Gözlemler Seçilen yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme tarihi, tam çiçeklenme tarihi, çiçek iriliği, taç yaprak rengi, çiçek oluşum yeri, tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki pistil sayısı her yabani badem tipi için 2003, 2004 ve 2005 yıllarında ayrı ayrı belirlenmiştir. Yabani badem tiplerinde çiçek özelliklerinin belirlenmesi Gülcan a (1985) göre gerçekleştirilmiştir Konya / Ereğli den Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri Konya Ereğli den seçilen badem tiplerinde 2003 yılında ilk çiçeklenme tarihleri açısından en erken ve en geç ilk çiçeklenmeye erişen tipler arasında 10 günlük bir fark saptanmıştır. Yabani badem tiplerinin ilk çiçeklenme tarihleri 10 Nisan 2003 (İvriz Tip 5) ile 20 Nisan 2003 (İvriz Tip 6) arasında değişim göstermiştir. İlk çiçeklenme İvriz Tip 3 ve 4 de 12 Nisan da, İvriz Tip 1 ve Ayrancı Tip 1 de 13 Nisan da, İvriz Tip 7 ve Ayrancı Tip 6 da 14 Nisan da gerçekleşmiştir. Bu tiplerden 1 gün sonra İvriz Tip 2 de ilk çiçeklenme gözlenirken, diğer tiplerde ise 17 Nisan da ilk çiçeklenme saptanmıştır (Çizelge 4.1). Denemenin ikinci yılında ilk çiçeklenme tarihleri 25 Mart ile 1 Nisan arasında değişim göstermiş, 2003 yılı gözlemlerinin aksine 2004 yılı gözlemlerinde yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme tarihleri arasında 5 günlük bir fark olduğu belirlenmiştir. Bununla birlikte 2004 yılı ilk çiçeklenme tarihlerinde 2003 yılı ilk çiçeklenme tarihlerine göre 20 güne varan erkencilik görülmüştür. Ayrancı bölgesinden seçilen yabani badem genotiplerinin tamamı ve İvriz bölgesinden seçilen Tip 5 de ilk çiçeklenme 25 Mart itibariyle gerçekleşirken (Şekil 4.1), İvriz Tip 6 da ilk çiçeklenme tarihi 1 Nisan olarak saptanmıştır. İvriz bölgesinden seçilen diğer 5 yabani badem tipinde ise ilk çiçeklenme tarihi 27 Mart olarak belirlenmiştir. 70

100 Denemenin üçüncü yılında ilk çiçeklenme tarihleri 2 Nisan (Ayrancı Tip 5) ile 10 Nisan (İvriz Tip 6) arasında değişim göstermiştir. Çizelge 4.1 de de görüleceği gibi ilk ve son ilk çiçeklenmeye erişen tipler arasında 8 günlük bir sürenin olduğu görülmektedir. Ayrancı Tip 4, Tip 6 ve İvriz Tip 4 de ilk çiçeklenme tarihi 3 Nisan olarak belirlenirken, Ayrancı Tip 1, İvriz Tip 1 ve Tip 5 de 5 Nisan olarak saptanmıştır. Bölgeden seçilen diğer yabani badem tiplerinin 7 Nisan da ilk çiçeklenmeye eriştikleri belirlenmiştir. Seçilen yabani badem genotiplerinde ilk çiçeklenme tarihlerinin yıllara göre farklılık göstermesinin nedeni iklim koşullarının yıllara göre deşiklik göstermesinden kaynaklanmaktadır. Şekil 4.1. İvriz Tip 5 yabani badem tipinde çiçeklenme başlangıcı (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri 2003 yılı gözlemlerinde tam çiçeklenme tarihleri yabani badem tiplerinde birbirine yakın bulunmuştur. En erken tam çiçeklenmeye erişen yabani badem tipi İvriz bölgesinden seçilen Tip 5 (15 Nisan) olurken, İvriz bölgesinden seçilen Tip 6 ise 24 Nisan tarihinde tam çiçeklenmeye erişerek en geç tam çiçeklenme gösteren tip olmuştur (Çizelge 4.1). Tam çiçeklenmeye erişme zamanları bu tarihler arasında yer alan diğer tiplerden ise 6 adedi (Ayrancı Tip 1, 6 ve İvriz Tip 1, 3, 4, 7) 17 Nisan da ve 6 adedi de (Ayrancı Tip 2, 3, 4, 5, 7 ve İvriz Tip 2) 20 Nisan da tam çiçeklenmeye erişmişlerdir. 71

101 2004 yılı gözlemlerinde tam çiçeklenme tarihleri yakın bulunmuştur. Ayrancı bölgesinden seçilen tiplerin tamamı (Şekil 4.3) ve İvriz bölgesinden seçilen Tip 5 de tam çiçeklenme tarihi 1 Nisan olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.1). İvriz bölgesinden seçilen Tip 6 da tam çiçeklenme 7 Nisan da gerçekleşmiş (Şekil 4.2) ve 2004 yılı gözlemlerine göre Ereğli ilçesinden seçilen tipler arasında en geç tam çiçeklenmeye erişen tip olmuştur. Bunlara ilave olarak İvriz den seçilen Tip 1, 2, 3, 4 ve 7 de tam çiçeklenme tarihleri 3 Nisan olarak saptanmıştır. Şekil 4.2. İvriz Tip 6 ve 7 de tam çiçeklenme 2005 yılı gözlemlerinde ise tam çiçeklenme tarihleri Ayrancı Tip 4 ve Tip 5 de 7 Nisan, Ayrancı Tip 6, İvriz Tip 1 ve Tip 5 de 9 Nisan olarak belirlenmiştir. 10 Nisan da Ayrancı Tip 1, 11 Nisan da Ayrancı Tip 3 tam çiçeklenmeye erişirken, 12 Nisan itibariyle İvriz Tip 2, 6 ve 7 ve 13 Nisan da da İvriz Tip 3 tam çiçeklenmeye erişmiştir. Bölgeden seçilen diğer 3 yabani badem tipinin (Ayrancı Tip 2 ve 7, İvriz Tip 4) tam çiçeklenme tarihleri 14 Nisan olarak belirlenmiştir. İlk çiçeklenme ve tam çiçeklenme tarihleri arasında 2003 ve 2004 yılı sonuçlarında olduğu gibi bir haftaya yakın bir sürenin olduğu belirlenmiş ve beklenildiği şekilde tipler ilk çiçeklenme tarihlerindeki sıraya paralel şekilde tam çiçeklenme göstermişlerdir (Çizelge 4.1). 72

102 Şekil 4.3. Ayrancı Tip 6 da tam çiçeklenme durumu (3). Çiçek Oluşum Yeri 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan gözlemler sonucunda. Ayrancı ve İvriz bölgelerinden seçilen yabani badem tiplerinin tamamında çiçek oluşum yeri karışık yapılar olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.1). Yapılan gözlemlerde 3-10 cm arasında değişen dikenlerin bu karışık yapılar üzerinde bulunduğu ve çiçeklerin bu dikenler üzerinde de oluştuğu saptanmıştır (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1. Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem genotiplerinde çiçeklenme zamanları ve çiçek oluşum yerleri Tipler İlk Çiçeklenme Tarihi Tam Çiçeklenme Tarihi Çiçek Oluşum Yeri Ayrancı Tip 1 13 Nisan 25 Mart 05Nisan 17 Nisan 01 Nisan 10 Nisan Karışık Tip 2 17 Nisan 25 Mart 07Nisan 20 Nisan 01 Nisan 14 Nisan Karışık Tip 3 13 Nisan 25 Mart 07Nisan 20 Nisan 01 Nisan 11 Nisan Karışık Tip 4 17 Nisan 25 Mart 03Nisan 20 Nisan 01 Nisan 07 Nisan Karışık Tip 5 17 Nisan 25 Mart 02Nisan 20 Nisan 01 Nisan 07 Nisan Karışık Tip 6 14 Nisan 25 Mart 03Nisan 17 Nisan 01 Nisan 09 Nisan Karışık Tip 7 17 Nisan 25 Mart 07Nisan 20 Nisan 01 Nisan 14 Nisan Karışık İvriz Tip 1 13 Nisan 27Mart 05Nisan 17 Nisan 03 Nisan 09 Nisan Karışık Tip 2 15 Nisan 27 Mart 07Nisan 20 Nisan 03 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 3 12 Nisan 27 Mart 07Nisan 17 Nisan 03 Nisan 13 Nisan Karışık Tip 4 12 Nisan 27Mart 03Nisan 17 Nisan 03 Nisan 14 Nisan Karışık Tip 5 10 Nisan 25Mart 05Nisan 15 Nisan 01 Nisan 09 Nisan Karışık Tip 6 20 Nisan 01Nisan 10Nisan 24 Nisan 07 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 7 14 Nisan 27Mart 07Nisan 17 Nisan 03 Nisan 12 Nisan Karışık 73

103 (4). Çiçek İriliği Yabani bademlerin çiçek iriliği normal bademlerin çiçek iriliği ile kıyaslanmış ve 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan gözlemler sonucunda benzer değerler elde edilmiştir. Yapılan gözlemler sonucunda Ayrancı Tip 7 ve İvriz Tip 1 de çiçek iriliklerinin normal badem çiçeği iriliğinin 1/3 ü, diğer yabani badem tiplerinde ise 1/4 ü kadar oldukları saptanmıştır (Çizelge 4.2) (5). Taç Yaprak Rengi Yabani badem tiplerinde çiçeklerin taç yaprak renkleri tam çiçeklenme döneminde saptanmıştır. 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan gözlemlerde yabani badem tiplerindeki taç yaprak renkleri beyaz, açık pembe - beyaz, açık pembe ve pembe olarak değerlendirilmiştir. Yıllar itibariyle yabani badem tiplerinde çiçek taç yaprak renklerinde değişiklik gözlenmemiştir (Çizelge 4.2). Ayrancı Tip 1 ve İvriz Tip 7 de çiçek taç yaprak renkleri pembe (Şekil 4.4) olarak gözlemlenirken, Ayrancı Tip 5 ile İvriz Tip 1 ve 4 de beyaz olarak (Şekil 4.4) saptanmıştır. Ayrancı Tip 7 de çiçek taç yaprak renklerinin açık pembe beyaz arası bir renge sahip olduğu da görülmüştür. Her iki merkezden seçilen diğer yabani badem tiplerinde ise çiçek taç yaprak renkleri açık pembe olarak belirlenmiştir. İvriz Tip 7 (Pembe) Ayrancı Tip 3 (Açık Pembe) Ayrancı Tip 5 (Beyaz) Şekil 4.4. Yabani badem tiplerine ait çiçeklerde taç yaprak renkleri 74

104 Çizelge 4.2. Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem genotiplerinde çiçek iriliği ve çiçek taç yaprak rengi Tipler Çiçek İriliği Çiçek Taç Yaprak Rengi Ayrancı Tip 1 1/5 Nİ 1/5 Nİ 1/5 Nİ Pembe Tip 2 1/5 Nİ 1/5 Nİ 1/5 Nİ Açık Pembe Tip 3 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık Pembe Tip 4 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık Pembe Tip 5 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Beyaz Tip 6 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık Pembe Tip 7 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık Pembe Beyaz İvriz Tip 1 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Beyaz Tip 2 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Tip 3 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık Pembe Tip 4 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Beyaz Tip 5 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Tip 6 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Tip 7 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Pembe Nİ: Normal İrilik (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu gözlemsel olarak belirlenmiştir. Yapılan gözlemler sonucunda denemenin 3 yılında da İvriz Tip 1 de tomurcuklarda çift çiçek oluşumuna orta düzeyde saptanmıştır. Diğer tiplerin tamamında bu değer az olarak elde edilmiştir. İncelenen tiplerin tamamında boğum aralarının birbirine çok yakın olması bir tomurcuktan birden fazla çiçek oluştuğu izlenimini verse de, dikkatle incelendiğinde bir tomurcuktan bir çiçek oluştuğu belirlenmiştir (Çizelge 4.3) (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı 2003, 2004 ve 2005 yıllarında seçilen yabani badem tiplerinin tamamından 30 adet çiçek alınmış ve tek tek açılarak dişi organlarına bakılmıştır. Üzerinde çalışılan tüm yabani badem tiplerinin çiçeklerindeki dişi organ sayısı denemenin 3 yılında da 1 olarak bulunmuştur (Çizelge 4.3). 75

105 Çizelge 4.3. Konya Ereğli İlçesinden seçilen yabani badem genotiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki pistil sayısı Tipler Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Bir Çiçekteki Dişi Organ Sayısı Ayrancı Tip 1 Az Az Az Tip 2 Az Az Az Tip 3 Az Az Az Tip 4 Az Az Az Tip 5 Az Az Az Tip 6 Az Az Az Tip 7 Az Az Az İvriz Tip 1 Orta Orta Orta Tip 2 Az Az Az Tip 3 Az Az Az Tip 4 Az Az Az Tip 5 Az Az Az Tip 6 Az Az Az Tip 7 Az Az Az Nevşehir İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerinin Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tipleri 2003 yılında birbirlerine çok yakın zamanlarda ilk çiçeklenmeye erişmişlerdir. Bu yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme en erken 15 Nisan tarihinde Göreme Açık Hava Müzesi nden seçilen Tip 1 ve 2 ile Göreme - Kayseri yolundan seçilen Tip 10 da saptanmıştır. Göreme Kayseri yolunda bulunan Tip 6, 27 Nisan tarihinde çiçeklenerek bölgeden seçilen tipler içerisinde 2003 yılında en geç ilk çiçeklenmeye erişen tip olmuştur (Çizelge 4.4). İlk çiçeklenme tarihi olarak belirlenen 15 Nisan dan 3 gün sonra Göreme Kayseri yolundan seçilen 3 yabani badem tipi (Göreme Tip 2, 3 ve 9) ve AHM içerisinde seçilen 7 yabani badem tipi (AHM Tip 3, 6, 7, 8, 9, 10 ve 11) ilk çiçeklenmeye erişmiştir. Diğer tiplerin ilk çiçeklenmeye erişme tarihleri 20 ve 21 Nisan olarak saptanmıştır. Denemenin ikinci yılında ilk çiçeklenmede, 2003 yılı ilk çiçeklenme tarihine oranla her tip için 20 güne varan bir erkencilik söz konusu olmuştur yılı gözlemlerinde Göreme Açık Hava Müzesi içerisinde bulunan Tip 1, 2, 9 ve 11 de. 76

106 Göreme Kayseri yolunda bulunan tiplerden Tip 1, 5 ve 8 de 25 Mart tarihinde ilk çiçeklenme gerçekleşmiştir. Göreme - Kayseri yolunda bulunan Tip 9 ve Açık hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 5 en geç ilk çiçeklenmeye erişen (sırasıyla 8 ve 9 Nisan) tipler olmuşlardır. Öteki yabani badem tiplerinin ilk çiçeklenme zamanları bu tarihler arasında yer almıştır (Çizelge 4.4) yılında en erken ilk çiçeklenme 5 Nisan tarihinde Göreme Kayseri yolundan seçilen Tip 1 de gözlenirken, en geç ilk çiçeklenme 14 Nisan da AHM Tip 5 te gerçekleşmiştir. Bölgeden seçilen tiplerden 4 adedi (Göreme- Kayseri Yolu Tip 9 ve 10, AHM Tip 1, 2) 7 Nisan da, 7 adedi (Göreme- Kayseri Yolu Tip 3, 5 ve 7, AHM Tip 6, 7, 8 ve 9) 8 Nisan da ve 3 adedi (Göreme- Kayseri Yolu Tip 10 ve AHM Tip 3, 4, 10 ve 11) 10 Nisanda ilk çiçeklenmeye erişmişlerdir (Çizelge 4.4) yılı ilk çiçeklenme tarihleri 2003 yılı ve 2004 yılı ilk çiçeklenme tarihleri arasında yer alırken, yabani badem tiplerinin ilk çiçeklenmeye erişme sıralamasında benzerlikler olduğu da görülmüştür (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri İlk çiçeklenme ile tam çiçeklenme tarihleri arasında çok önemli bir faklılık gözlenmezken, tam çiçeklenme tarihleri açısından 2003 yılında tipler arasında ilk çiçeklenme tarihlerine benzer olarak iki haftaya yakın bir sürenin olduğu görülmüştür. Tiplerde en erken tam çiçeklenme 20 Nisan tarihinde gerçekleşirken (Göreme Açık Hava Müzesi ndeki Tip 1 ve 2, Göreme -Kayseri yolundaki Tip 1, 4 ve 10) en geç tam çiçeklenme 3 Mayıs tarihinde Göreme -Kayseri yolunda bulunan Tip 6 dan elde edilmiştir (Çizelge 4.4). Diğer yabani badem genotiplerinin tam çiçeklenmeye erişme tarihleri 24 Nisan ve 25 Nisan olarak saptanmıştır yılı gözlemlerinde tam çiçeklenme tarihleri bakımından, ilk çiçeklenme tarihlerine benzer olarak tipler arasında 10 günlük bir sürenin olduğu saptanmıştır. En erken tam çiçeklenme 2 Nisan tarihinde gerçekleşirken (Açık Hava Müzesi Tip 1, 2, 3, 9 ve 11, Göreme -Kayseri yolu Tip 1, 5 ve 8), en geç tam çiçeklenme 13 Nisan tarihinde Göreme -Kayseri yolunda bulunan Tip 9 ve Göreme Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 5 den elde edilmiştir (Çizelge 4.4, Şekil 4.5). 77

107 Ekolojik faktörler nedeniyle 2004 yılında elde edilen ilk çiçeklenme ve tam çiçeklenme tarihleri 2003 yılına göre daha erken gerçekleşmiştir. Bu süre tiplerin ilk çiçeklenmeye erişmelerinde 6 ile 25 gün, tam çiçeklenmeye erişmelerinde ise 13 ile 25 gün erkencilik olarak kendini göstermiştir yılı gözlemlerinde bölgeden seçilen tiplerde en erken tam çiçeklenme 10 Nisan tarihinde gerçekleşirken (Göreme- Kayseri Yolu Tip 1 ve AHM Tip 1 ve 2), en geç tam çiçeklenme 20 Nisan da AHM Tip 5 te görülmüştür (Çizelge 4.4, Şekil 4.5). Diğer yabani badem tiplerinin tam çiçeklenmeye erişme zamanları 12 ve 15 Nisan tarihleri arasında yoğunlaşmıştır. 3 yıllık gözlemler sonucunda AHM Tip 5 in diğer yabani badem tiplerinden daha geç ilk çiçeklenme ve tam çiçeklenmeye erişmesi bu yabani badem tipinin geç çiçeklenme özelliğinin genetik olduğunu ve geç çiçeklenen badem çeşit ıslahı çalışmalarında kullanılabilme olasılığını vurgulamıştır. AHM Tip 5 Göreme Tip 8 AHM Tip 9 Şekil 4.5. AHM Tip 5 Göreme Tip 8 ve AHM Tip 9 da aynı tarihte çiçeklenme durumları (3). Çiçek Oluşum Yeri Yapılan 3 yıllık gözlemler sonucunda bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde çiçeklerin yıllık dal, karışık yapılar ve spur yapılar üzerinde oluştuğu belirlenmiştir. AHM Tip 1, 2, 8 ve 9 da yıllık dallarda çiçek oluşumu gerçekleşirken, Göreme - Kayseri yolundan seçilen yabani badem bitkilerinden Tip 1, 2 ve 6 da çiçek oluşum yeri spur yapılar olarak saptanmıştır. Diğer tiplerde ise çiçeklerin karışık yapılar üzerinde oluştuğu saptanmıştır (Çizelge 4.4). 78

108 Çizelge 4.4. Nevşehir den seçilen yabani badem tiplerinde ilk ve tam çiçeklenme tarihleri ve çiçek oluşum yeri Tipler İlk Çiçeklenme Tarihi Tam Çiçeklenme Tarihi Çiçek Oluşum Yeri Göreme Tip 1 16 Nisan 25 Mart 05 Nisan 20 Nisan 02 Nisan 10 Nisan Spurlar Tip 2 18 Nisan 01 Nisan 09 Nisan 24 Nisan 08 Nisan 12 Nisan Spurlar Tip 3 18 Nisan 01 Nisan 08 Nisan 24 Nisan 06 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 4 16 Nisan 02 Nisan 10 Nisan 20 Nisan 07 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 5 21 Nisan 25 Mart 08 Nisan 26 Nisan 02 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 6 27 Nisan 02 Nisan 12 Nisan 3 Mayıs 08 Nisan 15 Nisan Spurlar Tip 7 20 Nisan 01 Nisan 08 Nisan 25 Nisan 06 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 8 20 Nisan 25 Mart 12 Nisan 25 Nisan 02 Nisan 15 Nisan Karışık Tip 9 18 Nisan 08 Nisan 07 Nisan 24 Nisan 13 Nisan 12 Nisan Karışık Tip Nisan 28 Mart 07 Nisan 20 Nisan 03 Nisan 12 Nisan Karışık AHM Tip 1 15 Nisan 25 Mart 07 Nisan 20 Nisan 02 Nisan 10 Nisan Yıllık dal Tip 2 15 Nisan 25 Mart 07 Nisan 20 Nisan 02 Nisan 10 Nisan Yıllık dal Tip 3 18 Nisan 28 Mart 10 Nisan 24 Nisan 02 Nisan 14 Nisan Karışık Tip 4 20 Nisan 01 Nisan 10 Nisan 25 Nisan 07 Nisan 14 Nisan Karışık Tip 5 20 Nisan 09 Nisan 14 Nisan 25 Nisan 13 Nisan 20 Nisan Karışık Tip 6 18 Nisan 01 Nisan 08 Nisan 24 Nisan 08 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 7 18 Nisan 01 Nisan 08 Nisan 24 Nisan 08 Nisan 12 Nisan Karışık TİP 8 18 Nisan 28 Mart 08 Nisan 24 Nisan 05 Nisan 12 Nisan Yıllık dal TİP 9 18 Nisan 25 Mart 08 Nisan 24 Nisan 02 Nisan 12 Nisan Yıllık dal TİP Nisan 05 Nisan 10 Nisan 24 Nisan 10 Nisan 15 Nisan Karışık TİP Nisan 25 Mart 10 Nisan 25 Nisan 02 Nisan 15 Nisan Karışık AHM: Açık Hava Müzesi (4). Çiçek İriliği Denemenin üç yıllık gözlemleri sonucunda çiçek irilikleri açısından farklılık görülmemiş ve üç yılda tiplere ait çiçek irilikleri aynı olarak gözlemlenmiştir. Yapılan gözlemler sonucunda Göreme Açık Hava Müzesi içindeki Tip 3, 6, 7 ve Göreme - Kayseri yolu Tip 10 da çiçek iriliği normal badem çiçeği iriliğinin 1/3 ü kadar olduğu belirlenmiştir. Göreme- Kayseri yolu Tip 1, 3, 4 ve 6 ile Göreme Açık Hava Müzesi içi Tip 4, 5, 10 ve 11 nolu tiplerde çiçek irilikleri normal badem çiçek iriliğinin 1/2 sine sahip olurken, gerek Göreme Açık Hava Müzesi içerisinde bulunan badem tiplerinde gerekse Göreme - Kayseri yolunda bulunan diğer yabani badem tiplerindeki çiçek iriliği normal badem çiçeği iriliğinin 3/4'ü kadar oldukları da saptanmıştır (Çizelge 4.5). 79

109 (5). Taç Yaprak Rengi Yabani badem tiplerinde çiçek taç yaprak renklerinin pembe, açık pembe ve beyaz olduğu saptanmıştır. Yıllara göre çiçek taç yaprak renklerinde değişiklik görülmemiştir. Göreme Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 6, 7, 8, 10 ve 11 de ve Göreme - Kayseri yolunda bulunan tiplerden Tip 1, 2, 4, 6 ve 10 da çiçek taç yaprak renkleri açık pembe olarak gözlemlenmiştir. Göreme Açık Hava Müzesi içerisindeki tiplerde çiçek taç yaprak rengi pembe olan tiplere rastlanmazken, Göreme - Kayseri yolunda bulunan tiplerden Tip 3 de pembe renkli taç yapraklar saptanmıştır. Her iki merkezde de diğer tiplerin beyaz taç yaprak rengine sahip oldukları görülmüştür (Çizelge 4.5, Şekil 4.6). Çizelge 4.5. Nevşehir den seçilen yabani badem tiplerinde çiçek iriliği ve taç yaprak rengi Tipler Çiçek İriliği Taç Yaprak Rengi Göreme Tip 1 1/2 Nİ 1/2 Nİ 1/2 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 2 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 3 1/2 Nİ 1/2 Nİ 1/2 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 4 1/2 Nİ 1/2 Nİ 1/2 Nİ Açık pembe Açık pembe Açık pembe Tip 5 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 6 1/2 Nİ 1/2 Nİ 1/2 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 7 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 8 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 9 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 10 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe AHM Tip 1 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 2 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 3 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 4 1/2 Nİ 1/2 Nİ 1/2 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 5 1/2 Nİ 1/2 Nİ 1/2 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 6 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 7 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe TİP 8 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe TİP 9 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz TİP 10 1/2 Nİ 1/2 Nİ 1/2 Nİ Açık pembe Açık pembe Açık pembe TİP 11 1/2 Nİ 1/2 Nİ 1/2 Nİ Açık pembe Açık pembe Açık pembe AHM: Açık Hava Müzesi Nİ: Normal İrilik 80

110 AHM Tip 1 Göreme Tip 3 Şekil 4.6. AHM Tip 1 ve Göreme Tip 3 de çiçek taç yaprak renkleri (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Tomurcuklarda çift çiçek oluşumu açısından tipler değerlendirildiğinde, Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen tiplerin tamamında az oranda saptanırken. Göreme - Kayseri yolunda bulunan tiplerden Tip 5 ve 7 de orta ve diğer tiplerde yine az oranda belirlenmiştir (Çizelge 4.6). Tomurcuklarda çift çiçek oluşumu tipler bazında yıllara göre değişmemiş, sabit kalmıştır (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı Nevşehir ilinden seçilen yabani badem genotiplerinde her yabani badem genotipinde 30 adet çiçek tek tek açılmış ve dişi organ sayıları belirlenmiştir. Göreme Kayseri yolu ve Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen yabani badem tiplerinin tamamında bir çiçekteki ortalama dişi organ sayısı denemenin 3 yılında da 1 olarak saptanmıştır (Çizelge 4.6). 81

111 Çizelge 4.6. Nevşehir den seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki pistil sayısı Tipler Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Bir Çiçekteki Dişi Organ Sayısı Göreme Tip 1 Az Az Az Tip 2 Az Az Az Tip 3 Az Az Az Tip 4 Az Az Az Tip 5 Orta Orta Orta Tip 6 Az Az Az Tip 7 Orta Orta Orta Tip 8 Az Az Az Tip 9 Az Az Az Tip 10 Az Az Az AHM Tip 1 Az Az Az Tip 2 Az Az Az Tip 3 Az Az Az Tip 4 Az Az Az Tip 5 Az Az Az Tip 6 Az Az Az Tip 7 Az Az Az TİP 8 Az Az Az TİP 9 Az Az Az TİP 10 Az Az Az TİP 11 Az Az Az AHM: Açık Hava Müzesi Niğde İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerinin Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri Niğde ilinden seçilen 11 yabani badem tipinde 2003 yılı gözlemlerinde ilk çiçeklenme tarihleri 14 Nisan (Tip 1, 3 ve 4) ile 18 Nisan (Tip 8, 9, 10 ve 11) tarihleri arasında değişmiştir. Tip 5, 6 ve 7 de ilk çiçeklenme 15 Nisan tarihi itibariyle gözlenirken, Tip 2 de 16 Nisan da ilk çiçeklenme gerçekleşmiştir (Çizelge 4.7) yılı gözlemlerinde 2003 yılında olduğu gibi tiplerin ilk çiçeklenmeye erişme tarihleri açısından önemli sayılabilecek zaman farklılığı görülmemiştir. Buna karşılık 2004 yılı ilk çiçeklenme tarihleri 2003 yılı tarihlerine oranla daha erken olmuştur yılında en erken ilk çiçeklenme 25 Mart ta Tip 11 de gerçekleşirken, en geç ilk çiçeklenme 2 Nisan da Tip 1, 2, 3, 4, 5, 7, ve 8 de saptanmıştır. 82

112 Bölgeden seçilen Tip 9 ve 10 da ilk çiçeklenme 27 Mart ta, Tip 2 de 28 Mart ta ve Tip 6 da 29 Mart ta gerçekleşmiştir. Araştırmanın 3. yılında yapılan gözlemlerde yabani badem tiplerinin 7 Nisan (Tip 2, 5 ve 9) ve 10 Nisan (Tip 3, 7, 10 ve 11) tarihleri arasında ilk çiçeklenmeye eriştikleri saptanmıştır. Diğer tiplerde ise ilk çiçeklenmeye erişme tarihleri 9 Nisan olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.7). Tiplerin 2005 yılı ilk çiçeklenme tarihleri 2003 yılı ilk çiçeklenme tarihlerine oranla 5 ile 9 gün erken gerçekleşirken, 2004 yılı ilk çiçeklenme tarihinden 7 ile 15 gün arası değişen sürelerde geç gerçekleşmiştir. Bununla birlikte bölgeden seçilen yabani badem genotiplerinde ilk çiçeklenme tarihlerinde bir düzensizlik saptanmış, 2003 yılında en erken ilk çiçeklenmeye erişen Tip 1, 2 ve Tip 5, 2004 yılında en geç ilk çiçeklenmeye erişen tipler olmuşlardır. Benzer şekilde 2005 yılında ise Tip 2 ve 5 yine en erken ilk çiçeklenme gösteren tipler olmuşlardır. Ayrıca tiplerin ilk çiçeklenmeye erişme tarihleri arasında ciddi bir farklılık gözlenmemiş, ilk çiçeklenmeye erişme tarihleri tiplerde bir birlerine çok yakın bulunmuştur (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri 2003 yılı gözlemlerinde tiplere göre tam çiçeklenme zamanları ilk çiçeklenme zamanlarından 4 ila 6 gün sonra gerçekleşmiş ve 19 Nisan (Tip 1, 3, 4) ile 22 Nisan (Tip 2, 8, 9, 10, 11) tarihleri arasında değişmiştir (Çizelge 4.7, Şekil 4.7). Diğer tiplerde ise tam çiçeklenme zamanları 20 Nisan olarak belirlenmiştir. İlk çiçeklenmesi en erken olan tipler beklenilen şekilde en erken tam çiçeklenmeye erişmişlerdir. Seçilen tiplerin tam çiçeklenmeye erişme tarihleri arasında önemli bir zaman farkının olmadığı da görülmüştür (Çizelge 4.7). Şekil 4.7. Niğde Tip 9 da tam çiçeklenme durumu 83

113 2004 yılı gözlemlerinde ise tam çiçeklenme tarihleri 1 Nisan (Tip 11) ile 9 Nisan (Tip 1, 3, 4, 5, 7 ve 8) arasında değişim göstermiştir (Çizelge 4.7). Diğer tiplerin tam çiçeklenmeye erişme zamanları bu tarihler arasında yer almıştır yılı tam çiçeklenmeye erişme tarihlerinde 2003 yılı tam çiçeklenmeye erişme tarihlerinden 2 haftaya yakın bir erkencilik söz konusu olmuştur yılı çalışmalarında denemede kullanılan yabani badem genotiplerinin 2003 yılı ve 2004 yılı tam çiçeklenme tarihleri arasında tam çiçeklenmeye eriştikleri saptanmıştır. Tiplere göre tam çiçeklenme zamanları 12 Nisan (Tip 2, 5 ve 9) ile 17 Nisan (Tip 3 ve 7) tarihleri arasında değişmiştir (Çizelge 4.7). Diğer tipleri tam çiçeklenmeye erişme tarihleri belirtilen zamanlar arasında değişim göstermiş ve bu tiplerde tam çiçeklenme tarihleri birbirlerine çok yakın bulunmuştur yılı gözlemlerinde de ilk çiçeklenmesi en erken olan tipler beklenilen şekilde en erken tam çiçeklenmeye erişmişlerdir (3). Çiçek Oluşum Yeri Çiçek oluşum yeri 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan gözlemlerde tiplerin tamamında üzerinde küçük dalcıklar şeklinde dikenlerinde bulunduğu karışık yapılar olarak saptanmıştır. İlave olarak bahsedilen yapılarda ve dikenler üzerinde boğum aralarının kısa olması da bu yapıların spur dalları andırdığı da kaydedilmiştir (Çizelge 4.7). Çizelge 4.7. Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme, tam çiçeklenme ve çiçek oluşum yeri Tipler İlk Çiçeklenme Tarihi Tam Çiçeklenme Tarihi Çiçek Oluşum Yeri Ulukışla Tip 1 14 Nisan 02 Nisan 09 Nisan 19 Nisan 09 Nisan 15 Nisan Karışık Tip 2 16 Nisan 28 Mart 07 Nisan 22 Nisan 02 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 3 14 Nisan 02 Nisan 10 Nisan 19 Nisan 09 Nisan 17 Nisan Karışık Tip 4 14 Nisan 02 Nisan 09 Nisan 19 Nisan 09 Nisan 14 Nisan Karışık Tip 5 15 Nisan 02 Nisan 07 Nisan 20 Nisan 09 Nisan 12 Nisan Karışık Tip 6 15 Nisan 29 Mart 09 Nisan 20 Nisan 05 Nisan 15 Nisan Karışık Tip 7 15 Nisan 02 Nisan 10 Nisan 20 Nisan 09 Nisan 17 Nisan Karışık Tip 8 18 Nisan 02 Nisan 09 Nisan 22 Nisan 09 Nisan 15 Nisan Karışık Tip 9 18 Nisan 27 Mart 07 Nisan 22 Nisan 02 Nisan 12 Nisan Karışık Tip Nisan 27 Mart 10 Nisan 22 Nisan 02 Nisan 16 Nisan Karışık Tip Nisan 25 Mart 10 Nisan 22 Nisan 01 Nisan 16 Nisan Karışık 84

114 (4). Çiçek İriliği Yabani badem tiplerinde çiçek iriliği normal badem çiçeği iriliği ile gözlemsel olarak kıyaslanması yoluyla elde edilmiştir. Denemenin 3 yıllık gözlemlerine göre bu tiplerde çiçek irilikleri normal badem çiçeği iriliğinin 1/4 ü (Tip 6, 7 ve 8) ile normal badem çiçeği iriliğinin 1/3 ü (Tip 1, 2, 3, 4, 5, 9, 10 ve 11) arasında değişmiştir (Çizelge 4.8). Elde edilen gözlem sonuçlarından da anlaşılacağı üzere bölgeden seçilen yabani badem tiplerinin çiçek iriliklerinin birbirine yakın oldukları da saptanmıştır. Çiçek iriliği değerleri arasındaki bu kabul edilebilir farklılık araştırıcıların gözlemleri sırasında ağaç üzerinde bulunan çiçeklerin açma durumları ve sıklıklarından kaynaklanmış olabileceği sonucunu gündeme getirmiştir (5). Taç Yaprak Rengi Taç yaprak rengi açısından tipler arasında yıllara göre bir farklılık gözlenmemiştir yılında olduğu şekilde 2004 ve 2005 yılı gözlemlerinde de bölgeden seçilen tiplerden Tip 4 ve 5 de çiçek taç yaprak renkleri beyaz, Tip 3 te açık pembe beyaz arası ve Tip 2 de ise pembe olarak saptanmıştır (Şekil 4.8). Üzerinde çalıştığımız diğer tiplerde ise çiçek taç yaprak renkleri açık pembe olarak gözlemlenmiştir (Çizelge 4.8). Beyaz (Tip 4) Pembe (Tip 2) Açık pembe (Tip 10) Şekil 4.8. Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yaprak renkleri 85

115 Çizelge 4.8. Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde çiçek iriliği ve taç yaprak rengi Tipler Çiçek İriliği Taç Yaprak Rengi Ulukışla Tip 1 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 2 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 3 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ A. Pembe Beyaz A Pembe Beyaz A. Pembe Beyaz Tip 4 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 5 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 6 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 7 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 8 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 9 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 10 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 11 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık Pembe Açık Pembe Açık Pembe Nİ: Normal İrilik (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Seçilen yabani badem genotiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumuna yıllara göre değişmekle birlikte az oranda rastlanmıştır. Tip 9 da 2003 yılı gözlemlerinde az oran çift çiçek oluşumu görülürken, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan gözlemlerde çift çiçek oluşumu görülmemiştir. Tip 10 da 2003 ve 2005 yılı gözlemlerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumuna rastlanmazken, 2004 yılı gözlemlerinde az olarak gerçeklemiştir. Tip 11 de ise denemenin ilk 2 yılında tomurcuklarda çift çiçek oluşumu az olarak gözlemlenirken, 2005 yılı gözlemlerin da bu tipe ait tomurcuklarda çift çiçek oluşumu görülmemiştir. Tomurcuklarda çift çiçek oluşumunda düzensizlik gösteren Tip 9, 10 ve 11 in bölgeden seçilen diğer tiplerden farklı bir merkezde olması (Pozantı Ankara karayolunun sol kısımlarında Toros dağlarının kuzey yamaçlarında) bu merkezdeki yabani badem tiplerindeki genetik yapı farklılığını düşündürmektedir (Çizelge 4.9) (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı Niğde ilinden seçilen yabani badem genotiplerinde her yabani badem genotipinde 30 adet çiçek tek tek açılmış ve dişi organ sayıları belirlenmiştir. Seçilen yabani badem tiplerinin tamamında bir çiçekteki ortalama dişi organ sayısı denemenin 3 yılı içinde 1 olarak saptanmıştır (Çizelge 4.9). 86

116 Çizelge 4.9. Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki dişi organ sayısı Tipler Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Bir Çiçekteki Dişi Organ Sayısı Göreme Tip 1 Az Az Az Tip 2 Az Az Az Tip 3 Az Az Az Tip 4 Az Az Az Tip 5 Az Az Az Tip 6 Az Az Az Tip 7 Az Az Az Tip 8 Az Az Yok Tip 9 Az Yok Yok Tip 10 Yok Az Yok Tip 11 Az Az Yok Gaziantep İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerinin Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri 2003 yılı gözlemlerinde yabani badem genotiplerinin birbirlerine çok yakın zamanlarda çiçek açtıkları görülmüştür. En erken çiçeklenme 3 Nisan tarihinde Tip 5, 6 ve 8 de saptanmıştır. Tip 2 ve 12 ise 9 Nisan tarihinde ilk çiçeklenmeye erişerek en geç ilk çiçeklenmeye erişen tipler olmuşlardır (Çizelge 4.10). Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14 de ilk çiçeklenme tarihlerinin Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15 den nispeten daha erken ilk çiçeklenmeye eriştikleri de görülmüştür yılında ise en erken ilk çiçeklenme 15 Mart tarihinde Tip 14 de saptanırken, en geç ilk çiçeklenme Tip 7 de 27 Mart tarihinde gerçekleşmiştir (Çizelge 4.10) yılında bölgeden seçilen bitkilerin tamamında ilk çiçeklenmeye erişim süresi açısından 2003 yılına oranla bir erkencilik de kaydedilmiştir. İlk çiçeklenme tarihlerinin belirlenmesine ilişkin yapılan 2004 yılı gözlemlerinde, Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türleri içerisinde yer alan genotiplerde zaman farkı kendini biraz daha net olarak göstermiştir yılı ilk çiçeklenme tarihleri 2003 yılı ve 2004 yılı ilk çiçeklenme tarihlerinin arasında yer almıştır. Yapılan gözlemlerde 23 Mart tarihinde Tip 12, 13, 14 ve 15 ilk 87

117 çiçeklenmeye erişmiştir. 28 Mart ta ise Tip 2 ilk çiçeklenmeye en geç erişen tip olmuştur. Diğer tiplerde ilk çiçeklenme ise bu tarihler arasında gerçekleşmiştir. Yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenmeye erişme tarihleri 2003 ve 2004 yıllarında olduğu şekilde 2005 yılında da birbirlerine yakın bulunmuştur (Çizelge 4.10) (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri Tam çiçeklenme tarihleri ilk çiçeklenme tarihlerinde olduğu şekilde yakın bulunmuştur. Tip 5 ve Tip 8, 6 Nisan tarihinde en erken tam çiçeklenme gösterirken, Tip 2, 7, 9 ve 12, 13 Nisan 2003 tarihinde en geç olarak tam çiçeklenmeye erişmiştir (Çizelge 4.10). Öteki tiplerin tam çiçeklenmeye erişme tarihleri bu tarihler arasında yer almıştır yılı gözlemlerinde Tip Mart tarihinde en erken tam çiçeklenmeye erişirken, Tip 7 30 Mart tarihinde en geç olarak tam çiçeklenmeye erişmiştir (Çizelge 4.10). Öteki tiplerin tam çiçeklenmeye erişme tarihleri bu tarihler arasında yer almıştır yılı gözlemlerinde de seçilen yabani badem genotiplerinde tam çiçeklenme tarihleri birbirlerine çok yakın bulunmuş ve üzerinde çalışılan 15 yabani badem tipinden 11 adedi 30 Mart ta tam çiçeklenme göstermiştir. 28 Mart ta Tip 15 tam çiçeklenme gösterirken, Tip 2, 1 Nisan da tam çiçeklenmeye erişmiştir (Şekil 4.9). Tip 12 ve 14 de ise tam çiçeklenme tarihi 29 Mart olarak saptanmıştır. Denemenin 3 yıllık sonuçlarında Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14 de tam çiçeklenmenin Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 2, 6, 7, 9,10, 11, 12 ve 15 den nispeten daha erken gerçekleştiği de görülmüştür. Şekil 4.9. GA Tip 2 de tam çiçeklenme durumu 88

118 (3). Çiçek Oluşum Yeri Gaziantep ilinde bulunan yabani badem tiplerinde çiçek oluşum yeri 3 yıllık gözlemler neticesinde türlere göre değişiklik göstermiş, yıllara göre değişiklik göstermemiştir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 1 de çiçek oluşum yeri karışık yapılar olarak belirlenirken, Tip 3, 4, 5, 8 ve 13 de yıllık dallar olarak saptanmıştır. Yine bu tür içerisinde yer alan Tip 14 de çiçek oluşum yeri spur yapılar olarak belirlenmiştir. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15 de çiçek oluşum yerleri karışık yapılar olarak ta değerlendirilebilecek dikenler olarak gözlemlenmiştir. Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme, tam çiçeklenme ve çiçek oluşum yeri Tipler İlk Çiçeklenme Tarihi Tam Çiçeklenme Tarihi Çiçek Oluşum Yeri Nizip Yolu Tip 1 (O) 6 Nisan 20 Mart 26 Mart 9 Nisan 24 Mart 30 Mart Karışık Tip 2 (T) 9 Nisan 26 Mart 28 Mart 13 Nisan 29 Mart 01 Nisan Dikenler Tip 3 (O) 5 Nisan 20 Mart 25 Mart 9 Nisan 23 Mart 30 Mart Yıllık dallar Tip 4 (O) 5 Nisan 20 Mart 24 Mart 9 Nisan 25 Mart 30 Mart Yıllık dallar Tip 5 (O) 3 Nisan 22 Mart 25 Mart 6 Nisan 26 Mart 30 Mart Yıllık dalar Tip 6 (T) 3 Nisan 23 Mart 26 Mart 8 Nisan 27 Mart 30 Mart Dikenler Tip 7 (T) 7 Nisan 27 Mart 26 Mart 13 Nisan 30 Mart 30 Mart Dikenler Tip 8 (O) 3 Nisan 23 Mart 24 Mart 6 Nisan 27 Mart 30 Mart Yıllık dalar Küllü Yolu Tip 9 (T) 7 Nisan 23 Mart 26 Mart 13 Nisan 27 Mart 30 Mart Dikenler Tip 10 (T) 5 Nisan 24 Mart 26 Mart 10 Nisan 29 Mart 30 Mart Dikenler İbrahim Şehir Tip 11 (T) 5 Nisan 21 Mart 25 Mart 10 Nisan 25 Mart 30 Mart Dikenler Tip 12 (T) 9 Nisan 25 Mart 23 Mart 13 Nisan 28 Mart 29 Mart Dikenler Tip 13 (O) 4 Nisan 18 Mart 23 Mart 9 Nisan 24 Mart 30 Mart Yıllık dallar Tip 14 (O) 6 Nisan 15 Mart 23 Mart 9 Nisan 20 Mart 29 Mart Supurlarda Tip 15 (T) 6 Nisan 20 Mart 23 Mart 9 Nisan 24 Mart 28 Mart Dikenler (O); Amygdalus orientalis Mill. (T); Amygdalus tucomenica Lincz (4). Çiçek İriliği Seçilen yabani badem tiplerinde 2003, 2004 ve 2005 yıllarında çiçek irilikleri ile ilgili yapılan gözlemlerden benzer sonuçlar elde edilmiştir. Yapılan gözlemler sonucunda bu değerler normal badem çiçeği iriliğinin 3/4'ü ile normal badem çiçeğinin 1/4'ü arasında değişmiştir. Nizip yolu 15.km den seçilen Tip 3, 4 ve 5 ile 89

119 İbrahim Şehri mevkiinden seçilen Tip 13 ve 14 e ait çiçekler normal badem çiçeği iriliğinin 3/4'üne sahip olarak en iri çiçekli tipleri oluştururken, Tip 1, 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15 te çiçek iriliklerinin normal badem çiçeğinin 1/4'ü kadar olduğu gözlemlenmiştir (Çizelge 4.11). Diğer badem tiplerine ait çiçek iriliklerinin bu değerler arasında yer aldıkları saptanmıştır. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan genotiplerde çiçek iriliklerinin Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplere ait çiçek iriliklerinden daha fazla oldukları da belirlenmiştir (Çizelge 4.11) (5). Taç Yaprak Rengi 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan gözlemler sonucunda Tip 1, 2, 8, 10, 13 ve 15 de taç yaprak rengi açık pembe olarak saptanırken, Tip 6, 7, 9, 11, 12 ve 14 te pembe olarak saptanmıştır. Diğer 3 yabani badem tipinde ise taç yaprak renkleri beyaz olarak elde edilmiştir (Çizelge 4.11). Her 3 çalışma yılında da normal badem çiçeği iriliğine yakın değerlerde çiçek iriliğine sahip olan tiplerde taç yaprak renklerinin beyaz ve açık pembe olması ve daha küçük çiçek iriliğine sahip olan tiplerde taç yaprak renklerinin pembe veya pembeye yakın olmaları da dikkat çeken özellik olarak belirlenmiştir. Şekil GA Tip 7 (Önde) ve GA Tip 8 de (Arkada) çiçek taç yaprak renkleri 90

120 Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinin 2 yabani badem türüne ait oldukları bilinmektedir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde çiçeklerin iri ve taç yaprak renklerinin beyaz veya beyaza yakın renkte olduğu, Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde ise çiçek iriliklerinin küçük ve taç yaprak renklerinin pembe veya pembeye yakın oldukları da çalışmamız sonucunda ortaya konmuştur. Amygdalus turcomenica Lincz. (Tip 9) Amygdalus orientalis (Tip 3) Şekil Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türlerine ait çiçek taç yaprak renkleri Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde çiçek iriliği ve taç yaprak rengi Tipler Çiçek İriliği Taç Yaprak Rengi Nizip Yolu Tip 1 (O) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 2 (T) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 3 (O) 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 4 (O) 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 5 (O) 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Beyaz Beyaz Beyaz Tip 6 (T) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 7 (T) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 8 (O) 1/3 Nİ 1/3 Nİ 1/3 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık pembe Küllü yolu Tip 9 (T) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 10 (T) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık pembe İbrahim şehir Tip 11 (T) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 12 (T) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 13 (O) 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık pembe Tip 14 (O) 3/4 Nİ 3/4 Nİ 3/4 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 15 (T) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık pembe Nİ: Normal irilik (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus tucomenica Lincz 91

121 (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Seçilen yabani badem tiplerinden Tip 15 de tomurcuklarda çift çiçek oluşumu 2003, 2004 ve 2005 yılı gözlemlerinde orta olarak saptanmıştır. Tip 1 de ise 2003 ve 2004 yılı gözlemlerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu az olarak gözlemlenirken, 2005 yılı gözlemlerinde bu tipe ait tomurcuklarda çift çiçek oluşumu orta olarak gerçekleşmiştir. Denememizde kullanılan diğer yabani badem tiplerinin tamamında tomurcuklarda çift çiçek oluşumu az olarak gözlemlenmiştir (Çizelge 4.12). Tomurcuklarda çift çiçek oluşumu Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türüne ait badem tiplerinin ayrımı için yeterli olmamıştır (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı Bölgeden seçilen Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türüne ait yabani badem genotiplerinde bir çiçekteki dişi organ sayısını belirlemek için 30 adet çiçekte tek tek gözlem yapılmış ve tiplerin tamamı için bu değerin 1 olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.12). Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki dişi organ sayısı Tipler Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Bir Çiçekteki Dişi Organ Sayısı Nizip Yolu Tip 1 (O) Az Az Orta Tip 2 (T) Az Az Az Tip 3 (O) Az Az Az Tip 4 (O) Az Az Az Tip 5 (O) Az Az Az Tip 6 (T) Az Az Az Tip 7 (T) Az Az Az Tip 8 (O) Az Az Az Küllü Yolu Tip 9 (T) Az Az Az Tip 10 (T) Az Az Az İbrahim Şehir Tip 11 (T) Az Az Az Tip 12 (T) Az Az Az Tip 13 (O) Az Az Az Tip 14 (O) Az Az Az Tip 15 (T) Orta Orta Orta (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus tucomenica Lincz. 92

122 Şanlıurfa Birecik'ten Seçilen Yabani Badem Tiplerinin Çiçek Özellikleri (1). İlk Çiçeklenme Tarihleri İlk çiçeklenme tarihleri 2003 ve 2004 yıllarında, seçilen yabani badem tiplerinin tamamında belirlenirken, 2005 yılında Tip 1, 2, 3 ve 4 de ilk çiçeklenme tarihleri belirlenememiştir yılı sonuçlarına göre seçilen tiplerde ilk çiçeklenme Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 3 ve 4 de 25 Mart ta, Tip 1 ve 2 de 27 Mart ta gerçekleşmiştir. Buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde ilk çiçeklenme tarihlerinin daha geç olduğu belirlenmiştir. Bu tür içerisinde yer alan Tip 6 ve 8 de 6 Nisan ve Tip 5 ve 7 de 7 Nisan ilk çiçeklenme tarihi olarak kaydedilmiştir (Çizelge 4.13) yılında üzerinde çalışılan yabani badem genotiplerinin 2003 yılına göre yaklaşık 20 gün daha erken ilk çiçeklenmeye eriştikleri ve Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinin Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan badem genotiplerine göre daha erken ilk çiçeklenme gösterdikleri de saptanmıştır yılında en erken ilk çiçeklenmeye erişen Tip 4 de denemenin 2. yılında da en erken ilk çiçeklenme (3 Mart) belirlenmiştir. Tip 1, 2, ve 3 de 7 Mart ta ilk çiçeklenme gözlenmiştir. Buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 6 ve 7 de ilk çiçeklenme tarihi 12 Mart ve Tip 5 ve 8 de 15 Mart olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 4.13) yılı gözlemlerinde Tip 1, 2, 3 ve 4 de ilk çiçeklenme tarihleri kaydedilememiştir. Bununla birlikte Tip 8 de 20 Mart, Tip 5 ve 6 da 22 Mart ve Tip 7 de 26 Mart bu tipler için ilk çiçeklenme tarihi olarak kaydedilmiştir (Çizelge 4.13) (2). Tam Çiçeklenme Tarihleri İlk çiçeklenme tarihlerinde olduğu şekilde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 1, 2, 3 ve 4 de 2003 ve 2004 yılında tam çiçeklenme zamanı belirlenirken, 2005 yılı gözlemlerinde bu tiplerde tam çiçeklenme zamanları belirlenememiştir. 93

123 2003 yılında Tip 1, 2, 3 ve 4 de tam çiçeklenme zamanı 1 Nisan olarak gerçekleşirken, Tip 5, 6 ve 8 de 10 Nisan olarak kaydedilmiştir. Tip 7 ise 12 Nisan tarihinde tam çiçeklenme göstererek en geç tam çiçeklenmeye erişen tip olmuştur (Çizelge 4.13). Tam çiçeklenme tarihlerini belirlemek amacıyla 2004 yılında yapılan gözlemlerde ise en erken tam çiçeklenme 8 Mart tarihinde Tip 4 de gerçekleşmiştir. Tip 3 de tam çiçeklenme 10 Mart, Tip 1 ve 2 de ise 12 Mart tarihinde görülmüştür. Buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde tam çiçeklenme daha geç gerçekleşmiştir. Tip 6 ve 7 de tam çiçeklenme 20 Mart ta gözlenirken, Tip 5 ve 8 de 22 Mart ta tam çiçeklenme saptanmıştır (Çizelge 4.13) yılında sadece Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde tam çiçeklenme saptanabilmiştir. Tam çiçeklenme zamanları belirlenebilen yabani badem genotiplerinin tamamında tam çiçeklenme zamanı 30 Mart olarak saptanmıştır (Çizelge 4.13) (3). Çiçek Oluşum Yeri 2003 ve 2004 yıllarında yapılan çalışmalarda seçilen tiplerden Tip 1, 2, 3 ve 4 de çiçek oluşum yeri 1 yıllık dallar olarak belirlenirken, Tip 5, 6, 7 ve 8 de denemenin 3 yılında da spur yapıları andıracak dikenler üzerinde (Şekil 4.12) olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.13). Şekil Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem tiplerinde dikenler üzerinde çiçek oluşumu (Birecik Tip 7) 94

124 Çizelge Şanlıurfa Birecik'ten seçilen yabani badem tiplerinde ilk çiçeklenme, tam çiçeklenme ve çiçek oluşum yeri Tipler Cennet Bahçesi İlk Çiçeklenme Tarihi Tam Çiçeklenme Tarihi Çiçek Oluşum Yeri Tip 1 (T) 27 Mart 07 Mart - 1 Nisan 12 Mart - Yıllık dallar Tip 2 (T) 27 Mart 07 Mart - 1 Nisan 12 Mart - Yıllık dallar Tip 3 (T) 25 Mart 07 Mart - 1 Nisan 10 Mart - Yıllık dallar Tip 4 (T) 25 Mart 03 Mart - 1 Nisan 08 Mart - Yıllık dallar Tip 5 (O) 7 Nisan 15 Mart 22 Mart 10 Nisan 22 Mart 30 Mart Dikenler Tip 6 (O) 6 Nisan 12 Mart 22 Mart 10 Nisan 20 Mart 30 Mart Dikenler YİY Tip 7 (O) 7 Nisan 12 Mart 26 Mart 12 Nisan 20 Mart 30 Mart Dikenler Tip 8 (O) 6 Nisan 15 Mart 20 Mart 10 Nisan 22 Mart 30 Mart Dikenler YİY: Yukarı İncirli Yolu (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus tucomenica Lincz (4). Çiçek İriliği Çiçek irilikleri Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde bariz bir farklılık göstermiştir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 3 de çiçek iriliğinin normal badem çiçeği kadar olduğu, Tip 1, 2, ve 4 de normal badem çiçeği iriliğinin yarısı irilikte çiçekler oluştuğu belirlenmiştir. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde (Tip 5, 6, 7 ve 8) çiçek iriliklerinin normal badem çiçeği iriliğinin 1/4'ü kadar olduğu belirlenmiştir (Çizelge 4.14). Her iki türe ait badem genotiplerinde çiçek iriliklerine ilişkin yapılan gözlem sonuçları Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen genotiplerinde birbirlerini destekler nitelikte olmuştur (5). Taç Yaprak Rengi 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan gözlemlerde seçilen tiplerden saptanan taç yaprak renkleri aynı sonuçları vermiştir. Tip 1, 2, 3. ve 4 de çiçeklerin taç yaprak renkleri beyaz olarak saptanırken. Tip 7 de pembe. Tip 5, 6 ve 8 de ise açık pembe olarak elde edilmiştir (Çizelge 4.14, Şekil 4.13). Çiçek taç yaprak renklerinin Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde beyaz, Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan badem genotiplerinde pembe 95

125 veya pembeye yakın renkte olması Gaziantep ilinden seçilen badem genotiplerinden elde edilen sonuçlarla paralel bulunmuştur. Çizelge Şanlıurfa Birecik'ten seçilen yabani badem tiplerinde çiçek iriliği ve taç yaprak rengi Tipler Çiçek İriliği Taç Yaprak Rengi Cennet Bahçesi Tip 1 (T) 1/2 Nİ 1/2 Nİ - Beyaz Beyaz - Tip 2 (T) 1/2 Nİ 1/2 Nİ - Beyaz Beyaz - Tip 3 (T) Nİ Nİ - Beyaz Beyaz - Tip 4 (T) 1/2 Nİ 1/2 Nİ - Beyaz Beyaz - Tip 5 (O) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık Pembe Tip 6 (O) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık Pembe YİY Tip 7 (O) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Pembe Pembe Pembe Tip 8 (O) 1/4 Nİ 1/4 Nİ 1/4 Nİ Açık pembe Açık Pembe Açık Pembe YİY: Yukarı İncirli Yolu Nİ: Normal İrilik (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus tucomenica Lincz. Birecik Tip 6 Birecik Tip 7 Birecik Tip 3 Şekil Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yaprak renkleri (6). Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu 3 çalışma yılında da Tip 2, 3, 4, 5, 6 ve 8 de az olarak saptanmıştır. Buna karşılık 2003 ve 2004 yılı gözlemlerinde Tip 1 ve 7 de orta oranda çift çiçek oluşumu gerçekleşmiştir (Çizelge 4.15). 96

126 (7). Bir Çiçekteki Ortalama Dişi Organ Sayısı Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem genotiplerinde her yabani badem genotipinde 30 adet çiçek tek tek açılmış ve dişi organ sayıları belirlenmiştir. Seçilen yabani badem tiplerinin tamamında bir çiçekteki ortalama dişi organ sayısı denmenin 3 yılı içinde 1 olarak saptanmıştır (Çizelge 4.15). Çizelge Şanlıurfa Birecik ten seçilen yabani badem tiplerinde tomurcuklarda çift çiçek oluşumu ve bir çiçekteki dişi organ sayısı Tipler Cennet Bahçesi Tomurcuklarda Çift Çiçek Oluşumu Bir Çiçekteki Dişi Organ Sayısı Tip 1 (T) Orta Orta Tip 2 (T) Az Az Tip 3 (T) Az Az Tip 4 (T) Az Az Tip 5 (O) Az Az Az Tip 6 (O) Az Az Az YİY Tip 7 (O) Orta Orta Az Tip 8 (O) Az Az Az YİY: Yukarı İncirli Yolu (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus tucomenica Lincz İç Badem Olgunlaşma Tarihi Yabani badem tiplerinde iç badem olgunlaşma tarihi yeşil kabuğun sert kabuktan ayrıldığı dönem olarak kabul edilmiş ve yabani badem tiplerinin bu pozisyona eriştikleri tarih iç badem olgunlaşma tarihi olarak kaydedilmiştir yılı gözlemlerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5 ve 13 de iç badem olgunlaşma tarihi 15 Temmuz, Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen Birecik Tip 1, 2 ve 4 de ise 10 Temmuz olarak saptanmıştır (Çizelge 4.16). Buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 2, 6, 9, 11, 12 ve 15 de iç badem olgunlaşma tarihi 25 Temmuz olarak belirlenmiştir. Aynı türe ait Birecik Tip 6 ve 7 de ise iç badem olgunlaşma tarihi 20 Temmuz olarak saptanmıştır (Çizelge 4.16). 97

127 2005 yılı gözlemlerinde ise Nevşehir den seçilen tiplerin tamamında iç badem olgunlaşması 1 Ağustos itibariyle saptanırken Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 5 de iç badem olgunlaşma tarihi 10 Ağustos olarak belirlenmiştir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 8 ve 13 de iç badem olgunlaşma tarihi 10 Temmuz olarak saptanmıştır. Buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 2, 6, 7, 11 ve 15 de iç badem olgunlaşma tarihi 20 Temmuz olarak belirlenmiştir. Aynı türe ait Birecik Tip 5, 6 ve 7 de ise iç badem olgunlaşma tarihi 15 Temmuz olarak saptanmıştır (Çizelge 4.16). Çizelge Yabani badem tiplerinde iç badem olgunlaşma tarihleri 2003 Yılı 2005 yılı Tip Adı İç Badem Olgunlaşma Tarihi Tip Adı GA 1 (O) 15 Temmuz Göreme 1 1 Ağustos GA 2 (T) 25 Temmuz Göreme 2 1 Ağustos GA 3 (O) 15 Temmuz Göreme 3 1 Ağustos GA 4 (O) 15 Temmuz Göreme 6 1 Ağustos GA 5 (O) 15 Temmuz Göreme 7 1 Ağustos GA 6 (T) 25 Temmuz Göreme 8 1 Ağustos GA 9 (T) 25 Temmuz Göreme 9 1 Ağustos GA 10 (T) 25 Temmuz Göreme 10 1 Ağustos GA 11 (T) 25 Temmuz AHM 4 1 Ağustos GA 12 (T) 25 Temmuz AHM 5 10 Ağustos GA 13 (O) 15 Temmuz AHM 6 1 Ağustos GA 15 (T) 25 Temmuz AHM 7 1 Ağustos Birecik 1 (O) 10 Temmuz AHM 8 1 Ağustos Birecik 2 (O) 10 Temmuz İVRİZ 1 1 Ağustos Birecik 4 (O) 10 Temmuz İVRİZ 2 1 Ağustos Birecik 6 (T) 20 Temmuz GA 1 (O) 10 Temmuz İç Badem Olgunlaşma Tarihi Birecik 7 (T) 20 Temmuz GA 2 (T) 20 Temmuz GA 3 (O) 10 Temmuz GA 4 (O) 10 Temmuz (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus tucomenica Lincz. GA 5 (O) GA 6 (T) GA 7 (T) GA 8 (O) GA 11 (T) GA 13 (O) GA 15 (T) BİRECİK 5 (T) BİRECİK 6 (T) BİRECİK 7 (T) 10 Temmuz 20 Temmuz 20 Temmuz 10 Temmuz 20 Temmuz 10 Temmuz 20 Temmuz 15 Temmuz 15 Temmuz 15 Temmuz 98

128 Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm Sonuçları Morfolojik ölçümler Gülcan a (1985) göre yapılmıştır Konya - Ereğli den Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler Bölgeden seçilen yabani badem genotiplerinde morfolojik ölçüm ve gözlemler üç yıl süre ile gerçekleştirilmiştir. Yapılan araştırmalarda bu bölgeden seçilen yabani badem genotiplerinin ikisinin tek gövdeli ve diğerlerinin ise çalı formunda ve çok gövdeli oldukları belirlenmiştir (Şekil 4.14) (1). Taç Yüksekliği (cm) 2003, 2004 ve 2005 yılarında taç gelişimleri arasındaki farklılıkların çok az olduğu belirlenmiştir. Yıllara göre elde edilen taç yüksekliği değerlerindeki düşmelerin sebebi ise, ağaç dallarındaki kırılmalar, hayvanlar tarafından yenilmesi veya yağmur gibi etkenlerden dolayı zemin yüksekliğinin değişmesi olarak açıklanabilir. Bölgeden seçilen yabani badem genotiplerinde taç yüksekliği değerlerinin 80 cm (Ayrancı Tip 7 ve İvriz Tip 4) ile 160 cm (Ayrancı Tip 6) arasında değiştiği saptanmıştır. Üzerinde çalışılan diğer tiplerde ise taç yükseklikleri bu değerler arasında değişmiştir (Çizelge 4.17). Yabani badem genotiplerinden Ayrancı Tip 7, İvriz Tip 4 ve 5 de taç yüksekliği 100 cm nin altında gerçekleşirken, diğer yabani badem tiplerinin tamamında uzunluk ölçümleri 100 cm nin üzerinde elde edilmiştir (2). Taç Genişliği (cm) Yapılan 3 yıllık ölçümler sonucunda taç genişliği değerlerinin, taç yüksekliği ile benzerlik göstermesine rağmen bire bir paralellik saptanamamıştır. Elde edilen veriler değerlendirildiğinde taç genişliklerinin 110 cm (İvriz Tip 7) ile 300 cm (Ayrancı Tip 1) arasında değiştiği görülmüştür (Çizelge 4.17). Diğer tiplerde taç genişlikleri bu değerler arasında yer almıştır. İki farklı merkezden seçilen yabani 99

129 badem genotiplerinde taç genişliği değerlerinin birbirlerine benzer olduğu da saptanmıştır. Çizelge Konya Ereğli den seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişlikleri Taç Yüksekliği Taç Genişliği (cm) (cm) Ayrancı Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip İvriz Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip (3). Ağaç Kuvveti Seçilen yabani badem genotiplerinin tamamında ağaç kuvveti kültür bademlerinden düşük olması nedeniyle kendi içerisinde tipler birbirleri ile kıyaslanmıştır. Seçilen badem genotiplerinde yapılan 3 yıllık gözlem sonuçlarına göre ağaç kuvvetleri düşük (3), orta (5) ve yüksek (7) olarak belirlenmiştir. Ayrancı gölü mevkiinden seçilen Tip 3 de ağaç kuvveti yüksek (7) olarak belirlenirken. yine aynı bölgeden seçilen Tip 7, İvriz mevkiinden seçilen Tip 2, 3, 5, 6. ve 7 de ağaç kuvveti zayıf (3) olarak saptanmıştır (Çizelge 4.18). Her iki merkezden seçilen diğer tiplerde ise ağaç kuvveti orta (5) olarak belirlenmiştir (4). Ocak Dallanma Durumu Seçilen yabani badem genotiplerinde ocak dallanma durumu seyrek (3), orta (5) ve sık (7) olarak değerlendirilmiştir. Ayrancı Tip 3, İvriz Tip 3 ve 4 de dallanma sık olarak gözlemlenmiştir. Ayrancı Tip 1, 5, 7 ve İvriz Tip 1, 2, 6 ve 7 de orta (3) 100

130 olarak belirlenirken. diğer tiplerde ocak dallanma durumu denemenin yürütüldüğü 3 yılda seyrek (3) olarak değerlendirilmiştir (Çizelge 4.18). Çizelge Konya Ereğli den seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumları Ağaç Kuvveti Ocak Dallanma Durumu Ayrancı Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip İvriz Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip : Zayıf 3: Seyrek 5: Orta 5: Orta 7: Yüksek 7: Sık (5). Ocaktaki Gövde Sayısı Yabani badem genotiplerinde ocaklardaki gövde sayısı 2003, 2004 ve 2005 yıllarında tek tek sayılarak elde edilmiş ve yıllara göre gövde sayılarında değişiklik görülmemiştir (Çizelge 4.19). Yapılan ölçümler sonucunda ocaktaki gövde sayılarının 1 (Ayrancı Tip 6 ve İvriz Tip 1) ile 10 (İvriz Tip 4) arasında değiştiği görülmüştür (Şekil 4.14). Diğer tiplerde gövde sayıları bu değerler arasında yer almışlardır. Ocaklardaki gövde sayısının fazla olmasının ağaç taç yüksekliği ve taç genişliği üzerine etki etmediği de saptanmıştır. 101

131 Ayrancı Tip 6 İvriz Tip 5 Ayrancı Tip 2 Şekil Yabani badem tiplerinde gövde sayısı (6). Ortalama Gövde Kalınlıkları (mm) 2004 ve 2005 yıllarında gövde kalınlıkları tiplerin tamamında toprak seviyesinin 5 cm üzerinden ölçülerek elde edilmiştir (Çizelge 4.19). Ayrancı Tip 6 da 2004 yılında 100 mm olarak ölçülen gövde çapı, 2005 yılında 117 mm olarak elde edilmiş ve bu değerle Ayrancı ve İvriz bölgelerinden seçilen yabani badem tipleri içerisinde en yüksek gövde çapı kalınlığına sahip tip olarak belirlenmiştir. Tek gövdeli tiplerden İvriz Tip 1 ve Tip 6 da da gövde çapı kalınlıkları (sırasıyla 70.0 mm ve mm) diğer tiplerin gövde çapı kalınlıklarından yüksek bulunmuştur. Gövde çapı kalınlıkları açısından en düşük değer 2004 yılında İvriz Tip 4 te mm ve İvriz Tip 7 de mm olarak elde edilmiştir. Çok gövdeli tipler arasında gövde çapı kalınlıkları birbirlerinden farklı olduğu gibi, bir ocak içerisindeki gövdelerde de gövde çapı kalınlıklarının farklı olduğu saptanmıştır. 102

132 Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı ve gövde kalınlıkları Ocaktaki Gövde Gövde Kalınlıkları (mm) Sayısı Ayrancı Min Max Ort Min Max Ort Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip İvriz Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) Araştırmada kullanılan yabani badem genotipleri içerisinde Ayrancı Tip 6 da, tek gövdeli olmasının da etkisiyle toprak seviyesinin 5 cm üzerinden ve İvriz Tip 6 da 20 cm den taç oluşturduğu saptanmıştır. Bölgeden seçilen diğer yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliklerinin toprak seviyesinden başladığı belirlenmiştir (Çizelge 4.20) (8). Yıllık Dal Rengi Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal rengi incelenmiş 2003 yılında İvriz Tip 2, 5 ve 7 de yıllık dal büyümesi olmadığı için yıllık dal rengi saptanamamıştır. Yıllık dal büyümesi gerçekleşen tiplerden ise Ayrancı barajı mevkiinden seçilen Tip 5 de düşük (3), Tip 7 de orta (5) oranda, İvriz den seçilen Tip 3 te düşük (3) oranda antosiyanin birikimine rastlanırken, bu merkezlerden seçilen diğer 11 tipe ait yıllık dallarda antosiyanin birikimine rastlanmamıştır (Çizelge 4.20). 103

133 2004 yılında elde edilen gözlem sonuçları 2003 verileriyle paralellik gösterirken farklılıklar da göze çarpmıştır. Yıllık dal rengi Ayrancı barajı mevkiinden seçilen Tip 1, 2, 3, 5 ve 6 da ve İvriz mevkiinden seçilen tiplerin tamamında yıllık dallarda antosiyanin birikimine rastlanmamıştır (Çizelge 4.20, Şekil 4.15). Ayrancı bölgesinden seçilen Tip 4 te yıllık dallarda düşük oranda (3), ve aynı bölgeden seçilen Tip 7 de ise orta (5) oranda antosiyanin birikimi belirlenmiştir (Çizelge 4.20) yılında ise yıllık dallarda antosiyanin birikimi 2004 yılı ile aynı şekilde gözlemlenmiştir. Ayrancı Tip 5 İvriz Tip 3 Ayrancı Tip 7 Şekil Ereğli İlçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yılık dal rengi Yıllık dallarda antosiyanin birikimi yıllar itibariyle tiplere göre değişmemekle birlikte, İvriz Tip 3 de bu durum değişiklik göstermiştir yılında İvriz Tip 3 e ait yıllık dallarda az (3) oranda antosiyanin birikimi gözlemlenirken, 2004 ve 2005 yıllarında yıllık dallarda antosiyanin birikimi görülmemiştir (Çizelge 4.20). 104

134 Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Ereğli Taçlanma Yüksekliği (cm) Yıllık Dal Rengi Ayrancı Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip İvriz Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip : Antosiyanin birikimi yok 3: Antosiyanin birikimi az 5: Aantosiyanin birikimi orta (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Yıllık dal büyümesi denemenin 3 yılı içinde hem yıllara göre hem de yabani badem genotiplerine göre değişmiştir. Seçilen badem tiplerinin tamamında ve 3 yıllık ölçümler sonucunda ortalama yıllık dal büyümesinin 10 cm nin altında gerçekleştiği görülmüştür. Bu durum cm yıllık dal büyümesi veren kültür bademleri ile kıyaslandığında çok geri olduğu görülmekte ve bu genotiplerin bodurluk özelliklerini akla getirmektedir. Denemede yer alan yabani badem tiplerinin ortalama yıllık dal uzunlukları Çizelge 4.21 de verilmiştir. Her üç yılda da yabani badem tiplerinin ortalama yıllık dal uzunlukları arasındaki fark istatistiksel bakımdan önemli bulunmuştur yılı çalışmalarında Ayrancı Tip 1 ile İvriz Tip 6 ya ait yıllık dal uzunluğu ortalamaları arasındaki fark ile Ayrancı Tip 6, İvriz Tip 1 ve 3 e ait yıllık dal uzunluğu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemsiz olarak bulunmuştur. İvriz Tip 2, 5 ve 7 de yıllık dal büyümesi saptanamamıştır. Yıllık dal oluşturan tiplerde 2003 yılı yıllık dal uzunlukları 2.87 cm (Ayrancı Tip 7) 105

135 ile 9.67 cm (Ayrancı Tip 5) arasında değişmiştir. Diğer tiplere ait yıllık dal büyümeleri bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.21) yılında ise Ayrancı ve İvriz bölgelerinden seçilen yabani badem tiplerinin tamamında yıllık dal oluşumu gerçekleşmiş ve yıllık dal uzunlukları ortalamaları arasındaki fark istatistiksel bakımdan önemli bulunmuştur yılında da 2003 yılı yıllık dal büyümelerine paralel sonuçlar elde edilmiştir yılında en düşük değer elde edilen Ayrancı Tip 7 den bu yıl sonuçlarında da en düşük değer elde edilmiş (1.93 cm), en yüksek ortalama yıllık dal uzunluğu da 2003 yılının en yüksek yıllık dal uzunluğunu veren Ayrancı Tip 5 den (7.13 cm) elde edilmiştir. Diğer tiplerin 2004 yılı ortalama yıllık dal uzunluğu ölçümleri bu değerler arasında yer almıştır. Ayrıca 2004 yılı ölçüm sonuçlarının 2003 yılı sonuçlarına göre daha düşük olduğu da görülmüştür (Çizelge 4.21) yılında Ayrancı Tip 1, 2 ve 7 de ve İvriz Tip 4 ve 5 de yıllık dal oluşumuna rastlanmamıştır. Diğer tiplerde ise ortalama yıllık dal uzunlukları arasındaki fark istatistiksel bakımdan önemli bulunmuş ve ortalama yıllık dal uzunlukları 2.06 cm (Ayrancı Tip 4) ile 7.86 cm (İvriz Tip 1) arasında değişmiştir. Yıllık dal oluşturan tiplerde ilk 2 yılın sonuçlarına göre daha düşük yıllık dal uzunluğu değerleri elde edilmiş ve tiplere göre elde edilen yıllık dal uzunluk ölçümlerinin 2003 ve 2004 yılı sonuçları ile uygun olmadığı da görülmüştür. Bu durumun ekolojik koşullardan etkilenmiş olması muhtemeldir. Ayrıca bölgeden seçilen yabani badem genotiplerinin tamamında yıllık dal büyümeleri araştırmanın 3 yılında da 10 cm nin altında gerçekleşmiştir (Çizelge 4.21) (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Yabani badem tiplerinin yıllık dallarındaki ortalama yaprak sayısı arasındaki fark denemenin üç yılı içinde istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli bulunmuştur yılında İvriz Tip 2, 5 ve 7 de yıllık dal gelişimi olmadığı için yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı saptanamamıştır. Diğer tiplerde ise yıllık dallardaki yaprak sayısı 6 adet yaprak / yıllık dal (Ayrancı Tip 7) ile 13 adet yaprak / yıllık dal 106

136 (Ayrancı Tip 5) arasında değişmiştir (Çizelge 4.21). Diğer tiplere ait yıllık dallardaki yaprak sayıları bu değerler arasında yer almışlardır yılında bölgeden seçilen yabani badem tiplerinin tamamında yıllık dal oluşumu gerçekleştiği için tiplerin tamamında yıllık dallardaki yaprak sayıları elde edilebilmiştir yılı sonuçlarına göre yıllık dallardaki yaprak sayısı 7 adet yaprak / yıllık dal (Ayrancı Tip 7, İvriz Tip 3) ile 13 adet yaprak / yıllık dal (İvriz Tip 2) arasında değişmiştir. Diğer tiplere ait yıllık dallardaki yaprak sayıları bu değerler arasında yer almışlardır (Çizelge 4.21) yılı çalışmalarında Ayrancı Tip 1, 2 ve 7 ve İvriz Tip 4 ve 5 de yıllık dal oluşmamasından dolayı yıllık dal üzerinde bulunan yaprak sayıları da elde edilememiştir. Yıllık dal oluşumu gerçekleşen diğer tiplerde ise yıllık dallar üzerinde bulunan yaprak sayıları 8 adet yaprak / yıllık dal (Ayrancı Tip 3, 4, 5 ve İvriz Tip 1, 7) ile 12 adet yaprak / yıllık dal (İvriz Tip 2) arasında değişim göstermiştir. Yıllık dallar üzerinde oluşan yaprak sayıları açısından bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde önemli bir farklılığın olmadığı saptanmıştır. Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi ve yıllık dallardaki yaprak sayısı Ereğli Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Ortalama Yaprak/Yılık dal (Adet) Ayrancı Tip cde (1) 3.07 gh - 8 cde 9 cd - Tip ef 2.47 hı - 10 b 8 efg - Tip cd 3.87 efg 2.26 c 7 de 9 def 8 de Tip b 5.27 cd 2.06 c 8 cde 11 b 8 e Tip a 7.13 a 2.33 c 13 a 11 bc 8 e Tip c 5.87 bc 4.86 b 10 bc 12 a 11 b Tip f 1.93 ı - 6 e 7 g - İvriz Tip c 4.67 de 7.86 a 8 cde 9 cde 8 e Tip ab 7.13 a - 13 a 12 a Tip c 4.20 ef 4.86 b 9 bc 7 fg 10 c Tip def 3.60 fg - 10 b 8 defg - Tip hı def - Tip cde 4.07 ef 3.13 c 8 bcd 10 bc 9 cd Tip gh 2.33 c - 9 cd 8 e LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir 107

137 Nevşehir den Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler Nevşehir ilinde yabani badem tiplerinin yoğun olarak bulunduğu Göreme Kayseri Yolundan 10 ve Göreme Açıkhava Müzesi içinden de 11 olmak üzere farklı özellik gösteren toplam 21 yabani badem tipi seçilmiştir. Seçilen yabani badem genotiplerine ait morfolojik ölçüm ve gözlem sonuçları aşağıda verilmiştir (1). Taç Yüksekliği (cm) Morfolojik ölçümler her üç yılda da Eylül 2003 tarihlerinde gerçekleştirilmiştir. Yapılan ölçümlerde yabani badem tiplerinde taç yüksekliklerinin önemli oranda değişiklik gösterdiği saptanmıştır. 2003, 2004 ve 2005 yılları ölçüm sonuçlarına göre, seçilen badem tiplerinde taç yüksekliği 85 cm (Göreme Tip 3) ile 290 cm (AHMİ Tip 8) arasında değişirken (Şekil 4.16), bölgeden seçilen diğer tiplerin taç yükseklikleri bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.22). Ayrıca Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen yabani badem tiplerinin Göreme Kayseri yolundan seçilenlere göre daha yüksek taçlı oldukları, bunun nedeninin ise Açık Hava Müzesi içinin düzenlenmesi amacıyla bu bitkilerde ocaklardaki diğer gövdelerin kesilerek tek gövdeli hale getirilmesi olarak değerlendirilmiştir. Göreme Tip 3 AHM Tip 8 Şekil Göreme Tip 3 ve AHM Tip 8 yabani badem tiplerinin görünümü 108

138 Üzerinde çalışılan 21 yabani badem tipinde taç yüksekliği değerlerinin yıllara göre önemli sayılabilecek değişikler göstermediği saptanmıştır. Kaydedilen değişikliklerin bitki taç yüksekliklerinde meydana gelen artışlar ya da, farklı etkenlerden dolayı kırılma veya ölçüm zeminlerinde meydana gelen değişikliklerden kaynaklanmış olduğu düşünülmektedir (2). Taç Genişliği (cm) Taç genişliği ölçümlerinde 120 cm ile en düşük değer Göreme Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 7 den elde edilirken, en yüksek değer 440 cm ile Göreme - Kayseri yolundan seçilen Tip 1 den elde edilmiştir. Diğer tiplere ait taç genişlikleri bu değerler arasında değişmiştir (Çizelge 4.22). Yapılan ölçümler sonucunda yıllara göre taç genişliği değerlerinde ciddi değişikliklerin olmadığı da görülmüştür. Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem Tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği Taç Yüksekliği (cm) Taç Genişliği (cm) Göreme Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip AHM Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip AHM: Açık Hava Müzesi İçi 109

139 Taç yüksekliği ölçümlerinde olduğu gibi, taç genişliği ölçümlerinde de bitkilerin büyümesi veya kırılma, budama ya da ölçüm zemininde meydana gelen değişmeler nedeniyle yıllara göre farklı sonuçlar elde edilmiştir (3). Ağaç Kuvveti Denemede kullanılan yabani badem genotiplerinde 2003, 2004 ve 2005 yıllarını kapsayan gözlemlerde ağaç kuvveti açısından farklılık söz konusu olmamıştır. Her iki merkezden seçilen tiplerde ağaç kuvveti açısından benzerlik gözlenmiştir. 2003, 2004 ve 2005 yıllarında Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 3 ve Göreme Tip 2 nin zayıf ağaç kuvvetine (3) sahip olduğu saptanmıştır (Şekil 4.17). Bununla birlikte Göreme - Kayseri yolundan seçilen tiplerden Tip 1, 5, 9 ve 10 ile Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen tiplerden Tip 8, 9 ve 10 da yüksek ağaç kuvveti (7) gösterdikleri saptanmış, diğer tiplere ait ağaç kuvveti ise orta (5) olarak gözlemlenmiştir (Çizelge 4.23). Göreme Tip 2 AHM Tip 8 Şekil Göreme Tip 2 ve AHM Tip 8 in genel görünümü 110

140 (4). Ocaktaki Dallanma Durumu Ocaklardaki dallanma durumu seyrek (3), orta (5) ve sık (7) olarak değerlendirilmiştir. Belirlenen yabani badem tipleri için denemenin 3 yıllık gözlemlerinde aynı sonuç elde edilmiştir. Göreme - Kayseri yolundan seçilen Tip 2 ve Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 5 ve Tip 6 da dallanma seyrek (3) olarak gözlemlenirken, Göreme Kayseri yolundan seçilen tiplerden Tip 1, 3, 5, 9 ve 10 da ve AHM Tip 8 de sık (7) dallanma saptanmıştır (Çizelge 4.23). Bölgeden seçilen diğer yabani badem tiplerinde ise ocaklardaki dallanma durumu orta (5) olarak gözlemlenmiştir. Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumu Ağaç Kuvveti Ocak Dallanma Durumu Göreme Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip AHMİ Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip AHM: Açık Hava Müzesi İçi 3: Zayıf 3: Seyrek 5: Orta 5: Orta 7: Yüksek 7: Sık 111

141 (5). Ocaktaki Gövde Sayısı Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı denemenin 3 yılında da aynı olmuştur. Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 6 da gövde sayısı 5, Tip 7 de 3 olarak saptanırken, Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen diğer tiplerin tek gövdeli oldukları görülmüştür (Çizelge 4.24, Şekil 4.18). Bunun nedeni ise Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen tiplerden Tip 1, 2, 3, 8, 9 ve 10 No lu tiplerin melez bireyler olma olasılığı ve diğer tiplerde ise Açık Hava Müzesi içinin düzenli görünmesi amacıyla burada çalışan görevliler tarafından tek gövdeye indirilmiş olmaları olarak açıklanabilir. Göreme Kayseri yolundan seçilen 10 adet yabani badem tipinde ocaktaki gövde sayısı 1 (Tip 2 ve 7) ile 18 (Tip 1) arasında değişmiş, diğer tiplerde ise ocaktaki gövde sayısı bu değerler arasında yer almıştır. Bu merkezden seçilen Tip 6 da ise araştırmanın ilk 2 yılında ocaktaki gövde sayısı 12 olarak saptanmış, 3. yılında ise bu gövdelerden 1 adedinin kurumuş olması nedeniyle 11 olarak kaydedilmiştir (Çizelge 4.24, Şekil 4.18). AHM Tip 4 Göreme Tip 2 Göreme Tip 8 Şekil Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde gövde sayısı görünümleri (6). Gövde Kalınlıkları (mm) Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde gövde kalınlıkları 2004 ve 2005 yıllarında ölçülmüş, tiplere göre ve tiplerdeki gövde sayılarına göre değişiklik göstermiştir. Ayrıca ortalama gövde kalınlıklarında yıllar itibariyle de farklılık 112

142 saptanmıştır. Yapılan ölçümler sonucunda tek gövdeli tiplerde gövdelerin, çok gövdeli olanlara göre daha kalın oldukları da saptanmıştır (Çizelge 4.24) yılı gövde kalınlığı ortalamaları 20 mm (Göreme Tip 6) ile 109 mm (Göreme Tip 7) arasında değişmiştir. Diğer tiplerde gövde kalınlığı ortalamaları bu değerler arasında yer almıştır yılı gövde kalınlığı ortalamaları da 2004 yılı ortalamaları ile paralel bulunmuş, 2004 yılında en düşük gövde kalınlığı ölçülen Tip 6 ve en yüksek gövde kalınlığı elde edilen Tip 7 den bu yılın ölçümlerinde de en düşük (23.63 mm) ve en yüksek ( mm) değerler elde edilmiştir yılında elde edilen gövde kalınlığı değerleri, 2004 yılı ölçümlerine göre önemsiz sayılabilecek düzeyde artış göstermiştir. Gövde kalınlığındaki ve yıllık dal büyümesindeki (Çizelge 4.24) düşük artışların nedeni ise seçilen yabani badem genotiplerinin fidan dönemini geçirmiş ve orta yaşlı ve yaşlı ağaçlar olmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı ve gövde kalınlıkları Ocaktaki Gövde Gövde Kalınlıkları (mm) Sayısı Göreme Min Max Ort Min Max Ort Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip AHM Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip AHM: Açık Hava Müzesi İçi 113

143 (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) Taçlanma yükseklikleri tiplere göre değişiklik gösterirken, yıllara göre değişiklik görülmemiştir. Göreme Kayseri yolundan seçilen Tip 7 de taçlanma yüksekliği 18 cm ve Tip 2 de 45 cm olarak ölçülmüştür. Bu merkezden seçilen diğer tiplerde taçlanmanın toprak seviyesinden başladığı saptanmıştır. Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen yabani badem tiplerinde ise toprak seviyesinden taçlanan tiplere rastlanmazken, taçlanma yükseklikleri 20 cm (Tip 7) ile 130 cm (Tip 1 ve 2) arasında değişmiştir. Diğer tiplerin taçlanma yükseklikleri bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.25) (8). Yıllık Dal Rengi Denemenin 3 yılında da yıllık dal rengi, yıllık dallardaki antosiyanin birikimine bakılarak gözlemsel olarak belirlenmiştir. Yıllık dallardaki antosiyanin birikimi bölgeden seçilen tipler arasında farklılık gösterirken, yıllara göre farklılık sadece Göreme Tip 1 de gözlemlenmiş ve bu tipe ait yıllık dallarda ilk 2 yıl antosiyanin birikimi görülmezken, denemenin 3. yılında az (3) oranda antosiyanin birikimi gerçekleştiği saptanmıştır yılı gözlemlerinde Göreme Tip 4 ve AHMİ Tip 3, 5 ve 6 da yıllık dal gelişimi olmadığı için antosiyanin birikimi belirlenememiştir. Yıllık dal oluşturan tiplerden ise AHMİ Tip 4 te az (3), Göreme Tip 5, 9 ve AHMİ Tip 1, 2, 8, 9 ve 11 de orta (5), Göreme Tip 8 ve AHMİ Tip 10 da yıllık dallarda yüksek (7) oranda antosiyanin birikimine rastlanmıştır (Çizelge 4.25). Diğer tiplerde yıllık dallarda antosiyanin birikimi görülmemiştir ve 2005 yılı gözlemlerinde ise yıllık dallardaki antosiyanin birikimi 2003 yılı gözlemleri ile paralel olarak gözlemlenmiştir ve 2004 yıllarında yıllık dal oluşumu gerçekleşmeyen Göreme Tip 4 de 2005 yılı gözlemlerinde yıllık dallardaki antosiyanin birikimi düşük (3) olarak belirlenmiştir. 114

144 Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Taçlanma Yüksekliği Yıllık Dal Rengi (cm) Görem e 4 Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip AHMİ Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip AHM: Açık Hava Müzesi İçi 0: Antosiyanin birikimi yok 3: Antosiyanin birikimi az 5: Antosiyanin birikimi orta 7: Antosiyanin birikimi yüksek (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Yıllık dal büyümesi seçilen her bitkide 30 adet yıllık dalda gerçekleştirilmiştir. Denemenin üç yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dal uzunluğu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur. Üzerinde çalışılan 21 yabani badem tipinde 2003 ve 2004 yıllarında gerçekleştirilen ortalama yıllık dal büyümesi ölçümleri tipler açısından benzer sonuçlar vermişlerdir. Bununla birlikte Göreme Tip 4, AHMİ Tip 3, 5 ve 6 da yıllık dal gelişimi olmadığı için bu tiplere ait yıllık dal uzunlukları saptanamamıştır. Yıllık dal oluşumu gerçekleşen yabani badem tipleri içerisinde 2003 yılında en düşük ortalama yıllık dal büyümesi 3.13 cm ile Göreme - Kayseri yolundan 115

145 seçilen Tip 2 den elde edilirken en fazla ortalama yıllık dal büyümesi cm ile Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 10 dan elde edilmiştir (Çizelge 4.26). Diğer tiplerde yıllık dal büyümeleri bu değerler arasında yer almıştır yılı ölçümlerinde ise en düşük ortalama yıllık dal büyümesi 4.0 cm ile Göreme - Kayseri yolundan seçilen tiplerden Tip 5 den elde edilirken, en yüksek ortalama yıllık dal büyümesi cm ile Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 2 den elde edilmiştir (Çizelge 4.26). Diğer tiplere ait yıllık dal büyümeleri bu değerler arasında yer alırken, Göreme - Kayseri yolundan seçilen Tip 3 ve Tip 4 de yıllık dal oluşumu gerçekleşmediği için ölçüm yapılamamıştır yılı araştırmalarında Göreme Tip 8 ve 9 ile AHMİ Tip 2 ve 3 de yıllık dal gelişiminin olmadığı görülmüştür. Yıllık dal oluşumu gerçekleşen diğer yabani badem tiplerinde yapılan ölçümler sonucunda yıllık dal büyümelerinin ilk 2 yılın sonuçlarına nazaran farklı olduğu görülmüştür. Yıllık dal gelişimi gözlenen tiplerde ortalama yıllık dal uzunlukları 3.26 cm (Göreme Tip 6) ile cm (AHMİ Tip 11) arasında değişmiş ve diğer tiplerde ortalama yıllık dal uzunluklarının bu değerler arasında yer aldığı saptanmıştır (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yıllık dal oluşumu gerçekleşen her yabani badem tipinde 30 adet yıllık dal üzerindeki yaprakların sayılması ve ortalamalarının alınması ile elde edilmiştir. Denemenin 3 yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dallardaki yaprak sayısı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur yılı ölçümlerinde yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı en düşük Göreme Kayseri yolundan seçilen Tip 2 de 6 adet yaprak / yıllık dal olarak elde edilirken, en yüksek değer 19 adet yaprak / yıllık dal olarak Göreme Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen tiplerden Tip 10 dan elde edilmiştir (Çizelge 4.26). Diğer tiplerde yıllık dallardaki yaprak sayısı bu değerler arasında değişmiştir yılı ölçümleri ise, Göreme Tip 3 ve 4 de yıllık dal gelişimi olmadığı için yıllık dallardaki yaprak sayısı elde edilememiştir. Buna karşılık Göreme Kayseri yolundan seçilen Tip 1 ve 5 de 7 adet yaprak / yıllık dal olarak en düşük değer elde 116

146 edilirken, en yüksek değer 38 adet yaprak / yıllık dal olarak Göreme Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 2 den elde edilmiştir (Çizelge 4.26). Diğer tiplerde yıllık dallardaki yaprak sayısı bu değerler arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde ise, Göreme Tip 8 ve 9 da yıllık dal gelişimi olmadığı için yıllık dallardaki yaprak sayısı elde edilememiştir. Yıllık dal oluşumu gözlenen tipler içerisinde ise en düşük değer Göreme Kayseri yolundan seçilen Tip 1 ve 6 da 9 adet yaprak / yıllık dal olarak elde edilmiştir. En yüksek değer ise 28 adet yaprak / yıllık dal olarak Göreme Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 9 da saptanmıştır (Çizelge 4.26). Diğer tiplerde yıllık dallardaki yaprak sayısı bu değerler arasında değişmiştir. Çizelge Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi ve yıllık dallardaki yaprak sayısı Ortalama Yıllık Dal Büyümesi Ortalama Yılık dal/ yaprak (Adet) (cm) Göreme Tip efg (1) 4.33 h 4.73 hı 7 fg 7 f 9 g Tip h 5.87 gh 3.80 ıj 6 g 13 e 10 fg Tip e hı 16 b - 12 cd Tip hı cd Tip efg 4.00 h 4.60 hı 9 efg 7 f 10 def Tip fgh 8.33 cd 3.26 j 11 de 19 bc 9 fg Tip efg 5.87 gh 7.60 e 8 fg 14 de 11 cde Tip gh 4.60 h - 9 ef 11 e - Tip efg 5.27 gh - 8 fg 11 e - Tip cd c 5.06 gh 14 c 18 bc 12 c AHM Tip ef 8.00 ef 8.67 d 8 efg 18 bc 13 c Tip e a - 9 efg 38 a - Tip gh de - Tip e 4.27 h 6.53 f 12 cd 12 e 12 cd Tip fg 5.13 gh - 17 bc 12 c Tip gh 4.60 hı - 14 de 12 cd Tip d 8.47 def 4.33 hı 16 b 18 bc 11 ef Tip c b 11.0 c 12 cd 16 cd 18 a Tip cd 9.80 cde b 12 cd 17 c 28 a Tip a a 5.80 fg 19 a 19 bc 15 b Tip b b a 14 c 20 b 15 b LSD AHM: Açık Hava Müzesi İçi (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir 117

147 Niğde Ulukışla dan Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler Niğde ilinde yabani badem populasyonunun yoğunluk kazandığı Ulukışla ilçesinden seçilen 11 yabani badem genotipinde morfolojik özellikler incelenmiş ve elde edilen sonuçlar aşağıda sunulmuştur (1). Taç Yüksekliği (cm) Araştırmada kullanılan yabani badem genotiplerinde taç yüksekliği ölçüm değerleri 2003, 2004 ve 2005 yılı ölçümlerinde diğer bölgelerden seçilen tiplerde olduğu gibi benzer sonuçlar vermiştir. Bu değere ilişkin ölçüm sonuçlarındaki artış bitkinin büyümesinden kaynaklanabileceği gibi, önemsiz sayılabilecek azalışlarda ya fiziksel kırılmalardan ya da zeminde meydana gelen değişikliklerden kaynaklanmaktadır yılı ölçümlerinde, seçilen badem tiplerinde en düşük taç yüksekliği Tip 8 den 110 cm olarak elde edilirken, Tip 2 ise 210 cm lik taç yüksekliği değeri ile seçilen tipler içerisinde en yüksek taçlı tip olmuştur yılı ve 2005 yılı ölçümleri de 2003 yılı taç yüksekliği ölçümleri ile benzer bulunmuştur. Çalışmanın 3 yıllık ölçümlerinde de ilk yıl ölçümlerinde olduğu şekilde en düşük ve en yüksek taç yüksekliği veren tiplerde değişiklik olmamış, diğer tiplerin taç yükseklikleri de 2003 yılı ölçümlerinde olduğu şekilde bu iki tipin ölçüm değerleri arasında sıralanmıştır (Çizelge 4.27) (2). Taç Genişliği (cm) Çalışmada kullanılan yabani badem tiplerinde taç yüksekliği değerlerinde olduğu gibi, taç genişliği değerlerinde de tiplere göre değişik sonuçlar elde edilmiştir. Yıllar itibariyle de önemsiz sayılabilecek farklılıklar saptanmıştır. En düşük taç genişliği 2003 yılında 130 cm olarak Tip 8 den elde edilmiştir. Bu tipe ait taç genişliği değeri 160 cm olarak 2005 yılında ölçülmüş ve bu yılda da Tip 9 ile birlikte en düşük taç genişliğine sahip tipler olmuşlardır. En yüksek taç genişliği ise Tip 11 de 290 cm olarak ölçülmüş, bu değer 2004 ve 2005 yıllarında 5 118

148 cm lik artışla yine en yüksek değer olarak elde edilmiştir. Bölgeden seçilen diğer tiplere ait taç genişliği ölçümlerinin bu değerler arasında dağılım gösterdiği saptanmıştır (Çizelge 4.27). Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği Niğde Taç Yüksekliği (cm) Taç Genişliği (cm) Ulukışla Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip (3). Ağaç Kuvveti Çalışmada kullanılan yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti Tip 3 te zayıf (3), Tip 2, 5, 7, 10 ve 11 de kuvvetli (7) olarak gözlemlenirken, diğer tiplerin orta (5) kuvvette ağaçlar oluşturduğu kaydedilmiştir. Ağaç kuvvetine ilişkin yapılan gözlemlerde tipler bazında yıllara göre farklılık görülmemiştir (Çizelge 4.27). Niğde den seçilen yabani badem genotiplerinde ağaç kuvvetinin Konya Ereğli den seçilen yabani badem tiplerinin ağaç kuvvetine denk olduğu, buna karşılık Nevşehir den seçilen yabani badem tiplerinin ağaç kuvvetinden düşük olduğu kaydedilmiştir (4). Ocaklarda Dallanma Durumu Ağaç kuvvetine ilişkin gözlem sonuçlarında olduğu gibi ocaklarda dallanma durumu da, tiplere göre değişiklik gösterirken, tipler bazında yıllara göre farklılık kaydedilmemiştir. Bölgeden seçilen tiplerden Tip 4, 8 ve 9 da ocaklarda dallanmanın seyrek (3) olduğu, buna karşılık Tip 2, 5, 7 ve 11 de ocaklarda sık (7) dallanma olduğu gözlemlenmiştir. Diğer tiplerin dallanmalarının orta (5) olduğu da 119

149 kaydedilmiştir. Ocaklarda dallanma yoğunluğunun ağaç kuvveti, taç yüksekliği ve taç genişliği ile de ilgili olmadığı saptanmıştır (Çizelge 4.28). Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumu Niğde Ağaç Kuvveti Ocak Dallanma Durumu Ulukışla Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip : Zayıf 3: Seyrek 5: Orta 5: Orta 7: Yüksek 7: Sık (5). Ocaktaki Gövde Sayısı Bölgeden seçilen tiplerde ocaktaki gövde sayısınin 1 (Tip 1, 6 ve 11) ile 3 (Tip 2, 5, 8 ve 9) arasında değiştiği saptanmış ve diğer tiplerde ise ocaktaki gövde sayısının 2 olduğu belirlenmiştir (Çizelge 4.29, Şekil 4.19). Yapılan gövde sayımlarından elde edilen sonuçların Göreme Kayseri yolu ve Ereğli den seçilen tiplerden elde edilen sonuçlardan düşük olduğu saptanmıştır. Beklenildiği şekilde yıllar itibariyle ocaktaki gövde sayısında değişiklik görülmemiştir. Tip 1 Tip 6 Tip 8 Şekil Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayıları 120

150 (6). Gövde Kalınlıkları (mm) Gövde kalınlıkları 2004 ve 2005 yıllarında ölçülmüş ve tiplere göre ve ocaktaki gövde sayısına göre değişiklik göstermiştir. Yapılan ölçümlerde tek gövdeli tiplerde gövde kalınlıklarının çok gövdeli olanlara göre daha kalın oldukları da saptanmıştır yılında yapılan ölçüm sonuçlarına göre mm gövde kalınlığı ile Tip 8 en ince gövde kalınlığına sahip tip olurken, mm gövde kalınlığı ile Tip 1 en kalın gövdeli tip olarak saptanmıştır. Diğer tiplerde ortalama gövde kalınlıkları bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.29) yılı gövde kalınlığı ölçüm sonuçları tiplerin çoğunda 2004 yılı sonuçları ile benzer bulunurken, Tip 2 de minimum, maksimum ve ortalama gövde kalınlığı değerlerinin artığı da saptanmıştır. Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı ve gövde kalınlıkları Niğde Ocaktaki Gövde sayısı Gövde Kalınlıkları (mm) Ulukışla Min Max Ort Min Max Ort Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliklerinin 3 yıllık ölçüm sonuçlarına göre değişmediği belirlenmiştir yılı ölçümlerinde taçlanma yüksekliği Tip 1 de 5 cm, Tip 3 de 30 cm, Tip 6 ve 11 de 10 cm olarak ölçülürken, diğer tiplerin toprak seviyesinden 121

151 taçlandıkları belirlenmiştir (Çizelge 4.30) ve 2005 yılı ölçümlerinde elde edilen sonuçların ise 2003 yılı sonuçları ile aynı olduğu görülmüştür (8). Yıllık Dal Rengi Yıllara göre yıllık dal gelişimi gerçekleşen yabani badem tiplerinde yıllık dallarda antosiyanin birikimi denemenin 3 yılı için benzer şekilde gözlemlenmiştir. Tip 2 de yıllık dallarda ilk yıl antosiyanin birikimi gözlemlenmezken, 2. ve 3. yılda antosiyanin birikimi az (3) oranda gerçekleşmiştir. Tip 6 ve 11 de 2003 ve 2004 yıllarında yıllık dallarda antosiyanin birikimi az (3) olmuştur. Tip 5 de 2003 yılında antosiyanin birikimi az (3), 2004 ve 2005 yıllarında orta (5) olarak gerçekleşmiştir. (Çizelge 4.30) ve 2004 yılında Tip 7 de ise yıllık dallardaki antosiyanin birikimi orta (5) olarak gözlemlenmiştir. Yıllık dal oluşumu gerçekleşen diğer yabani badem genotiplerinde yıllık dallarda antosiyanin birikimine rastlanmamıştır. Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Taçlanma Yüksekliği Yıllık Dal Rengi (cm) Ulukışla Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip Tip : Antosiyanin birikimi yok 3: Antosiyanin birikimi az 5: Antosiyanin birikimi orta 7: Antosiyanin birikimi yüksek (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Ortalama yıllık dal büyümesi yıllık dal gelişimi gerçekleşen yabani badem tiplerinde tesadüfen alınan 30 adet yıllık sürgün uzunluğunun ortalamasının alınması 122

152 ile elde edilmiştir. Denemenin üç yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dal uzunluğu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur yılı ölçümlerinde Tip 4 ve 9 da yıllık dal gelişimi olmadığı için ortalama yıllık dal büyümesi elde edilememiştir. Yıllık dal oluşumu gerçekleşen tiplerde en düşük ortalama yıllık dal büyümesi 3.20 cm ile Tip 3 den elde edilirken, 6.67 mm ile en yüksek değer Tip 1 den elde edilmiştir. Diğer tiplerde ortalama yıllık dal büyümesi bu değerler arasında değişim göstermiştir (Çizelge 4.31) yılı ölçümlerinde 2003 yılında olduğu şekilde Tip 4 de yıllık dal oluşumu gerçekleşmemiştir. Yıllık dal oluşturan diğer yabani badem tiplerinde ortalama yıllık dal büyümesi 2.20 cm (Tip 3) ile 6.53 cm (Tip 1) arasında gerçekleşmiştir yılında elde edilen ortalama yıllık dal büyümesi değerleri her tip için 2003 yılı sonuçları ile benzer bulunmuştur yılı ölçümlerinde Tip 4, 6, 7, 9 ve 10 da yıllık dal oluşumu gerçekleşmemiştir yılı yıllık dal uzunluğu ölçümlerinde en düşük ortalama yıllık dal uzunluğu 1.40 cm (Tip 8) olarak elde edilirken, en yüksek ortalama yıllık dal uzunluğu 3.40 cm (Tip 1) olarak belirlenmiştir. Diğer tiplere ait ortalama yıllık dal büyümeleri bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.31) yılı ölçümlerinde elde edilen ortalama yıllık dal uzunluğu değerleri 2003 ve 2004 yıllarında elde edilen sonuçlara oranla çok düşük bulunmuştur (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı 3 yıl süre ile yıllık dal gelişimi gerçekleşen yabani badem tiplerinin tamamında 30 adet yıllık dal üzerindeki yaprakların tek tek sayılması ve ortalamasının alınması ile elde edilmiştir. Denemenin üç yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dallardaki yaprak sayısı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur. Yıllık dallardaki yaprak sayısı 2003 ve 2004 yıllarında göreceli olarak benzer bulunurken, 2005 yılı ölçümlerinde yıllık dal büyümelerine benzer şekilde düşük sonuçlar elde edilmiştir. 123

153 2003 yılı ölçümlerinde Tip 4 ve 9 da yıllık dal gelişimi olmadığı için yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı belirlenememiştir. Yıllık dal oluşumu gerçekleşen yabani badem genotiplerinde yıllık dallardaki yaprak sayısı en yüksek 12 adet yaprak/yıllık dal ile Tip 2 den elde edilirken, en düşük değer 7 adet yaprak/yıllık dal ile Tip 8 den elde edilmiştir. Diğer tiplerde yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı bu değerler arasında gerçekleşmiştir (Çizelge 4.31) yılında Tip 4 de yıllık dal oluşumu gerçekleşmediği için ölçüm yapılamamıştır. Ölçüm gerçekleştirilen diğer tiplerde yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı 16 adet yaprak/yıllık dal (Tip 1) ile 8 adet yaprak/yıllık dal (Tip 7) arasında değişmiştir. Diğer tiplerden elde edilen ölçüm sonuçları bu değerler arasında yer almıştır yılı ölçümlerinde ise Tip 4, 6, 7, 9 ve 10 da yıllık dal oluşumu gerçekleşmediği için yıllık dallar üzerindeki ortalama yaprak sayısı belirlenememiştir. Yıllık dal oluşumu gerçekleşen diğer tiplerde yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı 9 yaprak/yıllık dal (Tip 1) ile 7 yaprak/yıllık dal (Tip 10) arasında değişmiştir. Diğer yabani badem tiplerinden elde edilen yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.31) yılında elde edilen yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı, 2003 yılı ve 2004 yılında elde edilen değerlerden düşük olduğu dikkat çekmiştir. Çizelge Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi yıllık dallardaki yaprak sayısı Niğde Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Ortalama Yaprak/ Yıllık dal (Adet) Ulukışla Tip a (1) 6.53 a 3.40 a 11 ab 16 a 9 a Tip cd 3.60 e 2.13 b 12 a 11 bc 8 ab Tip d 2.20 f 2.20 b 10 abc 9 de 8 ab Tip Tip bc 4.73 bc 2.33 b 10 ab 10 bcde 7 b Tip cd 4.33 bcde - 9 bc 9 cde - Tip b 5.13 b - 9 abc 8 e - Tip bcd 4.67 bcd 1.40 c 7 c 9 cde 7 b Tip de b - Tip bc 4.00 cde 2.73 a 12 a 11 bc 7 b Tip a 4.40 bcde - 11 ab 11 bcd - LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir 124

154 Gaziantep ten Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler Gaziantep ilinde yürütülen çalışmalarda Nizip demir yolu bölgesinden 8, Küllü yolu bölgesinden 2 ve İbrahim Şehir köyü bölgesinden 5 olmak üzere toplam 15 adet yabani badem tipi kullanılmıştır. Bu yabani badem tiplerinde gerçekleştirilen morfolojik gözlem ve ölçüm sonuçları aşağıda sunulmuştur (1). Taç Yüksekliği (cm) Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği değerlerinin diğer illerdeki yabani badem tiplerinden elde edilen değerlerden daha fazla olduğu saptanmıştır yılı ölçümleri sonucunda Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği 120 cm (Tip 7) ile 360 cm (Tip 3) arasında değişim göstermiştir. Bu tiplerden elde edilen taç yüksekliği değerleri 2004 ve 2005 yılında da minimum ve maksimum değerler olarak kaydedilmiştir. Diğer badem tiplerinde taç yükseklikleri 3 yıllık ölçüm sonuçlarına göre bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.32) ve 2005 yılı ölçüm sonuçları ise tipler bazında bir önceki yıl sonuçları ile uyumlu bulunurken, bazı küçük farklılıklar da saptanmıştır. Elde edilen bu farklılıkların bitkilerin büyümelerinden ve fiziksel kırılma, ölçüm yerinin yıllara göre değişmesi gibi nedenlerden kaynaklanabileceği kanısına varılmıştır (Çizelge 4.32). Araştırma sonucunda Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14) yabani badem tiplerinde taç yüksekliklerinin Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer (Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15) alan yabani badem tiplerinden daha fazla olduğu da saptanmıştır (2). Taç Genişliği (cm) 2003 yılı ölçümlerinde en düşük taç genişliği 160 cm ile Tip 10 dan elde edilirken, en yüksek taç genişliği 560 cm ile Tip 14 den elde edilmiştir. Diğer badem tiplerinde taç genişliği ölçümleri bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.32). 125

155 2004 ve 2005 yılı ölçüm sonuçları ise tipler bazında 2003 yılı sonuçları ile uyumlu bulunurken, bazı küçük farklılıklar da saptanmıştır. Elde edilen bu farklılıklar bitkilerin büyümelerinden ve fiziksel kırılma, ölçüm yerinin yıllara göre değişmesi gibi nedenlerden kaynaklanabilmektedir (Çizelge 4.32). Taç yüksekliği ölçümlerinden elde edilen sonuçlara benzer şekilde taç genişliği ölçümlerinde de Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14) yabani badem tiplerinde taç genişliklerinin Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer (Tip 2, 6,7, 9, 10, 11, 12 ve 15) alan yabani badem tiplerinden daha fazla olduğu da saptanmıştır. Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği Gaziantep Taç Yüksekliği Taç Genişliği (cm) (cm) Nizip Yolu Tip 1 (O) Tip 2 (T) Tip 3 (O) Tip 4 (O) Tip 5 (O) Tip 6 (T) Tip 7 (T) Tip 8 (O) Küllü Yolu Tip 9 (T) Tip 10 (T) İbrahim Şehir Tip 11 (T) Tip 12 (T) Tip 13 (O) Tip 14 (O) Tip 15 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz (3). Ağaç Kuvveti Ağaç kuvveti gözlem sonuçları denemenin 3 yılında da benzer şekilde kaydedilmiştir. 2003, 2004 ve 2005 yıllarında bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde düşük kuvvetli ağaçlara rastlanmazken, Tip 1, 2, 9, 10 ve 15 orta kuvvetli (5) olarak belirlenmiş, diğer 10 yabani badem tipinin ise ağaç yapısının kuvvetli (7) olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.33). Orta kuvvette ağaçlar oluşturan yabani badem 126

156 tiplerinden sadece Tip 1 in Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alması, diğer tiplerin ise Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alması dikkat çekmiştir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan yabani badem genotiplerinin Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alanlardan daha kuvvetli ağaçlar oluşturduğu saptanmıştır (Çizelge 4.33). Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde düşük (3) ağaç kuvvetine sahip tiplerin olmaması ve tiplerin tamamının orta (5) ve yüksek (7) kuvvette ağaçlar oluşturmasının nedeni bu yabani badem tiplerinin antepfıstığı bahçelerinin kenarlarında çit bitkisi şeklinde yetişmiş olması, antepfıstığı bahçelerinin sulanması ve gübrelenmesi gibi işlemlerden etkilenmeleri olarak açıklanabilir. Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumu Ağaç Kuvveti Ocak Dallanma Durumu Demir Yolu Tip 1 (O) Tip 2 (T) Tip 3 (O) Tip 4 (O) Tip 5 (O) Tip 6 (T) Tip 7 (T) Tip 8 (O) Küllü Yolu Tip 9 (T) Tip 10 (T) İbrahim Şehir Tip 11 (T) Tip 12 (T) Tip 13 (O) Tip 14 (O) Tip 15 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz. 3: Zayıf 3: Seyrek 5. Orta 5: Orta 7: Yüksek 7: Sık (4). Ocak Dallanma Durumu Ocak dallanma durumuna ilişkin yapılan 3 yıllık gözlem sonuçları birbirleri ile aynı olmuştur. Yapılan gözlemler neticesinde Tip 1, 2 ve 15 in orta (5), diğer 127

157 tiplerin ise sık (7) dallanma gösterdikleri saptanmıştır (Çizelge 4.34). Bölgeden seçilen tiplerde seyrek dallanma gösteren tiplere rastlanmamıştır. Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türleri içerisinde yer alan yabani badem tiplerinin tanımlanmasında ocak dallanma durumu belirleyici olmamıştır. Bu iki türe ait bitkilerin tamamında ocaklarda sık (7) dallanma gözlemlenmiştir (5). Ocaktaki Gövde Sayısı Ocaktaki gövde sayısı denemenin 3 yılında da tek tek sayılarak elde edilmiş ve 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan sayımlarda ocaktaki gövde sayısı aynı olmuştur. Araştırma sonucunda bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde gövde sayısının 1 (Tip 3) ile 50 (Tip 6 ve 11) arasında değiştiği görülmüştür (Şekil 4.20). Diğer badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.34). Tek gövdeli olan Tip 3 in taç yüksekliği ve taç genişliği değerlerinden de görüleceği gibi (Çizelge 4.32) kültür bademi ağaçlarına yakın bir taç oluşturduğu da görülmüştür. Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde özellikle taç genişliği değerlerinin yüksekliği ocaklardaki gövde sayısının fazla olması ile açıklanabilir. Araştırma sonucunda Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14) yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısının Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer (Tip 2, 6,7, 9, 10, 11, 12 ve 15) alan yabani badem tiplerinden daha az olduğu da saptanmıştır. Gaziantep ten seçilen yabani badem tiplerinde gövde sayısı diğer illerdeki yabani badem tiplerindeki gövde sayısından çok fazla olmuştur. Bu durum bölgede yetişen yabani badem tiplerinin Konya, Nevşehir ve Niğde de yetişen yabani badem genotiplerinden genetik yapı itibariyle farklı olma olasılığını kuvvetlendirmektedir. 128

158 GA Tip 3 GA Tip 1 Şekil GA Tip 3 ve Tip 1 de gövde adetlerinin görünümü (6). Gövde Kalınlıkları (mm) Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde gövde kalınlıkları 2004 ve 2005 yıllarında ölçülmüştür. Elde edilen değerler genelde yükselme eğiliminde ve yıllar itibariyle paralel olurken, 2005 yılında 2004 yılı ölçüm sonuçlarına göre bazı yabani badem tiplerinde çok düşük oranlarda da olsa düşük değerler elde edilmiştir. Bu düşüşlerin nedeni ise yabani badem tiplerinin çalı formunda ve çok dikenli olmaları nedeniyle ölçülecek gövdeye tam olarak ulaşılamamasıdır. Elde edilen gövde kalınlığı değerleri irdelendiğinde en yüksek değerin tek gövdeli olan Tip 3 de 300 mm olduğu görülmektedir (Şekil 4.20). En düşük ortalama gövde kalınlığı değeri ise Tip 2 den mm olarak 2004 yılında ve mm olarak ta 2005 yılında elde edilmiştir. Diğer tiplerde gövde kalınlığı ölçümleri bu değerler arasında yer almıştır. Bununla birlikte tiplerde ocaktaki gövde kalınlıklarının da ciddi farklılıklar gösterdiği belirlenmiştir (Çizelge 4.34). Araştırma sonucunda Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14) badem tiplerinde gövde kalınlıklarının Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer (Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15) alan badem tiplerine ait gövde kalınlıklarından daha yüksek olduğu saptanmıştır. 129

159 Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı ve gövde kalınlıkları Ocaktaki Gövde sayısı Gövde Kalınlıkları (mm) Nizip Yolu Min Max Ort Min Max Ort Tip 1 (O) Tip 2 (T) Tip 3 (O) Tip 4 (O) Tip 5 (O) Tip 6 (T) Tip 7 (T) Tip 8 (O) Küllü Yolu Tip 9 (T) Tip 10 (T) İbrahim Şehir Tip 11 (T) Tip 12 (T) Tip 13 (O) Tip 14 (O) Tip 15 (T) (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) Denemenin 3 yıllık ölçümleri sonucunda tiplerde taçlanma yüksekliklerinin değişmediği görülmüştür. Taçlanma yüksekliği Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 3 de 50 cm olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.35, Şekil 4.20). Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer Tip 12 ve 15 de 20 cm olarak ölçülmüştür. Diğer tiplerin ise toprak seviyesinden taçlandıkları belirlenmiştir. Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan diğer badem tiplerinde taçlanmanın toprak seviyesinden başladığı saptanmıştır (8). Yıllık Dal Rengi 2003 yılı gözlem sonuçlarına göre bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dallarda antosiyanin birikimi Tip 3, 4, 5 de düşük (3), Tip 1, 8, 12, 13 ve 14 de orta (5) olarak elde edilirken, diğer tiplerde yüksek (7) olarak gözlemlenmiştir (Çizelge 4.35). 130

160 Tip 3, 4, 5 de 2004 yılında yıllık dallarda antosiyanin birikimi görülmezken, 2005 yılı gözlemlerinde bu tiplerde oluşan yıllık dallarda yine düşük (3) antosiyanin birikimine rastlanmıştır. Diğer tiplerde antosiyanin birikimi yıllara göre değişiklik göstermemiştir. Denemenin ilk 2 yılında Tip 14 e ait yıllık dallarda antosiyanin birikimi orta (5) olarak gözlemlenirken, 2005 yılı gözlemlerinde bu tipim yıllık dallarında antosiyanin birikimi düşük (3) olarak değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14) badem tiplerinde yıllık dallardaki antosiyanin birikimi Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer (Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15) alan badem tiplerine ait yıllık dallardaki antosiyanin birikiminden daha düşük olduğu saptanmıştır. Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Taçlanma Yüksekliği Yıllık Dal Rengi (cm) Demir Yolu Tip 1 (O) Tip 2 (T) Tip 3 (O) Tip 4 (O) Tip 5 (O) Tip 6 (T) Tip 7 (T) Tip 8 (O) Küllü Yolu Tip 9 (T) Tip 10 (T) İbrahim Şehir Tip 11 (T) Tip 12 (T) Tip 13 (O) Tip 14 (O) Tip 15 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz. 0: Antosiyanin birikimi yok 3: Antosiyanin birikimi az 5: Antosiyanin birikimi orta 7: Antosiyanin birikimi yüksek 131

161 (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Denemenin üç yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dal uzunluğu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur yılında yapılan ölçümler sonucunda en düşük ortalama yıllık dal büyümesi 8.87 cm ile Tip 10 dan elde edilirken, en yüksek ortalama yıllık dal büyümesi cm ile Tip 2 den elde edilmiştir. Diğer tiplerde ortalama yıllık dal büyümesi bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.36) yılında yapılan ölçümler sonucunda ise en düşük ortalama yıllık dal büyümesi 2003 yılında olduğu gibi 9.3 cm ile Tip 10 dan elde edilirken, en yüksek ortalama yıllık dal büyümesi cm ile Tip 6 ve 15 den elde edilmiştir. Diğer tiplerde ortalama yıllık dal büyümesi bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.36) yılında Tip 1 in kurumuş olması, Tip 9 ve 10 un kesilmiş olması nedeniyle yıllık dal uzunluğu ölçümleri gerçekleştirilememiştir. Diğer tiplerde yıllık dal uzunluğu değerlerinin 2003 ve 2004 yılı değerlerinden düşük gerçekleşmiştir. Bu yılki ölçümlerde en düşük ortalama yıllık dal büyümesi 7.26 cm ile Tip 7 de gerçekleşirken, en yüksek ortalama yıllık dal büyümesi cm ile 2003 yılında da en yüksek değeri veren Tip 2 den elde edilmiştir (Çizelge 4.36). Bununla birlikte ortalama yıllık dal büyümesi açısından tipler arasında ve yıllar arasında önemli bir farklılık görülmemiştir (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Denemenin üç yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dallardaki yaprak sayısı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur yılında yıllık dallardaki yaprak sayısı 13 adet yaprak/yıllık dal (Tip 4) ile 137 adet yaprak/yıllık dal (Tip 12) arasında değişmiştir yılında da minimum değer yine Tip 4 den 12 adet yaprak/yıllık dal olarak belirlenirken, maksimum yaprak sayısı 142 adet yaprak/yıllık dal ile Tip 11 den elde edilmiştir. Her 2 yılda da 132

162 diğer tiplerde yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.36). Denemenin 3. yılında elde edilen yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı ilk 2 yıl sonuçlarını doğrular nitelikte olmasına rağmen, farklılıklarda görülmüştür. Yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı en düşük 12 adet yaprak/yıllık dal (Tip 4) olarak elde edilirken, en yüksek değer 307 adet yaprak/yıllık dal (Tip 2) olarak elde edilmiştir. Diğer tiplerde yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı bu değerler arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde Tip 2 den elde edilen yıllık dallardaki yaprak sayısı dikkat çekmiştir. Bunun nedeni Amygdalus turcomenica Lincz. türüne ait badem tiplerinde oluşan yıllık dallar üzerinde diken şeklinde yapılar üzerinde de çok sık oranlarda yaprak oluşmuş olmasıdır. Ayrıca Gaziantep ilinde doğal olarak yetişen Amygdalus turcomenica Lincz. ve Amygdalus orientalis Mill. türlerine ait bitkilerden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen yılık dallardaki ortalama yaprak sayıları diğer illerden elde edilen değerlerden çok daha fazla olduğu belirlenmiştir. Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi ve yıllık dallardaki yaprak sayısı Ortalama Yıllık Dal Büyümesi Ortalama Yılık dal/ yaprak (Adet) (cm) Demir Yolu Tip 1 (O) ef (1) cd - 14 f 19 g - Tip 2 (T) a ab a 117 b 74 de 307 a Tip 3 (O) bcde cd c 20 f 19 g 19 e Tip 4 (O) bcdef e 8.67 efg 13 f 12 g 12 e Tip 5 (O) cdef cd d 16 f 15 g 17 e Tip 6 (T) ab a b 84 d 51 f 108 bc Tip 7 (T) bcd e 7.26 g 92 cd 63 ef 77 cd Tip 8 (O) abcd cd 8.07 fg 30 f 22 g 27 e Küllü Yolu Tip 9 (T) ef 9.73 e - 56 e 79 cd - Tip 10 (T) 8.87 f 9.33 e - 84 d 77 de - İbrahim Şehir Tip 11 (T) cdef bc def 110 bc 142 a 119 b Tip 12 (T) cdef cd c 137 a 114 b 150 b Tip 13 (O) bcd d de 20 f 17 g 25 e Tip 14 (O) abc cd b 19 f 14 g 27 e Tip 15 (T) def a b 85 d 93 c 53 de LSD : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz. 133

163 Birecik / Şanlıurfa dan Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Morfolojik Ölçüm ve Gözlemler Birecik ilçesi Cennet Bahçesi bölgesinden 6 ve Yukarı İncirli Yolu bölgesinden de 2 olmak üzere toplam 8 adet yabani badem tipi denememizde kullanılmıştır. Bu tiplerden elde edilen morfolojik ölçüm ve gözlem sonuçları aşağıda sunulmuştur (1). Taç Yüksekliği (cm) Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yükseklikleri 2003 yılında 85 cm (Tip 5) ile 210 cm (Tip 3 ve 4) arasında değişmiştir yılında en düşük taç yüksekliği değeri elde edilen Tip 5 den 2004 ve 2005 yılı ölçümlerinde de en düşük taç yüksekliği değeri elde edilmiştir. Benzer şekilde 2003 yılında en fazla taç yüksekliği değeri elde edilen Tip 3 ve 4 den de 2004 ve 2005 yıllarında da en yüksek değerler elde edilmiştir. Diğer tiplere ait taç yüksekliği ölçümleri bu değerler arasında dağılım göstermiştir (Çizelge 4.37, Şekil 4.21). Birecik Tip 4 Birecik Tip 3 Birecik Tip 5 Şekil Birecik Tip 3, Tip 4 ve Tip 5 in genel görünümleri Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Tip 1, 2, 3 ve 4) yabani badem tiplerinin, Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (Tip 5, 6, 7 ve 8) yabani badem tiplerinden daha yüksek taçlı bitkiler oluşturduğu ve bu sonuçların Gaziantep ilinden seçilen tiplerden elde edilen sonuçlarla uyumlu olduğu görülmüştür. 134

164 (2). Taç Genişliği (cm) Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan yabani badem genotiplerinin taç genişliği değerleri taç yüksekliğindekine benzer şekilde Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem genotiplerininkinden daha yüksek bulunmuştur yılında taç yüksekliği açısından en düşük değere sahip olan Tip 5 den en düşük taç genişliği değeri (120 cm) elde edilirken, benzer şekilde en fazla taç yüksekliğine sahip olan Tip 3 (390 cm) en fazla taç genişliğine de sahip olmuştur (Şekil 4.21). Ölçülen maksimum değer yıllar itibariyle değişmezken, minimum değerde 2005 yılında 10 cm lik bir artış görülmüştür (Çizelge 4.37). Bölgeden seçilen tiplerden özellikle Tip 4 te 2003 yılında 250 cm olan taç genişliği değerinin 2005 yılında 60 cm artarak 310 cm olduğu da dikkat çekmiştir. Diğer illerden seçilen yabani badem tiplerine ait taç genişliği ve taç yüksekliği değerlerindeki değişmelerde olduğu gibi, yıllara göre tipler bazında bu değerlerin değişmesi hem bitkilerin büyümelerinden, hem de doğal ve fiziksel etkenlerden etkilenmelerinden kaynaklamıştır. Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taç yüksekliği ve taç genişliği Birecik Taç Yüksekliği (cm) Taç Genişliği (cm) Cennet Bahçesi Tip 1 (O) Tip 2 (O) Tip 3 (O) Tip 4 (O) Tip 5 (T) Tip 6 (T) Yukarı İncirli Yolu Tip 7 (T) Tip 8 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz (3). Ağaç Kuvveti Ağaç kuvveti seçilen yabani badem genotiplerinde gözlemsel olarak belirlenmiş ve yüksek (7), orta (5) ve zayıf (3) olarak değerlendirilmiştir. 135

165 Yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti her 3 deneme yılında da Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 2 ve Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 5 de zayıf (3) olarak gözlenmiştir. Yine Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 8 de orta (5) ve her iki türe ait diğer tiplerde yüksek (7) olarak gözlemlenmiştir (Çizelge 4.38). Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem genotiplerinden elde edilen ağaç kuvveti gözlem sonuçları Gaziantep ilinden seçilen ve Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türüne ait badem tiplerinden elde edilen gözlem sonuçları ile benzer bulunmuştur (4). Ocak Dallanma Durumu Ocaklardaki dallanma durumu seçilen badem tiplerinde gözlemsel olarak sık (7), orta (5) ve seyrek (3) olarak değerlendirilmiştir. Denemenin üç yılında da kullanılan yabani badem genotiplerinden Tip 2 de seyrek (3), Tip 1 ve 8 de orta (5) olarak elde edilirken, diğer yabani badem tiplerinde sık (7) dallanma gözlemlenmiştir (Çizelge 4.38). Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde ağaç kuvveti ve ocak dallanma durumu Ağaç Kuvveti Ocak Dallanma Durumu Cennet Bahçesi Tip 1 (O) Tip 2 (O) Tip 3 (O) Tip 4 (O) Tip 5 (T) Tip 6 (T) Yukarı İncirli Yolu Tip 7 (T) Tip 8 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz.3: Zayıf 3: Seyrek 5: Orta 5: Orta 7. Yüksek 7: Sık Bölgeden seçilen yabani badem genotiplerinde ocak dallanma durumu Gaziantep ten seçilen her iki yabani badem türüne ait tiplerden elde edilen sonuçlar ile uyumlu bulunmuştur. 136

166 (5). Ocaktaki Gövde Sayısı 2003, 2004 ve 2005 yıllarında gerçekleştirilen gövde sayımlarında yıllara göre değişiklik gözlenmemiştir. Ocaklardaki gövde sayısı 4 (Tip 1) ile 17 (Tip 6) arasında değişmiştir. Diğer tiplere ait ocaklardaki gövde sayısı bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.39). Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde de görülebileceği gibi (Çizelge 4.34), Birecik ten seçilen yabani badem tiplerinde de ocaktaki gövde sayısı diğer üç ilden elde edilen verilerden daha fazla bulunmuştur (Çizelge 4.39). Bu durum Gaziantep ve Şanlıurfa dan seçilen yabani badem tiplerinin aynı tür, diğer illerden seçilen yabani badem tiplerinin de ayrı tür olma olasılığını netleştirmektedir. Bununla birlikte, Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem tiplerinde gövde sayılarının fazlalığı Gaziantep ilinden seçilenlerde olduğu gibi fazla bulunmuştur (6). Gövde Kalınlıkları (mm) Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde gövde kalınlık ortalamaları 2004 yılına oranla 2005 yılında daha fazla bulunmuştur yılı ölçümlerinde gövde kalınlığı ortalamaları mm (Tip 5) ile mm (Tip 3) arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde de minimum değer mm ve mm (Tip 7 ve Tip 5) ile mm (Tip 3) arasında değişmiştir. Gövde kalınlıklarının ölçüldüğü 2 yılda da diğer tiplerde gövde kalınlığı ölçümleri bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.39). Seçilen yabani badem genotiplerinde ortalama gövde kalınlığı değerlerinde Tip 2 hariç (14.98 mm) Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde gövde kalınlıklarının fazla olduğu dikkat çekmiştir. 137

167 Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayısı ve gövde kalınlıkları Ocaktaki Gövde sayısı Gövde Kalınlıkları (mm) Cennet Bahçesi Min 2004 Max Ort Min 2005 Max Ort Tip 1 (O) Tip 2 (O) Tip 3 (O) Tip 4 (O) Tip 5 (T) Tip 6 (T) Yukarı İncirli Yolu Tip 7 (T) Tip 8 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz (7). Taçlanma Yüksekliği (cm) Bölgeden seçilen ve gerek Amygdalus orientalis Mill. ve gerekse de Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem tiplerinin tamamının 3 yıllık gözlemler sonucunda toprak seviyesinden taçlandıkları saptanmıştır (Çizelge 4.40) (8). Yıllık Dal Rengi Seçilen badem tiplerinden 2003 yılında Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan yabani badem genotiplerinden Tip 1, 2 ve 4 de yıllık dallarda antosiyanin birikimine denemenin 3 yılında da rastlanmazken (0), Tip 3 de düşük (3) antosiyanin birikimi gözlenmiştir. Amygdalus turcomenica Lincz. içerisinde yer alan diğer 4 tipte ise yıllık dallarda antosiyanin birikimi yüksek (7) olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.40, Şekil 4.22). Birecik Tip 7 (Yüksek) Birecik Tip 1(Yok) Birecik Tip 3 (Az) Şekil Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yılık dal renkleri 138

168 Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem genotiplerine ait yıllık dallarda antosiyanin birikiminin daha yoğun olduğu saptanmıştır. Yıllık dal rengine ilişkin gözlem sonuçları Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerindeki gözlem sonuçları ile uyumlu olmuştur. Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde taçlanma yüksekliği ve yıllık dal rengi Taçlanma Yüksekliği Yıllık Dal Rengi (cm) Cennet Bahçesi Tip 1 (O) Tip 2 (O) Tip 3 (O) Tip 4 (O) Tip 5 (T) Tip 6 (T) YİY Tip 7 (T) Tip 8 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. 0: Antosiyanin birikimi yok (T): Amygdalus turcomenica Lincz. 3: Antosiyanin birikimi az 5: Antosiyanin birikimi orta 7: Antosiyanin birikimi yüksek (9). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Yıllık dal büyümesi her yabani badem tipinde 30 adet yıllık dal uzunluğunun tek tek ölçülerek ortalamalarının alınmasıyla elde edilmiştir. Denemenin üç yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dal uzunluğu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur Bölgeden seçilen tiplerde yıllık dal büyümesi denemenin 3 yılında da farklı bulunmasına karşılık, her tipte yıllık dal uzunluğu yıllara göre uyumlu bulunmuştur. Denemenin 3 yılında minimum yıllık dal uzunluğu Tip 5 den sırasıyla 5.60 cm, 8.53 cm ve 8.26 cm olarak elde edilirken, maksimum yıllık dal uzunluğu da Tip 3 den sırasıyla cm, cm ve cm olarak ölçülmüştür. Diğer tiplerde ortalama yıllık dal uzunluğu ölçümleri bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.41). Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türleri içerisinde yer alan yabani badem genotiplerinde yıllık dal uzunluğu ölçümleri sonucunda elde edilen değerler türlere ait tiplerin ayrımı için yeterli olmamıştır. 139

169 Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen sonuçlar, Gaziantep ilinde seçilen tiplerden elde edilen sonuçlarla uyumlu bulunmuştur. Her iki ilden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen yıllık dal uzunluğu ölçümleri Konya Ereğli, Nevşehir Göreme ve Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen değerler yüksek bulunmuştur (10). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Denemenin üç yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dallardaki yaprak sayısı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde olduğu gibi Şanlıurfa dan seçilen yabani badem tiplerinde de yıllık dal uzunluğu ile üzerinde bulunan yaprak sayısı arasında doğru bir ilişki görülememiştir. Bu bölgeden seçilen tiplerde de Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Tip 1, 2, 3 ve 4) bitkilere göre Amygdalus turcomenica Lincz. içerisinde yer alan bitkilerde (Tip 5, 6, 7 ve 8) yıllık dallarda yaprak sayısının çok fazla olduğu dikkat çekmiştir (Çizelge 4.41). Elde edilen yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı değerleri yıllara göre değişmekle birlikte tipler bazında yıllara göre bir paralellik söz konusu olmuştur. Yıllık dal üzerindeki ortalama yaprak sayısı denemenin 3 yılında da minimum değer olarak Tip 4 ten sırasıyla 14 adet yaprak /yıllık dal, 13 adet yaprak /yıllık dal ve 13 adet yaprak /yıllık dal olarak elde edilmiştir (Çizelge 4.41). Buna karşılık yıllara göre maksimum değer tiplere göre değişiklik göstermiştir yılı ölçümlerinde 144 adet yaprak /yıllık dal olarak maksimum değer Tip 8 den, 2004 yılı ölçümlerinde 115 adet yaprak /yıllık dal olarak Tip 7 den ve 2005 yılı ölçümlerinde de 97 adet yaprak /yıllık dal olarak yine Tip 7 den elde edilmiştir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan yabani badem genotiplerinde yıllık dallardaki yaprak sayıları Amygdalus turcomenica Lincz. içerisinde yer alan tiplerden elde edilen yıllık dallardaki yaprak sayılarından düşük bulunmuştur. Bu türlere ait tiplerden Gaziantep ilinden elde edilen sonuçlar ile Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen tiplerden elde edilen sonuçlar uyumlu bulunmuştur. 140

170 Ortalama yıllık dal büyümesine benzer şekilde yıllık dallar üzerindeki yaprak sayılarında da 2005 yılında denemenin ilk iki yılına göre düşüşler saptanmıştır. Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dal büyümesi ve yıllık dallardaki yaprak sayısı Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Ortalama Yılık dal/ yaprak (Adet) Cennet Bahçesi Tip 1 (O) cd (1) d 8.67 b 22 de 14 d 17 e Tip 2 (O) d cd - 15 e 12 d - Tip 3 (O) a a a 31 d 22 d 15 e Tip 4 (O) de d 9.67 b 14 e 13 d 13 e Tip 5 (T) 5.60 e 8.53 d 8.26 b 45 c 66 c 51 d Tip 6 (T) 7.93 de b 7.73 b 57 c 81 bc 83 b Y İ Y Tip 7 (T) b b 9.60 b 123 b 115 a 97 a Tip 8 (T) bc bc b 144 a 96 ab 66 c LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz. YİY: Yukarı İncirli Yolu Denemede Yer Alan Tüm Yabani Badem Tiplerinin Karşılaştırılması 2003, 2004 ve 2005 yıllarında denemede kullanılan tüm yabani badem genotiplerinde istatistiksel analiz yapılan ölçüm sonuçları Çizelge 4.42 de verilmiştir (1). Ortalama Yıllık Dal Büyümesi (cm) Deneme kullanılan toplam 69 yabani badem genotipinde ortalama yıllık dal büyümesi yıllara göre ve tipler arasında değişiklik göstermiştir. Denemenin üç yılında da yabani badem tiplerinde yıllık dal uzunluğu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemli olarak bulunmuştur 2003 yılı ölçümlerinde ortalama yıllık dal büyümesi cm ile en yüksek değer olarak Birecik Tip3 den elde edilirken, 2.87 cm ile de en düşük değer Ayrancı Tip 7 den elde edilmiştir. Diğer tiplerden ölçülen ortalama yıllık dal uzunlukları bu değerler arasında dağılım göstermiştir. 141

171 2003 yılı ölçümlerinde Konya Ereğli, Nevşehir Göreme ve Niğde Ulukışla ilçelerinden seçilen yabani badem genotiplerinden İvriz Tip 2, 5 ve 7, Göreme Tip 4, AHMİ Tip 3, 5 ve 6 ve Niğde Tip 4 ve 9 da yıllık dal oluşumu gerçekleşmemiştir. Bu merkezlerden seçilen ve yıllık dal oluşumu gerçekleşen diğer yabani badem tiplerinde ortalama yıllık dal büyümelerinin birbirlerine yakın olmalarına karşılık, Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçelerinden seçilen yabani badem genotiplerinden elde edilen değerlerden daha düşük oldukları saptanmıştır (Çizelge 4.42). Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçelerinden seçilen ve Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (GA Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14 ve Birecik Tip 1, 2, 3 ve 4) tiplerden elde edilen ortalama yıllık dal uzunluğu değerlerinin Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (GA Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 14 ve Birecik Tip 5, 6, 7 ve 8) badem genotiplerinden elde edilen sonuçlarla net bir faklılık göstermediği de çalışmanın sonucunda ortaya çıkmıştır yılı ölçümlerinde de 2003 yılı ölçümlerinde olduğu şekilde en yüksek ortalama yıllık dal uzunluğu Birecik Tip 3 den cm olarak elde edilmiştir. En düşük değer ise 2.23 cm ile Niğde Tip 3 den elde edilmiştir. Diğer tiplerde ölçülen ortalama yıllık dal uzunluğu ölçüm sonuçları bu değerler arasında değişmiştir. Göreme Tip 3 ve 4, Niğde Tip 4 de yıllık dal oluşumu gerçekleşmemiştir. Bu merkezlerden seçilen yabani badem tiplerinde ortalama yıllık dal büyümelerinin birbirlerine yakın olmalarına karşılık, Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçelerinden seçilen yabani badem genotiplerinden elde edilen değerlerden daha düşük oldukları saptanmıştır (Çizelge 4.42) yılı ölçümlerinde ise en yüksek ortalama yıllık dal uzunluğu GA Tip 2 den cm olarak elde edilmiştir. Ayrancı Tip 1, 2, 7, İvriz Tip 4, 5, Göreme Tip 8, 9, AHMİ Tip 2, 3, Niğde Tip 4, 6, 7, 9, 11, GA Tip 1, 9, 10 ve Birecik 2 de yıllık dal oluşumu gerçekleşmemiştir. Yıllık dal oluşumu gerçekleşen diğer tiplerde ise en düşük ortalama yıllık dal uzunluğu değeri 1.40 cm ile Niğde Tip 8 den elde edilmiştir. Diğer yabani badem tiplerinde ölçülen ortalama yıllık dal uzunluğu ölçüm sonuçları bu değerler arasında değişmiştir. 142

172 (2). Yıllık Dallardaki Ortalama Yaprak Sayısı (adet) Yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı her yabani badem tipinde tesadüfen seçilen 30 adet yıllık dalda bulunan yaprakların tek tek sayılması elde edilmiştir. Yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı yapılan istatistiksel analizler neticesinde %5 seviyesinde önemli bulunmuştur yılında Konya Ereğli, Nevşehir Göreme ve Niğde Ulukışla ilçelerinden seçilen yabani badem tiplerinde yıllık dallardaki yaprak sayısı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %5 seviyesinde önemsiz olarak bulunmuştur. Bununla birlikte Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçelerinden seçilen ve Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan GA Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve 14 ve Birecik Tip 2, ve 4 den elde edilen yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı Konya Ereğli, Nevşehir Göreme ve Niğde Ulukışla ilçelerinden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen ortalama yıllık dallardaki yaprak sayıları ile istatistiki olarak benzer bulunmuştur. Yine Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan GA Tip 8 ve Birecik Tip 1 ve 3 den elde edilen ortalama yıllık dallardaki yaprak sayısı değerleri de istatistiksel olarak benzer bulunmuştur (Çizelge 4.42). Buna karşılık, Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem tiplerinin (GA Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15 ve Birecik Tip 5, 6, 7 ve 8) yıllık dallarında çok daha fazla yaprak oluşturduğu da saptanmıştır yılı ölçümlerinde de 2003 yılı ölçüm sonuçlarına paralel değerler elde edilmiştir. Konya Ereğli, Nevşehir Göreme ve Niğde Ulukışla ilçelerinden seçilen yabani badem tipleri yıllık dallardaki ortalama yaprak sayıları açısından 2 grupta toplanırken, Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan GA Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14 ve Birecik Tip 1, 2, 3 ve 4 den elde edilen yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı Konya Ereğli, Nevşehir Göreme ve Niğde Ulukışla ilçelerinden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen ortalama yıllık dallardaki yaprak sayıları ile istatistiksel olarak benzer bulunmuştur. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem tiplerinin (GA Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15 ve Birecik Tip 5, 6, 7 ve 8) yıllık dallarında çok daha fazla yaprak oluştuğu da saptanmış ve istatistiki olarak öteki tiplerden ayrıldığı görülmüştür (Çizelge 4.42). 143

173 2005 yılı ölçümleri de denemenin ilk 2 yılından elde edilen değerlerle uyumlu bulunmuştur. Konya Ereğli, Nevşehir Göreme ve Niğde Ulukışla ilçelerinden seçilen ve yıllık dal oluşumu gerçekleşen tiplerden Niğde Tip 8 ve 10 istatistiksel olarak benzer bulunurken, bu bölgelerden seçilen diğer yabani badem tiplerinin tamamından elde edilen değerler benzer olmuştur. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan yabani badem tiplerinden elde edilen değerlerinde Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem tiplerinden elde edilen değerlerden düşük olduğu ve İç Anadolu Bölgesinden seçilen tiplerden elde edilen değerlerle uyumlu olduğu saptanmıştır. 144

174 Çizelge farklı ilden seçilen yabani badem genotiplerinin bazı morfolojik özellikleri Tip Adı Ortalama Yıllık Dal Büyümesi Ortalama Yaprak/ Yıllık Dal (adet) (cm) AYR l-p (1) 9.40 k-q - 8 h 3 h - AYR o-p 7.93 l-t - 10 h 2 h - AYR l-p 8.53 l-s 2.26 q-s 7 h 4 h 8 hı AYR j-p h-n 2.06 r-s 8 h 5 h 8 hı AYR f-p h-o 2.33 q-s 13 h 7 h 8 hı AYR l-p e-l 4.86 l-s 10 h 6 h 11 hı AYR p 7.07 m-u - 6 h 2 h - İVR l-p 4.67 q-v 7.86 ı-n 8 h 9 h 8 hı İVR n-v 7.13 ı-p - 13 gh 12 hı İVR k-p 4.20 s-v 4.86 l-s 9 h 7 h 10 hı İVR n-p 3.60 tuv - 10 h 8 h - İVR uv h - İVR l-p 4.07 s-v 3.13 p-s 8 h 10 h 9 hı İVR uv 2.33 q-s - 9 h 8 hı Göreme k-p 4.33 s-v 4.73 l-s 7 h 7 h 9 hı Göreme p 5.87 o-v 3.80 n-s 6 h 13 gh 10 hı Göreme k-p l-s 15 h - 12 hı Göreme l-s hı Göreme k-p 4.00 s-v 4.60 l-s 9 h 7 h 10 hı Göreme l-p 8.33 l-t 3.26 p-s 11 h 19 gh 9 hı Göreme k-p 5.87 o-v 7.60 ı-o 8 h 14 gh 11 hı Göreme l-p 4.60 r-v - 9 h 11 h - Göreme k-p 5.27 p-v - 8 h 11 h - Göreme e-p h-n 5.06 l-s 14 h 18 gh hı AHM k-p 8.00 l-t 8.67 ı-l 8 h 18 gh hı AHM k-p ab - 9 h 38 fg - AHM p-v gh - AHM j-p 4.27 s-v 6.53 j-q 12 h 12 h 12 hı AHM m-v 5.13 l-s - 17 gh 12 hı AHM o-v 4.60 l-s - 14 gh 12 hı AHM g-p 8.47 l-s 4.33 m-s 16 h 18 gh 10 hı AHM d-p d-j f-ı 12 h 16 gh 18 hı AHM e-p 9.80 j-p efg 12 h 17 gh 28 hı AHM bc abc 5.80 k-r 19 h 19 gh 15 hı AHM b-j d-k bcd 14 h 20 gh 15 hı Niğde j-p 6.53 n-v 3.40 o-s 11 h 16 gh 9 hı Niğde m-p 3.60 tuv 2.13 r-s 12 h 11 h 8 hı Niğde p 2.20 v 2.20 r-s 10 h 9 h 8 hı Niğde Niğde l-p 4.73 q-v 2.33 q-s 10 h 10 h 7 hı Niğde m-p 4.33 s-v - 9 h 9 h - Niğde l-p 5.13 p-v - 9 h 8 h - Niğde l-p 4.67 q-v 1.40 s 7 h 9 h 7 ı Niğde tuv h - Niğde l-p 4.00 s-v 2.73 q-s 12 h 11 h 7 ı Niğde k-p 4.40 s-v - 11 h 11 h - D(%1) ( 1 ): Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir 145

175 Çizelge 4.42(Devam) 5 Farklı ilden seçilen yabani badem genotiplerinin bazı morfolojik özellikleri Tip Adı Ortalama Yıllık Dal Büyümesi Ortalama Yaprak/ Yıllık Dal (Adet) (cm) GA 1 (D) d-p def - 14 h 19 gh - GA 2 (T) b ab a 117 bc 74 cde 307 a GA 3 (D) b-ı bcd e-h 20 h 19 gh 19 hı GA 4 (D) c-k f-m 8.67 ı-l 13 h 12 h 12 hı GA 5 (D) c-m def f-ı 16 h 15 gh 17 hı GA 6 (T) bcd ab abc 84 e 51 ef 108 bcd GA 7 (D) b-h e-m 7.26 ı-p 92 de 63 def 77 cdef GA 8 (D) b-g def 8.07 ı-n 30 gh 22 gh 27 g-ı GA 9 (T) d-p 9.73 j-p - 56 f 79 cd - GA 10 (T) 8.87 h-p 9.33 k-r - 84 e 77 cd - GA 11 (T) c-l a-d ıj 110 cd 142 a 119 bc GA 12 (T) c-o cde cde 137 ab 114 b 150 b GA 13 (D) b-g d-g g-j 20 h 17 gh 25 g-ı GA 14 (D) bcde d-g ab 19 h 14 gh 27 g-ı GA 15 (T) d-p ab hıj 85 de 93 bc 52 e-h Birecik 1 (D) c-n ı-o 8.67 ı-l 22 gh 14 gh 17 hı Birecik 2 (D) d-p e-l - 15 h 12 h - Birecik 3 (D) a a def 31 gh 22 gh 15 hı Birecik 4 (D) d-p e-m 9.67 ıjk 14 h 13 gh 13 hı Birecik 5 (T) 5.60 k-p 8.53 l-s 8.26 ı-m 45 fg 66 de 51 f-ı Birecik 6 (T) 7.93 ı-p def 7.73 ı-n 57 f 9 cd 83 cdef Birecik 7 (T) bcde bcd 9.60 ıjk 123 abc 115 b 97 cde Birecik 8 (T) b-f d-ı ıjk 144 a 96 bc 66 d-g D(%1) ( 1 ): Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz İller Bazında Yabani Badem Tiplerinin Morfolojik Özelliklerinin Değerlendirilmesi Yapılan araştırma sonucunda seçilen yabani badem tipleri morfolojik olarak farklı bulunmuştur. Bununla birlikte farklı merkezlerden seçilen bazı yabani badem tipleri incelenen bazı özellikler bakımından birbirleriyle benzerlik göstermiştir. Bu benzerliğin bireyler arasında mı yoksa merkezlerden seçilen toplam tipler arasında mı olduğunu saptamak amacıyla Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tipler ayrı ayrı birer grup kabul edilmiş ve ortalamaları alınmıştır. Yine Gaziantep ten seçilen Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan yabani badem tipleri (Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14) 1. grup, Amygdalus turcomenica 146

176 Lincz. türü içerisinde yer alan yabani badem tipleri (Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15) 2. grup olarak değerlendirilmiştir. Gaziantep 1.grupta bulunan tiplerle morfolojik olarak benzerlik gösteren Birecik Tip 1, 2, 3 ve 4, 1. grup olarak, Birecik Tip 5, 6, 7 ve 8 ise 2. grup olarak sınıflandırılmıştır. Her grupta yer alan yabani badem tiplerinin minimum, maksimum ve ortalama morfolojik özellikleri Çizelge 4.43, 4.44 ve 4.45 de verilmiştir (1). Taç Yüksekliği (cm) İllerden seçilen yabani badem tipleri genel olarak değerlendirmeye alındığında, 2003 yılı taç yüksekliği ölçümlerinde en düşük değer 80 cm ile Konya dan seçilen tiplerden elde edilirken, en yüksek değer Gaziantep 1. grupta bulunan tipler içerisinden elde edilmiştir. Buna karşılık en yüksek taç yüksekliği değeri Gaziantep 1. grupta 360 cm olarak saptanmıştır. Ortalama taç yüksekliği değerleri kendi aralarında kıyaslandığında ise Gaziantep 1. gruba ait bitkilerin ortalama taç yüksekliği değerleri cm ile diğer gruplarda bulunan yabani badem tiplerine ait ortalama taç yüksekliği değerlerinden çok fazla bulunmuştur. En düşük ortalama taç yüksekliği değeri ise Konya dan seçilen yabani badem tiplerden ( cm) elde edilmiştir (Çizelge 4.43) ve 2005 yılı ölçümlerinde de denemenin 1. yılında elde edilen sonuçlar ile örtüşen değerler elde edilmiştir. Yabani badem tiplerinde minimum, maksimum ve ortalama taç yüksekliği değerleri sıralaması aynı kalmıştır. Bununla birlikte taç yüksekliği ölçümlerinde elde edilen minimum ve maksimum değerlerin yıllara göre ufak değişiklikler gösterdiği, bu değişiklikler bitki büyümesinden kaynaklanabileceği gibi, ölçüm zemininde meydana gelen değişikliklerden de kaynaklanmış olabilecektir (2). Taç Genişliği (cm) 2003 yılı sonuçlarına göre en düşük taç genişliği taç yüksekliğinde olduğu gibi Konya dan seçilen tiplerde saptanırken (100 cm), en yüksek taç genişliği de Gaziantep 1. grupta yer alan yabani badem tiplerinde (560 cm) elde edilmiştir. 147

177 İllerden seçilen yabani badem tiplerinde ortalama taç genişliği cm (Konya) ile, cm (Gaziantep 1. grup) arasında değişmiştir. Diğer illerden seçilen tiplere ait ortalama taç genişlikleri bu değerler arasında yer almışlardır (3). Ocaktaki Gövde Sayısı Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tiplerinin 3 yıllık deneme sonuçlarına göre bu illerden seçilen yabani badem tiplerinin minimum 1 gövdeli oldukları saptanmıştır. Aynı merkezlerden seçilen yabani badem tiplerinde maksimum gövde sayısı ise 3 ve 18 arası değişmiştir. Niğde den seçilen tiplerde ortalama 2 gövde olurken, Konya dan seçilen tiplerde 4 ve Nevşehir den seçilen tiplerde 4 adet gövde belirlenmiştir. Yapılan araştırma sonucunda Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde ocaktaki gövde sayılarının Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tiplerdeki gövde sayılarından çok fazla oldukları görülmüştür. Gaziantep ilinden seçilen ve Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerin oluşturduğu 1. grupta minimum gövde sayısı 4 ve maksimum gövde sayısı 50 olarak saptanmıştır. Aynı ilden seçilen ve Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan 1. grupta minimum 1 ve maksimum 14 adet gövde belirlenmiştir. Şanlıurfa 1. grupta bulunan bitkilerde (Amygdalus orientalis Mill.) minimum 4 ve maksimum 13 adet gövde, Şanlıurfa 2. grupta bulunan bitkilerde (Amygdalus turcomenica Lincz.) minimum 11 maksimum 17 adet gövde saptanmıştır. Gaziantep 1. grup ve Birecik 1. grup içerisinde yer alan (Amygdalus orientalis Mill.) yabani badem tiplerinde gövde sayısı ortalaması sırasıyla 10 ve 8 olarak saptanırken, Gaziantep 2. grup ve Birecik 2. grup içerisinde yer alan (Amygdalus turcomenica) yabani badem tiplerinde gövde sayısı ortalaması sırasıyla 25 ve 13 olarak saptanmıştır. Ocaklardaki gövde sayısı yıllara göre değişiklik göstermemiş, sadece Nevşehir ilinden seçilen yabani badem genotiplerinde denemenin 3. yılında bir düşüş görülmüştür. Bunun nedeni de denemede yer alan tiplerden birinin gövdelerinden birisinin kırılması veya kuruması olarak açıklanabilir. Ocaklardaki gövde sayısına 148

178 ilişkin yapılan sayımlar sonucunda Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen 1. ve 2. grupta yer alan tiplerde gövde sayısının Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tiplerdeki gövde adetlerinden çok daha fazla oldukları dikkat çekmiştir (Çizelge 4.43). Çizelge İller bazında yabani badem tiplerinin morfolojik özellikleri Taç Yüksekliği Taç Genişliği Ocaktaki Gövde Sayısı (cm) (cm) (adet) 2003 Yılı Min Max Ort Min Max Ort Min Max Ort Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup yılı Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup YILI Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup (4). Ağaç Kuvveti Konya, Nevşehir, Niğde ve Şanlıurfa 1. (Amygdalus orientalis Mill.) ve 2. (Amygdalus turcomenica) grupta bulunan bitkilerde 2003, 2004 ve 2005 yıllarında ağaç kuvveti zayıf (3) ve kuvvetli (7) arasında değişmiştir. Bu illerde bulunan yabani badem tiplerinin ortalama ağaç kuvveti ise sırasıyla 4.28, 5.48, 5.73, 6.50 ve 5.50 olarak elde edilmiştir. Gaziantep ten seçilen 1. (Amygdalus orientalis Mill.) ve 2. grup (Amygdalus turcomenica) bitkilerde orta (5) ve yüksek (7) olarak saptanmıştır. Ortalama ağaç kuvveti de sırasıyla 5.75 ve 6.70 olarak elde edilmiştir. Gaziantep ve 149

179 kısmen de Şanlıurfa dan seçilen tiplerin diğer 3 ilden seçilen tiplerden güçlü ağaçlar oluşturduğu da bu özellik sonucunda ortaya çıkmıştır (5). Gövde Kalınlıkları (mm) Denemede kullanılan 69 yabani badem tipinin tamamında gövde kalınlıkları 2004 ve 2005 yıllarında toprak seviyesinin 10 cm üzerinden ölçülmüştür yılı ölçümlerinde minimum gövde kalınlığı mm ile Şanlıurfa 2. gruptan elde edilirken, Gaziantep 1. grupta minimum gövde kalınlığı mm olarak belirlenmiştir. Maksimum gövde kalınlığı ise en yüksek Gaziantep 1. grupta 300 mm olarak ölçülürken, en düşük maksimum değer mm ile Şanlıurfa 2. grupta bulunan tiplerden elde edilmiştir. Şanlıurfa 2. grupta yer alan yabani badem tiplerinin gövde kalınlıkları ortalama mm olarak belirlenirken, Gaziantep 1. grupta yer alan yabani badem tiplerinin gövde kalınlığı ortalama mm olarak saptanmıştır. Diğer merkezlerden seçilen yabani badem tiplerinin gövde kalınlığı ortalamaları bu değerler arasında dağılım göstermiştir (Çizelge 4.44) 2005 yılı ölçümlerinde elde edilen sonuçların 2004 yılı sonuçları ile uyumlu olduğu görülmüştür. Minimum gövde kalınlığı değeri 2004 yılının aksine Gaziantep 1. grup içerisinde yer alan bir tipten elde edilirken, maksimum değer ve en düşük ve en yüksek ortalama değer 2004 yılında olduğu şekilde aynı gruplardan elde edilmiştir (6). Ocaktaki Dallanma Durumu Ocaktaki dallanma durumu her iki deneme yılında da benzer sonuçlar vermiştir. Ocaktaki dallanma durumu Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tiplerde seyrek (3) ve sık (7) arasında değişmiştir. Bu illerdeki bitkilerde bir ocaktaki ortalama dallanma durumu ortaya (5) yakın olarak saptanmıştır. Şanlıurfa 1. grupta bulunan bitkilerden de minimum, maksimum ve ortalama değerler olarak bu illere yakın sonuçlar elde edilmiştir. Buna karşılık Gaziantep 1. ve 2. grupta ve Şanlıurfa 2. grupta bulunan bitkilerde dallanma durumu orta (5), sık (7) olarak saptanmıştır. 150

180 Belirtilen guruplarda bulunan tiplerin ocaktaki dallanma durumu ortalamaları da 7 ye (yüksek) yakın bulunmuştur (Çizelge 4.44). Çizelge İller bazında ağaç kuvveti, gövde kalınlıkları ve ocak dallanma durumları Merkezler Ağaç Kuvveti Gövde Kalınlıkları (mm) Ocaktaki Dallanma Durumu 2003 Yılı Min Max Ort Min Max Ort Min Max Ort Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup yılı Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup yılı Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup : zayıf 3: seyrek 5: ota 5: orta 7: kuvvetli 7: sık (7). Yıllık Dal Büyümesi (cm) Deneme bölgelerinden elde edilen minimum, maksimum ve ortalama değerler açısından yıllık dal büyümesi farklılık göstermiştir. En düşük değer 1.4 cm ile Niğde den elde edilirken, Gaziantep 1. grupta yer alan (Amygdalus orientalis Mill.) yabani badem tiplerinin en düşük yıllık dal büyümesi cm olmuştur. Şanlıurfa 1. grupta yer alan ve Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan yabani badem genotiplerinde de 3 yıllık ölçümler sonucunda minimum, maksimum ve ortalama yıllık dal uzunluğu değerlerinin yüksek olduğu dikkat çekmiştir (Çizelge 4.45). 151

181 En düşük yıllık dal büyümesi denemenin 3 yılında da Niğde den sırasıyla 6.00 cm, 6.50 cm ve 3.20 cm olarak elde edilirken, en yüksek değerler denemenin ilk 2 yılında Şanlıurfa 1. grupta yer alan tiplerden cm ve cm olarak ve denemenin 3. yılında da cm ile Gaziantep 2. gruptan elde edilmiştir. Diğer bölgelerden seçilen yabani badem genotiplerinden elde edilen maksimum değerler ise bu aralıklarda değişmiştir (Çizelge 4.45). Denemenin yürütüldüğü bölgelerden elde edilen ortalama yıllık dal uzunluğu değerleri bölge ortalamaları ve yıllara göre değişiklik göstermiştir yılı ölçümlerinde Niğde Ulukışla dan seçilen tiplerin yıllık dal uzunluğu ortalaması 4.31 cm olarak belirlenirken, Şanlıurfa 1. grupta yer alan tiplerin yıllık dal uzunluğu ortalaması cm olarak bulunmuştur. Konya Ereğli ve Niğde Ulukışla dan seçilen yabani badem tiplerinin yıllık dal uzunluğu ortalamaları birbirlerine yakın bulunurken, Nevşehir den elde edilen ortalama yıllık dal uzunluğu değeri (8.31 cm) bu iki merkezden elde edilen değerlerin yaklaşık iki katı olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 4.45). Nevşehir den seçilen yabani badem genotiplerinden elde edilen yıllık dal uzunluğu ortalamalarının yüksek olasının nedeni ise Açık Hava Müzesi içerisinde bulunan bitkilerin çevre düzenlenmesi gerekçesi ile gübrelenmesi ve sulanması olarak değerlendirilmiştir (8). Yıllık Dal Rengi Yıllık dal rengi gözlem sonuçları da denemenin amacına erişmesinde önemli bir ölçüt olmuştur. Belirtilen diğer özelliklerde olduğu gibi bu özelliğe ilişkin ölçümler sonucunda denemenin 3 yılı için yabani badem tiplerini gruplamak mümkün olmuştur. Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tiplerde yıllık dal rengi 2003 yılında minimum 0 (antosiyanin birikimi yok) olarak belirlenmiştir. Konya ve Niğde den seçilen tiplerde maksimum yıllık dal rengi 5 (orta) olarak gözlemlenirken, Nevşehir den seçilenlerde maksimum değer 7 (yüksek) olarak saptanmıştır. Bu özelliğin ortalama değeri Nevşehir den seçilen tiplerde az (3), Konya ve Niğde den seçilen tiplerde sırasıyla 1 ve 1.56 olarak saptanmıştır. Buna karşılık Gaziantep 2. grup ve bu grupta bulunan yabani badem tipleriyle aynı özellik gösteren Şanlıurfa

182 grup bitkilerinde yıllık dal renginin 7 ye (yüksek antosiyanin birikimi) yakın olduğu belirlenmiştir yılı yıllık dal gözlemlerinden elde edilen veriler 2003 yılı sonuçlarını destekler nitelikte olmuştur. Bununla birlikte Gaziantep 1. grupta minimum yıllık dal rengi 2003 yılı gözlemlerinde 3 olarak belirlenirken, 2004 yılı gözlemlerinde 0 (antosiyanin birikimi yok) olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.45) yılı yıllık dal rengine ilişkin ortalamalarının 2003 yılı ortalamalarından farklı olmasına rağmen, bir paralellik göstermiştir yılı gözlemlerinde minimum ve maksimum yıllık dal renkleri bölgelere göre değişiklik göstermemiştir. Bununla birlikte 2005 yılı gözlemlerinden elde edilen ortalama değerler 2003 yılı verileri uyumlu bulunurken, 2004 yılı gözlem sonuçlarından farklılık göstermiş, ancak bölgelerden elde edilen sonuçlar arasında yıllara göre bir paralellik olduğu da saptanmıştır (9). Yıllık Dallardaki Yaprak Sayısı (adet) Yıllık dallardaki yaprak sayısı ölçüm sonuçları da diğer gözlem ve ölçüm sonuçlarını desteklemiştir. Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tiplerde 2003 yılı yıllık dallardaki minimum yaprak sayısı sırasıyla 6, 6 ve 7 adet olarak gerçekleşmiştir. Aynı yıl bu illerdeki yabani badem tiplerinde yıllık dallardaki maksimum yaprak sayısı da sırasıyla 12, 19 ve 12 olarak saptanmıştır. Buna karşılık Gaziantep 2. grup ve Şanlıurfa 2. grupta bulunan bitkilerden yıllık dallardaki yaprak minimum sayısı 56 ve 44, yıllık dallardaki maksimum yaprak sayısı ise 187 ve 144 olarak belirlenmiştir. Bu merkezlerde bulunan tiplere ait yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı sırasıyla 95 ve 92 olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca Gaziantep 1. grup ve Şanlıurfa 1. grupta bulunan bitkilerden yıllık dallardaki minimum yaprak sayısı, maksimum yaprak sayısı ve ortalama yaprak sayısı bu değerler arasında gerçekleşmiştir (Çizelge 4.45). Gaziantep 1. grup ve Şanlıurfa 1. grupta bulunan bitkilerden yıllık dallardaki minimum, maksimum ve ortalama yaprak sayısı Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tiplerden elde edilen değerlerden yüksek olarak bulunmuştur (Çizelge 4.45). Çizelge 4.45 de görüleceği üzere Gaziantep 2. grup ve Şanlıurfa 2. grupta yer alan ve Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer 153

183 aldığı bilinen yabani badem genotiplerinin yıllık dallarında yaprak sayısının denemenin 3 yılında da fazla olduğu görülmüştür yılı ölçümlerinde Konya, Nevşehir ve Niğde den seçilen tiplerde dallardaki minimum yaprak sayısı sırasıyla 7, 7 ve 8 adet olarak gerçekleşmiştir. Aynı yıl bu illerdeki yabani badem tiplerinde yıllık dallardaki maksimum yaprak sayısı da sırasıyla 13, 39 ve 12 olarak saptanmıştır. Buna karşılık Gaziantep 2. grup ve Şanlıurfa 2. grupta bulunan bitkilerden yıllık dallardaki yaprak en az sayısı 50 ve 66, yıllık dallardaki en yüksek yaprak sayısı 142 ve 115 olarak belirlenmiştir. Bu merkezlerde bulunan tiplere ait yıllık dallardaki ortalama yaprak sayısı sırasıyla 86 ve 90 olarak gerçekleşmiştir. Gaziantep 1. grup ve Şanlıurfa 1. grupta bulunan bitkilerden yıllık dallardaki minimum yaprak sayısı, maksimum yaprak sayısı ve ortalama yaprak sayısı bu değerler arasında gerçekleşmiştir. Çizelge Farklı illerden seçilen yabani badem tiplerinde bazı morfolojik karakterlerin ortalama değerleri Merkezler Yıllık Dal Büyümesi (cm) Yıllık Dal Rengi Yıllık Dallardaki Yaprak Sayısı (adet) 2003 Min Max Ort Min Max Ort Min Max Ort Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup :: Antosiyanin birikimi yok, 3: Antosiyanin birikimi az, 5: Antosiyanin birikimi orta, 7: Antosiyanin birikimi yüksek 154

184 2005 yılı ölçümlerinden elde edilen verilerde 2003 ve 2004 yılı sonuçları ile uyumlu bulunmuştur. İlk 2 yıl sonuçlarında olduğu şekilde 3. yıl ölçümlerinde de Gaziantep 2. grup ve Şanlıurfa 2. grupta yer alan yabani badem geotiplerine ait yıllık dallardaki minimum, maksimum ve ortalama yaprak sayısı diğer genotiplerden elde edilenlerden daha yüksek bulunmuştur. Elde edilen bu sonuç belirtilen gruplarda yer alan yabani badem tiplerinin diğerlerinden genetik yapı olarak farklı olduğunu göstermiştir. Bununla birlikte yıllık dallarda ki yaprak sayısı açısından diğer gruplarda yer alan yabani badem genotiplerinin benzerliği de dikkat çekmiştir Yabani Badem Tiplerinde Yaprak Ölçüm Değerleri 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yabani badem tiplerinde yaprak şekillerini saptamak amacıyla Gaziantep ve Şanlıurfa dan seçilen yabani badem tiplerinde Temmuz ayında, Nevşehir, Niğde ve Konya dan seçilen yabani badem genotiplerinden Ağustos ayı içerisinde araziye çıkılmıştır. Belirlenen her yabani badem tipinin olgun yapraklarından tesadüfi olarak, üç yinelemeli ve her yinelemede 20 yaprak olacak şekilde 60 yaprak alınmıştır. Alınan yapraklarda yaprak eni, yaprak boyu ve sapının uzunlukları her yaprak için tek tek ölçülmüş ve ortalamalarının alınması suretiyle ortalama değerler elde edilmiştir. Elde edilen bulgular Çizelge 4.46, 4.47, 4.48, 4.49 ve 4.50 de verilmiştir. Ayrıca bu olgun yapraklarda yaprak renklerinin belirlenmesi de gerçekleştirilmiştir Konya İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri Konya Ereğli İlçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait 2003, 2004 ve 2005 yılı yaprak ölçüm değerleri Çizelge 4.46 da verilmiştir (1). Yaprak Eni (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak eni ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Belirlenen yabani badem tiplerine ait yaprak eni değerleri 2003 yılı ölçümlerinde 0.37 cm (İvriz Tip 4) ile

185 cm (İvriz Tip 1) arasında değişim göstermiştir (Şekil 4.24) yılında da en düşük ve en yüksek yaprak eni değerleri aynı tiplerden 0.39 cm ve 0.74 cm olarak elde edilmiştir (Çizelge 4.46). Diğer tiplerde yaprak eni değerleri her iki yıl için birbirleriyle örtüşen sonuçlar vermişlerdir. Bununla birlikte 2005 yılı ölçümlerinde elde edilen değerler ilk 2 yıl gerçekleştirilen ölçüm sonuçları ile benzer bulunurken, en yüksek ve en düşük yaprak eni değerleri ilk 2 deneme yılında olduğu şekilde 0.47 cm (İvriz Tip 4) ile 0.69 cm (İvriz Tip 1) arasında değişim göstermiştir. Diğer tiplerden elde edilen yaprak eni ölçüm sonuçları bu değerler arasında değişim göstermiştir (2). Yaprak Boyu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak boyu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılı ölçümlerinde 0.88 cm ile en düşük yaprak boyu değeri İvriz bölgesinden seçilen Tip 4 den elde edilirken, en yüksek yaprak uzunluğu değeri ise 1.81 cm ile Ayrancı Tip 3 den elde edilmiştir (Şekil 4.23). Diğer tiplere ait yaprak boyu ölçüm sonuçları bu değerler arasında dağılım göstermiştir yılı ölçümlerinde 2003 yılı ölçüm sonuçlarına paralel değerler elde edilmiş ve İvriz Tip 4 den ortalama 0.83 cm ile en düşük yaprak boyu değeri elde edilmiştir. En yüksek yaprak boyu değeri ise 2.0 cm (Ayrancı Tip 4) olarak gerçekleşmiştir yılında en yüksek ortalama yaprak boyu değerinin elde edildiği Ayrancı Tip 3 de ise 2004 yılı ölçümlerinde ortalama yaprak boyu 1.98 cm ölçülmüş ve bu değerin en yüksek yaprak uzunluğu değerine (2.00 cm) çok yakın olduğu görülmüştür. Diğer tiplere ait yaprak boyu ölçümleri bu değerler arasında saptanmıştır (Çizelge 4.46, Şekil 4.24) yılı ortalama yaprak uzunluğu ölçümlerinden elde edilen sonuçlar denemenin ilk 2 yılında elde edilen sonuçlarla benzerlik göstermiştir yılı ölçümlerinde en yüksek ortalama yaprak uzunluğu değerinin saptandığı ve 2004 yılı ölçümlerinde de ortalama yaprak uzunluğu değerinin en yüksek 2. değer olarak elde edildiği Tip 3 de ortalama yaprak uzunluğu değeri 2.10 cm olarak elde edilmiştir. Bu 156

186 değer denemeye alınan tipler içerisinde en yüksek değer olarak saptanmıştır (Çizelge 4.46). En düşük yaprak uzunluğu değeri ise ilk 2 yıl çalışmalarında en düşük ortalama yaprak uzunluğu değerinin elde edildiği İvriz Tip 4 den 1.09 cm olarak saptanmıştır. İvriz Tip 4 den elde edilen ortalama yaprak uzunluğu değerinin 2003 yılı (0.88 cm) ve 2004 yıllarında (0.83 cm) elde edilen değerden daha yüksek olduğu görülmüştür. Bölgeden seçilen diğer yabani badem genotiplerinde ortalama yaprak uzunluğu ölçüm sonuçları verilen maksimum ve minimum değerler arasında yer almışlardır. Şekil Ayrancı Tip 3 ve Ayrancı Tip 6 ya ait yaprakların görünümü Şekil İvriz Tip 1 ve İvriz Tip 3 e ait yaprakların görünümü 157

187 Şekil İvriz Tip 5 ve Ayrancı Tip 7 ye ait yaprakların görünümü Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri Badem tipleri Yaprak eni (cm) Yaprak Boyu (cm) Ayrancı Tip fgh (1) 0.45 ef 0.54 ef 1.39 cde 1.42 f 1.50 cd Tip de 0.52 cd 0.56 cde 1.43 cd 1.44 f 1.42 de Tip b 0.56 c 0.65 ab 1.81 a 1.98 a 2.10 a Tip ef 0.51 cd 0.55 de 1.62 abc 2.00 a 1.99 a Tip bc 0.51 cd 0.56 cde 1.78 ab 1.67 cd 1.67 b Tip hı 0.54 cd 0.59 cd 1.44 cd 1.58 de 1.63 bc Tip hı 0.42 fg 0.48 gh 1.53 cd 1.74 bc 1.62 bc İvriz Tip a 0.74 a 0.69 a 1.65 bcd 1.82 b 2.01 a Tip fg 0.63 b 0.60 bc 1.40 cd 1.52 ef 1.75 b Tip f 0.45 ef 0.55 de 1.51 cd 1.19 g 1.62 bc Tip ı 0.39 g 0.47 h 0.88 f 0.83 h 1.09 g Tip ef 0.43 fg 0.48 fgh 1.15 e 1.24 g 1.31 ef Tip d 0.49 de 0.54 e 1.39 cde 1.27 g 1.32 ef Tip cd 0.44 efg 0.52 efg 1.32 de 1.15 g 1.23 f LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak sapı uzunluğu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılı ölçüm sonuçlarına göre yaprak sapı uzunlukları 0.24 cm (İvriz Tip 4) ile 0.41 cm (Ayrancı Tip 7) arasında değişmiş, diğer tiplerin yaprak sapı 158

188 uzunlukları bu değerler arasında yer almıştır. Yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları bu deneme yılında düşük bulunmuştur. Ancak yaprak sapı uzunlukları açısından tiplere göre yıllar arasında bir paralellikte gözlenmiştir (Çizelge 4.47) yılı ölçüm sonuçlarında da en düşük yaprak sapı uzunluğu İvriz Tip 4 den 0.17 cm olarak elde edilmiştir. Bir önceki yılda yüksek değerlerin saptandığı Ayrancı Tip 7 ve İvriz Tip 1 de 2. deneme yılında da yüksek değerler elde edilmiştir. Buna karşılık en yüksek ortalama yaprak sapı uzunluğu 0.34 cm ile Ayrancı Tip 3 den elde edilmiştir. Diğer tiplerden elde edilen ortalama yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.47) yılı ölçümlerinde yaprak sapı uzunluğu değerlerinin 2003 yılı sonuçları ile benzer olmakla birlikte 2004 yılı ölçüm sonuçlarından yüksek olduğu görülmüştür. Yapılan ölçüm sonuçlarına göre minimum yaprak sapı uzunluğu 0.25 cm ile denemenin ilk 2 yılında da en düşük yaprak sapı uzunluğunun elde edildiği İvriz Tip 4 den elde edilmiştir. Maksimum yaprak sapı uzunluğu ise Ayrancı merkezinden seçilen Tip 3 den 0.41 cm olarak elde edilmiştir. Diğer yabani badem tiplerinde elde edilen ortalama yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları bu değerler arasında dağılım göstermiştir. Ayrancı ve İvriz merkezlerinde seçilen yabani badem genotiplerin yaprak sapı uzunluğuna ilişkin yapılan 3 yıllık ölçüm sonuçlarına göre elde edilen sonuçlarda ciddi farklılıkların olmadığı görülmüştür. Bununla birlikte 2003 ve 2005 yılında gerçekleştirilen ölçüm sonuçlarının benzer olmasına karşılık, 2004 yılı sonuçlarının daha düşük olduğu da dikkat çekmiştir (4). Yaprak Rengi 2003, 2004 ve 2005 yılı gözlem sonuçlarına göre seçilen yabani badem tipleri arasında sadece Ayrancı bölgesinden seçilen Tip 7 ye ait yaprakların yeşil renkte olduğu gözlemlenirken, diğer tiplere ait yaprakların gri yeşil renkte olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.47, Şekil 4.26). 159

189 Ayrancı Tip 7 İvriz Tip 1 Şekil Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak renkleri Çizelge Konya Ereğli ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri Badem tipleri Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Yaprak rengi Ayrancı Tip b (1) 0.23 de 0.31 de Gri yeşil Tip cde 0.22 e 0.31 de Gri yeşil Tip bc 0.34 a 0.41 a Gri yeşil Tip e 0.24 de 0.30 de Gri yeşil Tip b 0.26 cd 0.30 de Gri yeşil Tip bcd 0.29 bc 0.40 ab Gri yeşil Tip a 0.30 b 0.36 c Yeşil İvriz Tip a 0.30 b 0.39 abc Gri yeşil Tip ab 0.28 bc 0.32 d Gri yeşil Tip ab 0.26 cd 0.36 bc Gri yeşil Tip e 0.17 f 0.25 f Gri yeşil Tip de 0.24 de 0.31 de Gri yeşil Tip ab 0.29 bc 0.38 abc Gri yeşil Tip bcd 0.22 e 0.28 ef Gri yeşil LDS (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir Nevşehir İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri Nevşehir Göreme Açık Hava Müzesi içi ve Göreme Kayseri yolundan seçilen yabani badem tiplerinde 2003, 2004 ve 2005 yılı yaprak ölçüm değerleri Çizelge 4.48 de verilmiştir. 160

190 (1). Yaprak Eni (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak eni ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılında gerçekleştirilen ölçümlerde, Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak eni değerleri 0.51 cm (AHMİ Tip 7) ile 1.45 cm (AHMİ Tip 5) arasında değişim göstermiş, diğer tiplerden elde edilen yaprak eni ölçüm sonuçları bu değerler arasında dağılım göstermiştir (Çizelge 4.48). Göreme Kayseri yolundan ve Açık Hava Müzesi içinde seçilen yabani badem tiplerinden sadece Açık Hava Müzesi İçerisinde seçilen tiplerden Tip 1, 2, 3, 5 ve 11 de yaprak eni ölçüm sonuçları 1 cm nin üzerinde elde edilirken (Şekil 4.27), diğer yabani badem tiplerinde elde edilen sonuçlar 1 cm nin altında gerçekleşmiştir yılında elde edilen ölçüm sonuçları değerlendirildiğinde ise 2003 yılı verileri ile uyum içerisinde olduğu görülmektedir yılında ortalama yaprak eni değerleri 0.48 cm (Göreme Tip 3) ile 1.45 cm (AHM Tip 5) arasında değişmiştir yılı ölçüm sonuçlarında olduğu şekilde 1 cm nin üzerinde ortalama yaprak genişliğine sahip tipler AHM içerisinde seçilen tiplerden elde edilmiştir (Çizelge 4.48). AHM Tip 3 ve 7 den elde edilen ortalama yaprak genişliği değerleri Göreme Kayseri Yolundan seçilen tiplerle benzer olurken, AHM içerisinden seçilen diğer tiplerden elde edilen ortalama yaprak eni değerlerinin daha yüksek olduğu saptanmıştır yılı ölçümlerinde seçilen yabani badem genotiplerinden Göreme den seçilen Tip 8 ve 9 da ölçüm gerçekleştirilememiştir. Ölçümü yapılan diğer yabani badem genotiplerinde ortalama yaprak eni değerleri 0.47 cm (AHM Tip 7) ile 1.50 cm (AHM Tip 2) arasında değişmiştir. Elde edilen sonuçlar 2003 ve 2004 yılı sonuçları ile benzerlik göstermiştir. 161

191 Şekil Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait yapraklardan görünüm (2). Yaprak Boyu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak boyu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Yaprak boyu değerleri 2003 yılı ölçümlerinde 1.57 cm (Göreme Tip 6) ile 3.36 cm (AHMİ Tip 2) arasında değişim göstermiştir. Diğer tiplere ait değerler bu aralıklarda yer almışlardır yılı ortalama yaprak uzunluğu ölçümlerinde ise en düşük ve en yüksek değerler 1.46 cm (AHMİ Tip 3) ve 3.66 cm (AHMİ Tip 10) olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 4.48). Diğer yabani badem genotiplerinde ölçülen ortalama yaprak uzunluğu sonuçları bu değerler arasında yer almıştır yılı ortalama yaprak uzunluğu ölçümlerinde 2004 yılında olduğu şekilde ortalama minimum yaprak uzunluğu AHM Tip 3 den 1.45 cm olarak ölçülmüştür. 162

192 Maksimum ortalama yaprak uzunluğu değeri 3.51 cm ile AHM Tip 2 den elde edilmiştir. Bölgeden seçilen diğer yabani badem tiplerine ait ortalama yaprak uzunlukları bu değerler arasında değişmiştir. Çizelge Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri Badem Yaprak Eni Yaprak Boyu (cm) tipleri (cm) Göreme Tip fg (1) 0.65 def 0.81 efg 2.45 fg 2.18 de 2.70 abcd Tip d 0.86 c 1.12 cd 2.77 de 2.23 d 2.55 abcd Tip ghı 0.48 hı 0.58 hıj 2.28 fg 1.58 gh 1.99 cd Tip d 0.61 defg 0.85 efg 2.84 cde 1.79 fg 2.25 abcd Tip gh 0.56 fghı 0.73 fgh 2.47 f 2.12 de 2.44 abcd Tip k 0.93 c 0.51 ıj 1.57 ı 1.93 ef 1.62 d Tip e 0.70 de 0.89 efg 2.26 g 1.97 ef 2.33 abcd Tip gh 0.51 ghı fg 1.77 fg - Tip f 0.71 de fg 2.23 d - Tip ıj 0.51 ghı 0.58 hıj 2.05 h 1.77 fg 2.11 abcd AHMİ Tip c 1.30 b 1.39 ab 3.22 b 3.16 b 3.47 ab Tip b 1.18 b 1.50 a 3.36 b 2.81 c 3.51 a Tip a 0.59 efgh 0.59 hıj 4.24 a 1.46 h 1.45 d Tip e 0.73 d 0.82 efg 2.72 e 2.29 d 2.58 abcd Tip ab 1.45 a 1.18 bc 2.93 cd 3.14 b 2.42 abcd Tip jk 0.94 c 0.59 hıj 2.32 fg 2.59 c 2.32 abcd Tip k 0.46 ı 0.47 j 2.38 fg 2.10 de 1.97 cd Tip de 1.20 b 0.88 efg 2.87 cde 3.39 b 2.34 abcd Tip d 0.94 c 0.92 def 2.86 cde 2.57 c 2.80 abcd Tip hıj 1.22 b 1.12 cd 3.00 c 3.68 a 2.29 abcd Tip d 0.80 c 1.02 cde 2.44 fg 2.26 d 3.26 abc LDS (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir AHMİ: Açık Hava Müzesi İçi (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak sapı uzunluğu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Yaprak sapı uzunluklarında 2003 yılı ölçümlerinde en düşük değer 0.31 cm (Göreme Tip 3 ve Tip 8) olarak elde edilirken, 2004 yılında 0.20 cm (Göreme Tip 3) olarak gerçekleşmiştir. En yüksek yaprak sapı uzunluğu değeri 2003 yılında 0.94 cm (AHMİ Tip 2) olarak elde edilirken, 2004 yılımda bu değer 1.09 cm ile AHMİ Tip 8 den elde edilmiştir. Diğer tiplerden elde edilen yaprak sapı 163

193 uzunlukları 2003 ve 2004 yılı ölçüm sonuçlarında belirtilen değerler arasında dağılım göstermiştir (Çizelge 4.49) yılı ölçümlerinde ortalama yaprak sapı uzunluklarının 0.33 cm (Göreme Tip 3) ile 0.81 cm (Göreme Tip 2) arasında değiştiği saptanmıştır. Bölgeden seçilen yabani badem genotiplerinden ölçülen yaprak sapı uzunluklarının yıllara göre farklılık gösterdikleri dikkat çekmiştir (4). Yaprak Rengi Yaprak renginin belirlenmesi amacıyla yapılan 3 yıllık gözlemlerde aynı sonuçlar elde edilmiştir. Gözlem sonuçlarına göre Göreme den elde edilen yabani badem tiplerinden Tip 8 de yaprak rengi açık yeşil, diğer 9 tipte yaprak rengi gri yeşil olarak gözlemlenmiştir. Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen yabani badem tiplerinden AHM Tip 1, 2, 8 ve 9 da yaprak rengi yeşil, AHM Tip 10 da koyu yeşil olarak saptanmıştır. Açık Hava Müzesi içerisinde seçilen diğer 6 tipte ise yaprakların gri yeşil renkte oldukları saptanmıştır (Çizelge 4.49, Şekil 4.28). Göreme Tip 1 AHM Tip 2 Göreme Tip 3 Göreme Tip 2 AHM Tip 7 AHM Tip 5 Şekil Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak renkleri 164

194 Çizelge Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri Badem tipleri Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Yaprak Rengi Göreme Tip fg (1) 0.43 ef 0.67 cde Gri yeşil Tip fg 0.38 fg 0.58 ef Gri yeşil Tip k 0.20 j 0.33 j Gri yeşil Tip fg 0.40 efg 0.52 fg Gri yeşil Tip k 0.24 ıj 0.42 ghıj Gri yeşil Tip k 0.36 fgh 0.45 ghı Gri yeşil Tip ıj 0.36 fgh 0.44 ghı Gri yeşil Tip k 0.24 ıj - Açık yeşil Tip ıj 0.45 e - Gri yeşil Tip j 0.34 gh 0.46 gh Gri yeşil AHMİ Tip c 0.80 c 0.77 bc Yeşil Tip b 0.70 d 0.81 b Yeşil Tip a 0.29 hı 0.36 hıj Gri yeşil Tip e 0.43 ef 0.64 de Gri yeşil Tip d 0.76 cd 0.59 ef Gri yeşil Tip hı 0.82 c 0.51 fg Gri yeşil Tip h 0.37 fg 0.65 de Gri yeşil Tip c 1.09 a 0.63 de Yeşil Tip bc 0.84 c 0.69 cd Yeşil Tip g 0.95 b 0.35 ıj Koyu yeşil Tip ef 0.36 fgh 0.93 a Gri yeşil LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir AHMİ: Açık Hava Müzesi İçi Niğde İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri Niğde Ulukışla İlçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait 2003, 2004 ve 2005 yıllarına ait yaprak ölçüm sonuçları Çizelge 4.50 ve 4.51 de verilmiştir (1). Yaprak Eni (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak eni ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Seçilen 11 yabani badem tipinde 2003 yılı ölçüm sonuçlarına göre en düşük yaprak eni değerleri 0.32 cm ile Tip 7 den elde edilirken, en yüksek yaprak eni değeri 0.52 cm ile Tip 10 dan elde edilmiştir. Diğer tiplerden elde edilen yaprak eni 165

195 ölçüm sonuçları bu değerler arasında yer almıştır. Bununla birlikte bölgeden seçilen Tip 1 ve Tip 9 da ölçülen 0.51 cm ve 0.50 cm lik ortalama yaprak eni değerlerinin maksimum değere çok yakın olduğu da görülmüştür yılı ölçümlerinde ise en düşük yaprak eni değeri 2003 yılında da en düşük yaprak eni değerinin ölçüldüğü Tip 7 den 0.33 cm olarak ölçülmüştür. En yüksek yaprak eni ise 0.55 cm ile Tip 1 den elde edilmiştir. Diğer tiplere ait yaprak eni ortalamaları bu değerler arasında dağılım göstermiştir (Çizelge 4.50). Niğde Ulukışla ilçesinden seçilen yabani badem genotiplerinde 2005 yılı yaprak eni ölçümlerinde, 2004 yılı ölçüm sonuçları ile paralel sonuçlar elde edilmiştir ve 2004 yılı ölçümlerinde minimum değerin elde edildiği Tip 7 de 2005 yılı ölçümlerinde de 0.38 cm lik ortalama yaprak eni ile minimum değer elde edilmiştir. Minimum değere benzer şekilde maksimum değerde 2004 yılı ölçümlerinde en yüksek ortalama yaprak eninin ölçüldüğü Tip 1 den 0.51 cm olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.50, Şekil 4.29). Yapılan 3 yıllık ölçümler sonucunda ortalama yaprak eni değerlerinin yıllara göre paralellik gösterdiği görülmektedir (2). Yaprak Boyu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak boyu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılı sonuçlarına göre yaprak boyu değerleri 1.23 cm (Tip 5) ile 1.62 cm (Tip 9) arasında değişmiştir. Diğer tiplerden elde edilen ortalama yaprak boyu ölçümleri bu değerler arasında dağılım göstermiştir yılı ölçüm sonuçlarında minimum yaprak boyu değerlerinin elde edildiği tip 2003 yılınınkinden farklı olurken, maksimum değer aynı tipten elde edilmiştir. Ortalama yaprak boyu değerleri 1.30 cm (Tip 8) ile 1.63 cm (Tip 11) arasında değişmiştir. Diğer tiplere ait yaprak boyu ölçüm değerleri bu değerler arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde Tip 9, 10 ve 11 den bitkilerin su stresinde olmalarından dolayı bir kısım yapraklarını dökmeleri ve bazı yapraklarında kıvrılmış olmaları nedeniyle yaprak boyu ölçümleri gerçekleştirilememiştir. Diğer yabani badem genotiplerinde ise ortalama yaprak boyu ölçümleri 1.25 cm (Tip 8) ile

196 cm (Tip 4) arasında değişmiştir yılında elde edilen yaprak boyu değerlerinin 2004 yılı ölçümlerine göre daha düşük olduğu, ancak bu farkın pek de önemli olmadığı saptanmıştır (Çizelge 4.50). Şehir Niğde ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprakların görünümü Çizelge Niğde Ulukışla ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri Badem tipleri Yaprak eni (cm) Yaprak Boyu (cm) Ulukışla Tip ab (1) 0.55 a 0.51 a 1.41 c 1.50 bcd 1.45 bc Tip ef 0.47 b 0.47 ab 1.25 d 1.30 e 1.24 d Tip fg 0.36 fg 0.39 c 1.36 c 1.39 de 1.25 d Tip de 0.40 de 0.45 b 1.45 bc 1.60 ab 1.57 a Tip cde 0.45 bc 0.47 ab 1.23 g 1.40 de 1.27 d Tip bcd 0.39 ef 0.46 ab 1.41 c 1.48 cd 1.39 c Tip g 0.33 g 0.38 c 1.43 c 1.57 abc 1.53 ab Tip cde 0.40 de 0.47 ab 1.45 bc 1.28 e 1.25 d Tip abc 0.46 b a 1.51 bcd - Tip a 0.48 b ab 1.46 cd - Tip abcd 0.42 cd a 1.63 a - LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak sapı uzunluğu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. 167

197 Yaprak sapı uzunluğu sonuçlarında tipler arasında yıllara göre önemli bir değişiklik görülmemiştir yılı ölçümlerinde ortalama yaprak sapı uzunluklarının 0.20 cm (Tip 4) ile 0.40 cm (Tip 5) arasında, 2004 yılı ölçümlerinde ise 0.18 cm (Tip 4) ile 0.37 cm (Tip 5) arasında değişim göstermiştir (Çizelge 4.51). Her iki yıl ölçümlerinde diğer tiplerden saptanan yaprak sapı uzunlukları bu değerler arasında dağılım göstermiştir yılı ölçümlerinde ise ortalama en düşük yaprak sapı uzunluğu 0.20 cm ile Tip 2 den elde edilirken, ortalama en yüksek yaprak sapı uzunluğu 0.36 cm ile Tip 5 den elde edilmiştir yılı ölçümlerinde Tip 9, 10 ve 11 den bitkilerin su stresinde olmalarından dolayı bir kısım yapraklarını dökmeleri ve bazı yapraklarında kıvrılmış olmaları nedeniyle yaprak sapı uzunluğu ölçümleri gerçekleştirilememiştir. Yaprak sapı ölçümü gerçekleştirilen diğer yabani badem tiplerinde ortalama yaprak sapı uzunlukları bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.51) (4). Yaprak Rengi Yaprak rengini belirlemek amacıyla 2003, 2004 ve 2005 yıllarında yapılan gözlemler neticesinde seçilen yabani badem tiplerinden sadece Tip 7 de yaprak rengi yeşil olarak gözlemlenirken (Şekil 4.30), diğer tiplerde yaprak rengi gri yeşil olarak saptanmıştır (Çizelge 4.51). Çizelge Niğde Ulukışla ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri Badem tipleri Yaprak Sapı Uzunluğu(cm) Yaprak rengi Ulukışla Tip bcd (1) 0.26 bc 0.32 b Gri yeşil Tip de 0.23 cd 0.20 f Gri yeşil Tip cde 0.26 bc 0.21 f Gri yeşil Tip f 0.18 de 0.26 de Gri yeşil Tip a 0.37 a 0.36 a Gri yeşil Tip bcd 0.23 cd 0.27 cd Gri yeşil Tip e 0.25 e 0.24 e Yeşil Tip bcd 0.20 d 0.28 c Gri yeşil Tip bc 0.29 b - Gri yeşil Tip b 0.23 bcd - Gri yeşil Tip bcd 0.21 cd - Gri yeşil LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir 168

198 Niğde Tip 7 Niğde Tip 4 Şekil Niğde Tip 7 ve Niğde Tip 4 e ait yaprakların görünümü Gaziantep İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait 2003, 2004 ve 2005 yıllarında gerçekleştirilen yaprak ölçüm değerleri Çizelge 4.52 ve Çizelge 4.53 de verilmiştir (1). Yaprak Eni (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak eni ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Bölgeden seçilen Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve 14 de yaprak eni ölçüm sonuçlarının, Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12 ve 15 den elde edilen sonuçlardan daha yüksek olduğu dikkat çekmiştir. Yaprak eni ölçüm sonuçları türlere ait tiplerin sınıflandırılmasını tam anlamıyla gerçekleştirmiştir (Çizelge 4.52). Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak eni ölçüm sonuçları 0.89 cm (Tip 8) ile 1.34 cm (Tip 3) arasında değişmiştir. Bu tür içerisinde yer alan diğer tiplerde yaprak eni ölçüm sonuçları belirtilen değerler arasında yer almıştır. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama 169

199 yaprak eni ölçümleri 0.28 cm (Tip 10) ile 0.54 cm (Tip 15) arasında değişirken, bu tür içerisinde yer alan diğer tiplerde yaprak eni ölçüm sonuçları bu değerler arasında dağılım göstermiştir (Çizelge 4.52) yılı sonuçlarında olduğu şekilde 2004 ve 2005 yıllarında yapılan ölçünler sonucunda da türler arası farklılığın net bir şekilde ortaya koyan sonuçlara ulaşılmıştır yılı ölçümlerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak eni ölçüm sonuçları 1.09 cm (Tip 5 ve 8) ile 1.32 cm (Tip 3) arasında değişmiştir. Benzer şekilde 2005 yılı ölçümlerinde de minimum yaprak eni değeri Tip 8 den 1.01 cm olarak elde edilirken, maksimum değer yine Tip 3 den 1.54 cm olarak ölçülmüştür. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak eni ölçümleri 2004 yılında 0.31 cm (Tip 7) ile 0.61 cm (Tip 6) arasında değişmiştir. Bu türe ait diğer tiplerde ortalama yaprak eni ölçümleri bu değerler arasında dağılım göstermiştir yılı ölçümlerinde 0.31 (Tip 12) cm ile 0.69 cm (Tip 15) arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde Tip 1, 9 ve 10 un kesilmiş olmaları nedeniyle yaprak özelliklerine ilişkin ölçümler gerçekleştirilememiştir (Çizelge 4.52, Şekil 4.31) (2). Yaprak Boyu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak boyu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılında Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak boyu ölçüm sonuçları 2.10 cm (Tip 5) ile 3.04 cm (Tip 3) arasında değişmiştir. Bu tür içerisinde yer alan diğer tiplerde yaprak eni ölçüm sonuçları belirtilen değerler arasında yer almıştır. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak boyu ölçümleri 1.55 cm (Tip 15) ile 2.44 cm (Tip 2) arasında değişirken, bu tür içerisinde yer alan diğer tiplerde yaprak eni ölçüm sonuçları bu değerler arasında dağılım göstermiştir (Çizelge 4.52, Şekil 4.31). 170

200 2004 yılı ölçümlerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak boyu ölçüm sonuçları 2.38 cm (Tip 4) ile 3.12 cm (Tip 1) arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde de minimum yaprak boyu değeri Tip 5 den 2.56 cm olarak elde edilirken, maksimum değer yine Tip 13 den 3.31 cm olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.52). Şekil Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprakların görünümü 171

201 Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri Badem Yaprak eni Yaprak Boyu (cm) tipleri (cm) Nizip yolu Tip 1 (O) 0.90 d (1) 1.30 a 2.50 c 3.12 a Tip 2 (T) 0.36 f 0.33 e 0.39 f 2.44 c 1.84 ef 2.54 b Tip 3 (O) 1.34 a 1.32 a 1.54 a 3.04 a 2.95 ab 3.18 a Tip 4 (O) 1.23 b 1.16 b 1.26 c 2.67 b 2.38 c 2.71 b Tip 5 (O) 0.90 d 1.09 b 1.07 d 2.10 e 2.42 c 2.56 b Tip 6 (T) 0.50 e 0.61 c 0.63 e 1.67 g 1.78 f 1.84 cd Tip 7 (T) 0.51 e 0.31 e 0.32 f 2.22 de 1.88 ef 2.55 b Tip 8 (O) 0.89 d 1.09 b 1.01 d 2.38 c 2.78 b 2.70 b Küllü Yolu Tip 9 (T) 0.34 fg 0.40 d f 1.49 g - Tip 10 (T) 0.28 g 0.32 e c 1.97 de - İbrahim şehir Tip 11 (T) 0.35 fg 0.34 e 0.34 f 2.10 e 2.14 d 1.95 cd Tip 12 (T) 0.29 fg 0.37 e 0.31 f 1.94 f 2.13 d 2.04 c Tip 13 (O) 1.15 c 1.11 b 1.20 c 2.92 a 2.78 b 3.31 a Tip 14 (O) 1.27 ab 1.25 a 1.43 b 2.68 b 2.77 b 3.16 a Tip 15 (T) 0.54 e 0.54 cd 0.69 e 1.55 g 1.94 ef 1.78 d LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak sapı uzunluğu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılında Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları 0.25 cm (Tip 1) ile 0.35 cm (Tip 4) arasında değişmiştir. Bu tür içerisinde yer alan diğer tiplerde yaprak eni ölçüm sonuçları belirtilen değerler arasında yer almıştır. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak sapı uzunlukları 0.18 cm (Tip 12) ile 0.31 cm (Tip 7) arasında değişirken, bu tür içerisinde yer alan diğer tiplerde yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları bu değerler arasında dağılım göstermiştir yılı ölçümlerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları 0.18 cm (Tip 8) ile 0.31 cm (Tip 14) arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde de minimum yaprak sapı uzunluğu değeri Tip 13 den 0.26 cm olarak elde edilirken, maksimum değer yine Tip 4 den 0.33 cm olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.53). 172

202 Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak sapı uzunluğu ölçümleri 2004 yılında 0.14 cm (Tip 7) ile 0.23 cm (Tip 9) arasında değişmiştir. Bu türe ait diğer tiplerde ortalama yaprak sapı uzunluğu ölçümleri bu değerler arasında dağılım göstermiştir yılı ölçümlerinde 0.11 cm (Tip 11) ile 0.25 cm (Tip 7) arasında değişmiştir (Çizelge 4.53) (4). Yaprak Rengi 2003, 2004 ve 2005 yıllarında, seçilen yabani badem genotiplerinde yaprak renklerinin belirlenmesi amacıyla gerçekleştirilen gözlemler sonucunda Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerden Tip 3, 4, 13 ve 14 de yaprak renklerinin gri yeşil olduğu saptanmıştır. Bu tür içerisinde yer alan Tip 1 ve 5 de ise yaprak rengi 3 yıllık gözlemler sonucunda yeşil olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.53, Şekil 4.32). Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerden ise sadece Tip 2 de yaprak rengi gri yeşil olarak gözlemlenirken, diğer tiplerde yaprak renkleri yeşil olarak gözlemlenmiştir. Çizelge Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri Badem tipleri Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Yaprak rengi Nizip yolu Tip 1 (O) 0.25 g (1) 0.25 b Yeşil Tip 2 (T) 0.26 f 0.17 g 0.12 g Gri yeşil Tip 3 (O) 0.33 b 0.25 b 0.43 a Gri yeşil Tip 4 (O) 0.35 a 0.25 b 0.33 b Gri yeşil Tip 5 (O) 0.27 e 0.29 a 0.29 cd Yeşil Tip 6 (T) 0.25 g 0.21 d 0.19 f Yeşil Tip 7 (T) 0.31 d 0.14 h 0.25 e Yeşil Tip 8 (O) 0.26 f 0.18 fg 0.27 de Yeşil K Y Tip 9 (T) 0.24 g 0.23 c - Yeşil Tip 10 (T) 0.26 f 0.18 efg - Yeşil İ Ş Tip 11 (T) 0.25 g 0.19 def 0.11 g Yeşil Tip 12 (T) 0.18 ı 0.18 efg 0.12 g Yeşil Tip 13 (O) 0.31 d 0.20 de 0.26 de Gri yeşil Tip 14 (O) 0.32 c 0.31 a 0.31 bc Gri yeşil Tip 15 (T) 0.21 h 0.21 d 0.18 f Yeşil LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz 173

203 GA Tip 9 GA Tip 2 GA Tip 13 GA Tip 12 Şekil Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak renkleri Şanlıurfa İlinden Seçilen Yabani Badem Tiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerleri Şanlıurfa Birecik ilçesinden elde edilen yabani badem tiplerinde yaprak ölçüm değerlerine ilişkin 2003, 2004 ve 2005 yılları ölçüm sonuçları Çizelge 4.54 ve 55 de verilmiştir (1). Yaprak Eni (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak eni ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Bölgeden seçilen ve Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Tip 1, 2, 3, 4 de yaprak eni ölçüm sonuçlarının, Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 5, 6, 7, 8 den elde edilen sonuçlardan daha yüksek olduğu dikkat çekmiştir. Bu bölgeden elde edilen sonuçlar aynı türlere ait yabani badem 174

204 tiplerinde Gaziantep ilinde gerçekleştirilen ölçüm sonuçları ile uyumlu bulunmuştur. Yaprak eni ölçüm sonuçları türlere ait tiplerin sınıflandırılmasını tam anlamıyla gerçekleştirmiştir (Çizelge 4.54) yılı ölçümlerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde ortalama yaprak eni 0.77 cm (Tip 2) ile 1.38 cm (Tip 3) arasında değişmiştir. Bu tür içerisinde yer alan Tip 1 de 0.86 cm ve Tip 4 de 0.81 cm olarak saptanmıştır. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak eni ölçümleri 0.24 cm (Tip 5) ile 0.35 cm (Tip 8) arasında değişirken, bu tür içerisinde yer alan Tip 6 ve 7 de sırasıyla 0.31 cm ve 0.33 cm olarak belirlenmiştir yılı sonuçlarında olduğu şekilde 2004 ve 2005 yıllarında yapılan ölçümler sonucunda da türler arası farklılığın net bir şekilde ortaya koyan sonuçlara ulaşılmıştır yılı ölçümlerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak eni ölçüm sonuçları 0.54 cm (Tip 1) ile 1.17 cm (Tip 3) arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde minimum yaprak eni değeri Tip 1 den 0.64 cm olarak elde edilirken, maksimum değer yine Tip 3 den 1.14 cm olarak ölçülmüştür yılında Tip 2 ve 4 de ölçüm gerçekleştirilmemiştir. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak eni ölçümleri 2004 yılında 0.23 cm (Tip 5) ile 0.35 cm (Tip 7 ve 8) arasında değişmiştir. Tip 6 da ise ortalama yaprak eni 0.34 cm olarak bulunmuştur yılı ölçümlerinde 0.22 (Tip 12) cm ile 0.35 cm (Tip 8) arasında değişmiştir. Tip 6 ve 7 de ise ortalama yaprak genişliği sırasıyla 0.33 cm ve 0.32 cm olarak saptanmıştır (Çizelge 4.54) (2). Yaprak Boyu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak boyu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılında Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak boyu ölçüm sonuçları 1.93 cm (Tip 2) ile 4.00 cm (Tip 3) arasında değişmiştir. Bu tür içerisinde yer alan diğer tiplerde yaprak uzunluğu ölçüm sonuçları belirtilen değerler arasında yer almıştır. Amygdalus turcomenica Lincz. 175

205 türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak boyu ölçümleri 1.25 cm (Tip 5) ile 2.32 cm (Tip 7) arasında yer almıştır (Çizelge 4.54) yılı ölçümlerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak boyu ölçüm sonuçları 1.50 cm (Tip 1) ile 3.69 cm (Tip 3) arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde de minimum yaprak boyu değeri Tip 1 den 1.80 cm olarak elde edilirken, maksimum değer yine Tip 3 den 3.56 cm olarak ölçülmüştür. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak boyu ölçümleri 2004 yılında 1.57 cm (Tip 5) ile 1.91 cm (Tip 8) arasında değişmiştir. Bu türe ait diğer tiplerde ortalama yaprak boyu ölçümleri bu değerler arasında dağılım göstermiştir yılı ölçümlerinde yaprak uzunluğu değerleri 1.62 cm (Tip 5) ile 2.34 cm (Tip 6) arasında değişmiştir (Çizelge 4.54, Şekil 4.33). Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak eni ve yaprak boyu değerleri Badem tipleri Yaprak eni Yaprak Boyu (cm) (cm) Cennet bahçesi Tip 1 (O) 0.86 b (1) 0.54 c 0.64 b 2.34 b 1.50 e 1.80 cd Tip 2 (O) 0.77 c 0.57 c ef 2.04 b - Tip 3 (O) 1.38 a 1.17 a 1.14 a 4.00 a 3.69 a 3.56 a Tip 4 (O) 0.81 bc 0.64 b cd 1.64 de - Tip 5 (T) 0.24 e 0.23 e 0.22 d 1.25 g 1.57 de 1.62 d Tip 6 (T) 0.31 d 0.34 d 0.33 c 2.05 de 1.78 cd 2.34 b Yukarı İncirli yolu Tip 7 (T) 0.33 d 0.35 d 0.32 c 2.32 bc 1.87 bc 2.02 c Tip 8 (T) 0.35 d 0.35 d 0.35 c 1.80 f 1.91 bc 1.95 c LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz. 176

206 Şekil Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprakların görünümü (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde yaprak sapı uzunluğu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur yılında Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları 0.26 cm (Tip 2) ile 0.72 cm (Tip 3) arasında değişmiştir. Bu tür içerisinde yer alan Tip 1 ve 4 de ortalama yaprak sapı uzunluğu sırasıyla 0.33 cm ve 0.32 cm olarak elde edilmiştir. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak sapı uzunlukları 0.17 cm (Tip 5) ile 0.33 cm (Tip 6) arasında değişirken, bu tür içerisinde yer alan Tip7 de 0.29 cm ve Tip 8 de 0.31 cm olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.55) yılı ölçümlerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları 0.20 cm (Tip 4) ile 0.81 cm (Tip 3) arasında değişmiştir yılı ölçümlerinde de minimum yaprak sapı uzunluğu değeri Tip 1 den 0.30 cm olarak elde edilirken, maksimum değer yine Tip 3 den 0.66 cm olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.54). Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerde ise ortalama yaprak sapı uzunluğu ölçümleri 2004 yılında 0.14 cm (Tip 5) ile 0.23 cm (Tip 6) arasında değişmiştir. Diğer tiplerde ortalama yaprak sapı uzunluğu ölçümleri bu değerler arasında dağılım göstermiştir yılı ölçümlerinde Tip 5 de ortalama yaprak sapı uzunluğu 0.11 cm olarak saptanırken, diğer 3 yabani badem genotipinde bu değer 0.12 cm olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 4.55). 177

207 (4). Yaprak Rengi 2003, 2004 ve 2005 yıllarında seçilen yabani badem genotiplerinde yaprak renklerinin belirlenmesi amacıyla gerçekleştirilen gözlemler sonucunda Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerden Tip 3 de yaprak rengi koyu yeşil olarak gözlemlenirken, bu tür içerisinde yer alan Tip 1, 2, ve 4 de yaprak rengi gri yeşil olarak gözlemlenmiştir. (Çizelge 4.55, Şekil 4.34). Elde edilen bu gözlem sonuçları Gaziantep ilinden seçilen aynı türe ait yabani badem genotiplerinden elde edilen gözlem sonuçları ile uyumlu bulunmuştur. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Tip 5, 6, 7 ve 8 de yaprak renkleri yeşil olarak gözlemlenmiştir. Birecik Tip 3 Birecik Tip 1 Birecik Tip 8 Şekil Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak renkleri Çizelge Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ve yaprak renkleri Badem tipleri Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Yaprak rengi Cennet bahçesi Tip 1 (O) 0.33 b (1) 0.28 b 0.30 b Gri yeşil Tip 2 (O) 0.26 c 0.28 b - Gri yeşil Tip 3 (O) 0.72 a 0.81 a 0.66 a Koyu yeşil Tip 4 (O) 0.32 b 0.20 cd - Gri yeşil Tip 5 (T) 0.17 d 0.14 e 0.11 c Yeşil Tip 6 (T) 0.33 b 0.23 bc 0.12 c Yeşil Yukarı İncirli yolu Tip 7 (T) 0.29 bc 0.21 cd 0.12 c Yeşil Tip 8 (T) 0.31 bc 0.17 de 0.12 c Yeşil LSD (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz.. 178

208 Farklı İllerden Seçilen Yabani Badem Genotiplerine Ait Yaprak Ölçüm Değerlerinin Karşılaştırılması (1). Yaprak Eni (cm) Farklı illerden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak eni ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Elde edilen değerler incelendiğinde ise tipler bazında en yüksek ortalama yaprak eni değerlerinin Açık Hava Müzesi içinden seçilen AHM Tip 1, 2, 5, GA Tip 3, 4, 13,14 ve Birecik Tip 3 den elde edilmiştir. Bu değerlerin tamamı 1 cm nin üzerinde gerçekleşmiştir. Bu tiplerden elde edilen yapak eni değerleri denemenin 3 yılında da en yüksek değerler olarak saptanmıştır (Çizelge 4.56). En düşük yaprak eni değerleri ise, Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçelerinden seçilen Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan GA Tip 2, 9, 10, 11, 12 ve Birecik Tip 5, 6, 7 ve 8 den elde edilmiştir. Bu tiplerin tamamından elde edilen yaprak eni değerleri 0.40 cm nin altında gerçekleşmiş, ancak bu tür içerisinde yer alan GA Tip 6 da yaprak eni 0.50 cm ve GA Tip 7 de ise 0.51 cm olarak kaydedilmiştir. İç Anadolu Bölgesi nden seçilen yabani badem genotiplerinden ölçülen ortalama yaprak eni değerleri istatistiki olarak farklı olmasına karşılık yakın değerler vermişlerdir. Bununla birlikte Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerinden ölçülen ortalama yaprak eni değerlerinin yüksek oluşu ve bu değerlerin Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerden elde edilen değerlerle bezer oluşu da dikkat çekmiştir. Buna karşılık Niğde ve Konya Ereğli den seçilen yabani badem genotiplerinden ölçülen ortalama yaprak eni değerleri daha düşük bulunmuştur (Çizelge 4.56). Denemede kullanılan yabani badem tiplerinin tamamından elde edilen ortalama yaprak eni değerleri yıllara göre de paralellik göstermiştir. 179

209 Çizelge ilden seçilen yabani badem genotiplerine ait yaprak eni ölçüm sonuçları (cm) Tipler Yaprak Eni (cm) Göreme ı-n (1) 0.65 h-m 0.81 h-o İv s-e 0.45 n-x 0.55 n-t Göreme efg 0.86 fg 1.12 c-h İv w-f 0.39 r-y 0.47 p-u Göreme k-r 0.48 m-x 0.58 l-t İv c 0.43 p-x 0.48 p-u Göreme efg 0.61 h-p 0.85 g-n İv o-y 0.49 m-x 0.54 n-u Göreme k-q 0.56 ı-s 0.73 ı-p İv n-w 0.44 o-x 0.52 o-u Göreme p-z 0.63 h-o 0.51 o-u Ay t-e 0.45 n-x 0.54 n-u Göreme f-j 0.70 g-l 0.89 f-l Ay p-z 0.52 k-v 0.56 m-t Göreme j-p 0.51 l-v - Ay m-t 0.56 ı-s 0.65 k-r Göreme g-l 0.71 g-k - Ay s-c 0.51 m-w 0.55 n-t Göreme m-t 0.51 m-w 0.58 l-t Ay m-u 0.51 m-w 0.56 m-t Ahm abcd 1.30 abc 1.39 a-d Ay v-f 0.54 j-t 0.59 l-t Ahm abc 1.18 bcd 1.50 ab Ay u-f 0.42 p-x 0.48 p-u Ahm a 0.59 ıq 0.59 l-t GA fghı 1.30 abc - Ahm fghı 0.73 g-j 0.82 g-o GA x-f 0.33 v-y 0.39 q-u Ahm ab 1.45 a 1.18 b-f GA abc 1.32 ab 1.54 a Ahm n-v 0.94 ef 0.59 l-t GA cd 1.16 bcd 1.26 a-e Ahm q-a 0.46 m-x 0.47 p-u GA fghı 1.09 de 1.07 d-h Ahm fgh 1.20 bcd 0.88 f-m GA r-b 0.61 h-p 0.63 k-t Ahm efg 0.94 ef 0.92 f-k GA q-a 0.31 xy 0.32 s-u Ahm l-s 1.22 bcd 1.12 c-h GA fghı 1.09 de 1.01 e-j Ahm ef 0.80 fgh 1.02 e-ı GA z-f 0.48 m-x - Niğde q-a 0.55 ı-s 0.51 o-u GA E-F 0.32 wxy - Niğde v-f 0.47 m-x 0.47 p-u GA y-f 0.34 v-y 0.34 r-u Niğde w-f 0.36 t-y 0.39 q-u GA D-F 0.37 s-y 0.31 t-u Niğde t-f 0.40 q-y 0.45 p-u GA de 1.11 cde 1.20 b-f Niğde t-e 0.45 m-x 0.47 p-u GA bcd 1.25 bcd 1.43 abc Niğde s-e 0.39 r-y 0.46 p-u GA o-x 0.54 j-t 0.69 j-q Niğde b-f 0.33 v-y 0.38 q-u Birecik f-k 0.54 j-t 0.64 k-s Niğde t-e 0.39 r-y 0.47 p-u Birecik h-m 0.57 ı-r - Niğde r-c 0.46 m-x - Birecik abc 1.17 bcd 1.14 c-g Niğde p-z 0.48 m-x - Birecik f-l 0.64 h-n - Niğde s-d 0.42 p-x - Birecik F 0.23 y 0.22 u İv ı-o 0.74 ghı 0.69 j-q Birecik C-F 0.34 v-y 0.33 r-u İv s-e 0.63 h-o 0.60 k-t Birecik A-F 0.35 u-y 0.32 t-u D(%1) Birecik z-f 0.35 u-y 0.35 r-u D(%1) (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (2). Yaprak Boyu (cm) Farklı illerden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak boyu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Yapılan ölçümler sonucunda elde edilen ortalama yaprak uzunluğu değerleri Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerinde ve Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türleri içerisinde yer alan tiplerden elde edilen ortalama yaprak uzunluğu değerleri 180

210 Konya Ereğli ve Niğde den seçilen tiplerden elde edilen değerlerden daha yüksek bulunmuştur (Çizelge 4.57). Denemede kullanılan toplam yabani badem tipleri içerisinde Birecik Tip 3 ten denemenin 3 yılında da (4.00 cm, 3.69 cm ve 3.56 cm) en yüksek yaprak uzunluğu değerleri elde edilmiştir. Buna karşılık en düşük ortalama yaprak uzunluğu değeri denemenin 3 yılında da İvriz Tip 4 den (0.88 cm, 0.83 cm ve 1.09 cm) elde edilmiştir. Diğer tiplerde ise ortama yaprak uzunluğu ölçüm sonuçları bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.57). Çizelge ilden seçilen yabani badem genotiplerine ait yaprak boyu ölçüm sonuçları Yaprak Boyu (cm) Göreme e-l (1) 2.18 f-n 2.70 def İv t-y 1.19 abc 1.62 o-v Göreme c-ı 2.23 f-m 2.55 e-h İv z 083 c 1.09 w Göreme ı-o 1.58q-b 1.99 ı-q İv yz 1.24 z-c 1.31 u-w Göreme c-h 1.79 m-x 2.25 f-l İv v-y 1.27 z-b 1.32 u-w Göreme e-l 2.12 h-n 2.44 e-ı İv w-z 1.15 bc 1.23 vw Göreme s-y 1.93 j-s 1.62 o-v Ay v-y 1.42 w-b 1.50 r-w Göreme j-p 1.97 ı-q 2.33 f-j Ay u-y 1.44 v-b 1.42 s-w Göreme j-p 1.77 n-x - Ay o-w 1.98 h-q 2.10 h-n Göreme p-n 2.23 f-l - Ay r-y 2.00 h-q 1.99 ı-q Göreme l-s 1.77 n-x 2.11 g-m Ay p-w 1.67 o-z 1.67 m-v Ahm bc 3.16 bc 3.47 a Ay u-y 1.58 q-b 1.63 n-v Ahm b 2.81 cde 3.51 a Ay t-y 1.74 n-y 1.62 o-v Ahm a 1.46 u-b 1.45 s-w GA e-l 3.12 bc - Ahm d-c 2.29 f-j 2.58 efg GA f-l 1.84 k-w 2.54 e-h Ahm b-e 3.14 bc 2.42 e-ı GA bcd 2.95 cd 3.18 abc Ahm ı-n 2.59 def 2.32 f-j GA d-k 2.38 e-ı 2.71 c-f Ahm h-m 2.10 ı-o 1.97 ı-q GA l-r 2.42 efgh 2.56 efgh Ahm b-f 3.39 ab 2.34 e-j GA q-x 1.78 n-x 1.84 k-s Ahm c-g 2.57 defg 2.80 b-e GA k-p 1.88 j-u 2.55 e-h Ahm bcd 3.68 a 2.29 f-k GA g-m 2.78 cde 2.70 def Ahm e-l 2.26 f-k 3.26 ab GA n-v 1.49 t-b - Niğde v-y 1.50 s-b 1.45 s-w GA g-m 1.97 ı-q - Niğde xyz 1.30 y-b 1.24 vw GA l-r 2.14 g-n 1.95 j-r Niğde w-z 1.39 x-b 1.25 vw GA m-t 2.13 h-n 2.04 ı-o Niğde t-y 1.60 p-a 1.57 q-v GA b-f 2.78 ced 3.31 a Niğde xyz 1.40 x-b 1.27 qw GA d-k 2.77 ced 3.16 abcd Niğde v-y 1.48 t-b 1.39 s-w GA t-y 1.94 j-r 1.78 l-t Niğde u-y 1.57 q-b 1.53 q-w Birecik ı-n 1.50 r-b 1.80 l-s Niğde t-y 1.28 z-b 1.25 vw Birecik m-u 2.04 h-p - Niğde t-y 1.51 r-b - Birecik a 3.69 a 3.56 a Niğde t-y 1.46 u-b - Birecik l-q 1.64 p-z - Niğde r-y 1.63 p-z - Birecik xyz 1.57 q-b 1.62 o-v İv s-y 1.82 l-x 2.01 ı-p Birecik l-s 1.78 n-x 2.34 e-j İv v-y 1.52 r-b 1.75 m-u Birecik ı-n 1.87 j-v 2.02 ı-p D(%1) Birecik o-w 1.91 j-t 1.95 j-r D(%1) (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir 181

211 (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Farklı illerden seçilen yabani badem tiplerinde yaprak sapı uzunluğu ortalamaları arasındaki fark denemenin 3 yılında da istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (Çizelge 4.58). Yaprak sapı uzunluğuna ilişkin yapılan ölçüm sonuçları üzerinde çalışılan yabani badem genotiplerinin sınıflandırılmasında tek başına yeterli olmamıştır. Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen ortalama yaprak sapı uzunluğu sonuçları diğer illerden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilen sonuçlardan daha yüksek bulunmuştur. Denemenin her 3 yılında da en yüksek yaprak sapı uzunluğu değerleri AHM Tip 2 den sırasıyla 0.94 cm, 0.70 cm ve 0.81 cm, AHM Tip 1 den sırasıyla 0.87 cm, 0.80 cm ve 0.77 cm, AHM Tip 8 den sırasıyla 0.88 cm, 1.09 cm ve 0.63 cm, AHM Tip 9 dan sırasıyla 0.90 cm, 0.84 cm ve 0.69 cm olarak elde edilmiştir. Benzer şekilde Birecik Tip 3 den de 0.72 cm, 0.81 cm ve 0.66 cm ile Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tipleri içerisinde en yüksek yaprak sapı uzunluğu değerleri elde edilmiştir. Özellikle Niğde den seçilen yabani badem tiplerinde ve Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan GA Tip 2, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 14 ve Birecik Tip 5, 6, 7 ve 8 de yaprak sapı uzunluklarının denemenin 3 yılında da düşük olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.58). 182

212 Çizelge ilden seçilen yabani badem genotiplerine ait yaprak sapı uzunluğu ölçüm sonuçları Tipler Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) Göreme fgh (1) 0.43 e-f 0.67 b-e İv k-p 0.26 h-s 0.36 ı-o Göreme efg 0.38 fgh 0.58 d-g İv p-t 0.17 p-s 0.25 o-u Göreme m-r 0.20 m-s 0.33 j-r İv o-s 0.24 k-s 0.31 j-r Göreme fgh 0.40 efg 0.52 e-h İv k-p 0.29 g-p 0.38 h-o Göreme k-p 0.24 k-s 0.42 h-m İv m-p 0.22 l-s 0.28 m-r Göreme k-p 0.36 e-k 0.45 g-k Ay k-p 0.23 l-s 0.31 j-r Göreme ı-l 0.36 e-k 0.44 g-k Ay n-s 0.22 l-s 0.31 j-r Göreme m-r 0.24 k-s - Ay k-p 0.34 e-l 0.41 h-n Göreme ıjk 0.45 e - Ay o-s 0.24 k-s 0.30 k-r Göreme ı-m 0.34 e-l 0.46 g-j Ay k-p 0.26 h-r 0.30 j-r Ahm bc 0.80 cd 0.77 bc Ay m-p 0.29 g-q 0.40 h-o Ahm a 0.70 d 0.81 ab Ay ı-m 0.30 g-n 0.36 ı-p Ahm ı-p 0.29 g-p 0.36 ı-o GA o-s 0.25 j-s - Ahm def 0.43 e-f 0.64 c-f GA o-s 0.17 q-s 0.12 s-u Ahm c-d 0.76 cd 0.59 d-g GA l-p 0.25 ı-s 0.43 g-l Ahm hıj 0.82 cd 0.51 f-ı GA k-p 0.25 ı-s 0.33 j-r Ahm ghı 0.37 e-ı 0.65 c-f GA o-s 0.29 g-p 0.29 l-r Ahm b 1.09 a 0.63 c-f GA p-t 0.21 m-s 0.19 q-u Ahm ab 0.84 bc 0.69 bcd GA m-r 0.14 s 0.25 o-u Ahm fgh 0.95 b 0.35 j-p GA o-s 0.18 o-s 0.27 m-t Ahm efg 0.36 e-k 0.93 a GA p-t 0.23 l-s - Niğde m-r 0.26 h-s 0.32 j-r GA o-s 0.18 n-s - Niğde o-s 0.23 l-s 0.20 q-u GA o-s 0.19 m-s 0.11 u Niğde n-s 0.26 h-s 0.21 p-u GA s-t 0.18 o-s 0.12 t-u Niğde rst 0.18 n-s 0.26 n-u GA m-r 0.20 m-s 0.26 n-u Niğde j-n 0.37 e-j 0.36 ı-p GA m-p 0.31 f-m 0.31 j-r Niğde m-r 0.23 l-s 0.27 m-s GA rst 0.21 m-s 0.18 r-u Niğde o-s 0.14 s 0.24 o-u Birecik l-p 0.28 g-q 0.30 k-r Niğde m-s 0.19 m-s 0.28 l-r Birecik o-s 0.28 g-q - Niğde m-p 0.29 g-q - Birecik de 0.81 c-d 0.66 b-e Niğde l-p 0.23 l-s - Birecik m-q 0.20 m-s - Niğde m-r 0.21 m-s - Birecik t 0.14 r-s 0.11 u İv j-n 0.30 g-o 0.39 h-o Birecik l-p 0.23 l-s 0.12 t-u İv k-o 0.28 g-q 0.32 j-r Birecik m-s 0.21 m-s 0.12 t-u D(%1) Birecik m-r 0.17 q-s 0.12 t-u D(%1) (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir Farklı İllerden Seçilen Yabani Badem Tiplerinde Yaprak Özelliklerinin Ortalama Değerleri (1). Yaprak Eni (cm) 5 faklı ilden seçilen yabani badem genotiplerinin iller ortalaması yıllara göre benzerlik göstermekle birlikte, iller arasında farklılık görülmüştür. 2003, 2004 ve 2005 yılı ortalama sonuçları değerlendirildiğinde, en düşük ortalama yaprak eni değeri denemenin üç yılında da Şanlıurfa 2. grup tan (0.31 cm), en yüksek ortalama 183

213 yaprak eni değeri Gaziantep 1. gruptan 2003, 2004 ve 2005 yılları için sırasıyla 1.10 cm, 1.19 cm ve 1.25 cm olarak elde edilmiştir. Diğer illerden seçilen yabani badem tiplerinin yaprak eni ortalamaları bu değerler arasında dağılım göstermiştir (Çizelge 4.59). Minimum ve maksimum yaprak eni değerleri açısından Gaziantep 1. gruptan elde edilen yüksek değerlerin yanı sıra, Nevşehir ilinden seçilen yabani badem genotiplerinden elde edilen minimum, maksimum ve ortalama yaprak eni değerleri de oldukça yüksek bulunmuştur (2). Yaprak Boyu (cm) 2003, 2004 ve 2005 yılı ölçümlerinde en düşük minimum yaprak uzunluğu değeri sırasıyla 0.88 cm, 0.83 cm ve 1.09 cm olarak Konya Ereğli ilçesinden seçilen tiplerden elde edilmiştir. En yüksek minimum yaprak uzunluğu değeri ise Gaziantep 1. gruptan 2003, 2004 ve 2005 yılı ölçümlerinde sırasıyla 2.10 cm, 2.38 cm ve 2.56 cm olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.59). En düşük maksimum yaprak uzunluğu değeri 2003, 2004 ve 2005 yılı ölçümlerinde sırasıyla 1.62 cm, 1.63 cm ve 1.57 cm olarak Niğde den seçilen yabani badem tiplerinden elde edilmiştir. En yüksek maksimum yaprak uzunluğu değeri 2003, 2004 ve 2005 yılı ölçümlerinde sırasıyla 4.00 cm, 3.69 cm ve 3.56 cm olarak Şanlıurfa 1. grupta yer alan yabani badem tiplerinden elde edilmiştir (Çizelge 4.59). İlerden seçilen tiplerin genel yaprak boyu ortalaması dikkate alındığında ise, en düşük ortalama değer denemenin üç yılında da Niğde den sırasıyla 1.43 cm, 1.47 cm ve 1.37 cm olarak elde edilmiştir. En yüksek yaprak uzunluğu ortalaması ise Gaziantep 1. grupta 2.61 cm, 2.74 cm ve 2.94 cm olarak elde edilmiştir (Çizelge 4.59). diğer bölgelerden seçilen yabani badem tiplerinin yaprak uzunluğu ortalamaları verilen değerler arasında bulunmuştur (3). Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) 2003 yılı ölçümlerinde en düşük yaprak sapı uzunluğu değeri 0.17 cm ile Birecik 2. grupta yer alan yabani badem tipleri içerisinden elde edilirken, 2004 ve 184

214 2005 yılı ölçümlerinde en düşük minimum yaprak sapı uzunluğu değeri sırasıyla 0.14 cm ve 0.11 cm olarak Gaziantep ve Birecik 2. grup içerisinde yer alan tiplerden elde edilmiştir. En yüksek minimum yaprak sapı uzunluğu değeri ise Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tipleri içerisinde 2003, 2004 ve 2005 yılı ölçümlerinde sırasıyla 0.31 cm, 0.20 cm ve 0.33 cm olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.59). En düşük maksimum yaprak sapı uzunluğu değeri 2003 yılı ölçümlerinde 0.31 cm ile Gaziantep 2. gruptan, 2004 yılı ölçümlerinde 0.23 cm ile Gaziantep 2. gruptan ve Birecik 2. gruptan elde edilmiştir yılı ölçümlerinde ise 0.12 cm ile Birecik 2. grupta bulunan tipler içerisinden elde edilmiştir. En yüksek maksimum yaprak sapı uzunluğu değeri 2003, 2004 ve 2005 yılı ölçümlerinde sırasıyla 0.94 cm, 1.09 cm ve 0.93 cm olarak Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerinden elde edilmiştir (Çizelge 4.59). Çizelge Farklı illerden seçilen yabani badem tiplerin ortalama yaprak değerleri Merkezler Yaprak Eni (cm) Yaprak Boyu (cm) Yaprak Sapı Uzunluğu (cm) 2003 Min Max Ort Min Max Ort Min Max Ort Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup Konya Nevşehir Niğde Gaziantep 1. Grup Gaziantep 2. Grup Şanlıurfa 1. Grup Şanlıurfa 2. Grup

215 İlerden seçilen tiplerin genel yaprak sapı uzunluğu ortalaması dikkate alındığında ise, 2003 yılı ölçümlerinde en düşük ortalama değer 0.25 cm ile Gaziantep 2. grup, 2004 yılı ölçümlerinde 0.19 cm ile sırasıyla Gaziantep 2. gruptan ve Birecik 2. gruptan ve 2005 yılı ölçümlerinde ise 0.12 cm ile Birecik 2. gruptan elde edilmiştir. En yüksek yaprak sapı uzunluğu ortalaması ise Nevşehir ilinden seçilen yabani badem tiplerinde 0.57 cm, 0.51 cm ve 0.57 cm olarak elde edilmiştir (Çizelge 4.58). Diğer bölgelerden seçilen yabani badem tiplerinin yaprak sapı uzunluğu ortalamaları verilen değerler arasında bulunmuştur (Çizelge 4.59) Pomolojik Ölçüm Sonuçları 2003 yılı çalışmalarında GA Tip 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 10, 11, 12, 13 ve 15 ile Birecik Tip 1, 2, 4, 6 ve 7 den yeter sayıda meyve elde edilmiş ve bu meyvelerde pomolojik analizler gerçekleştirilmiştir. Diğer yabani badem tiplerinden yeter sayıda meyve elde edilememesinden dolayı bu tiplerde meyve özellikleri belirlenememiştir yılı çalışmalarında İlkbahar geç donlarından dolayı denemede yer alan yabani badem tiplerinin tamamı soğuktan etkilenmiş ve meyve elde edilememiştir yılı çalışmalarında ise Göreme Tip 1, 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10, AHM Tip 4, 5, 6, 7, 8, İvriz Tip 1, 2, GA Tip 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 13, 15 ve Birecik Tip 5, 6 ve 7 den yeter sayıda meyve elde edilmiş bu yabani badem tiplerinde meyve özellikleri belirlenmiştir. Denemede yer alan diğer tiplerden yeter sayıda meyve elde edilememesinden dolayı meyve özellikleri belirlenememiştir Yılı Sonuçları 2003 yılında Gaziantep ilinden seçilen 12 ve Şanlıurfa ilinden seçilen 5 yabani badem tipinden meyve elde edilmiş (Şekil 4.35), elde edilen meyvelere ilişkin ölçüm ve gözlem sonuçları aşağıda sunulmuştur. Konya - Ereğli, Nevşehir - Göreme ve Niğde Ulukışla bölgelerinden seçilen yabani badem tiplerinde meyve oluşumu gerçekleşmemesi nedeniyle pomolojik analizler gerçekleştirilememiştir. 186

216 Amygdalus orientalis Mill. Amygdalus turcomenica Lincz. Amygdalus turcomenica Lincz. Şekil Amygdalus turcomenica Lincz.ve Amygdalus orientalis Mill. türüne ait meyvelerin görünümü 187

217 (1). Ortalama Kabuklu Badem Ağırlığı (g) Meyve ağırlığı değerleri, 3 yinelemeli ve her yinelemede 10 adet kabuklu badem meyvesinin 0.01 g a duyarlı hassas terazide tek tek tartılarak ortalamalarının alınması ile elde edilmiştir. Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve ağırlığı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. En yüksek ortalama meyve ağırlığı 0.61 g ile Gaziantep ilinden seçilen Tip 4 den (Amygdalus orientalis Mill.) elde edilirken, en düşük ortalama kabuklu meyve ağırlığı 0.31 g ile Birecik ilçesinden seçilen Tip 7 den (Amygdalus turcomenica) elde edilmiştir. Diğer tiplere ait ortalama kabuklu badem ağırlıkları bu değerler arasında yer almıştır. Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik bölgelerinden seçilen yabani badem tiplerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tipler (Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4) ile Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 2, 6, 9, 10, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7) tiplerde kabuklu meyve ağırlığı açısından belirgin bir farklılık elde edilememiştir. Bununla birlikte Amygdalus tucomenica türüne ait tiplerde ortalama kabuklu meyve ağırlıklarının Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplere ait ortalama kabuklu meyve ağırlıklarından düşük olduğu da görülmüştür (Çizelge 4.60) (2). Yeşil Kabuğun Sert Kabuktan Ayrılma Durumu (kavlama) 2003 yılı gözlemlerinde yeşil kabuğun sert kabuktan ayrılma durumu meyve olgunlaşma döneminde gözlemlenmiştir. Yapılan gözlemler sonucunda bölgeden seçilen tiplerin tamamında yeşil kabuğun sert kabuktan tamamen ayrıldığı saptanmıştır (Çizelge 4.60) (3). Meyve Eni (mm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve eni ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. 188

218 10.35 mm ile en yüksek ortalama meyve eni değeri GA Tip 9 dan (Amygdalus turcomenica) ve en düşük değer ise 7.22 mm ile Birecik tip 2 den (Amygdalus orientalis Mill.) elde edilmiştir (Çizelge 4.60). Diğer tiplerde meyve eni ölçüm sonuçları bu değerler arasında yer almıştır. Ortalama kabuklu meyve ağırlığında olduğu şekilde meyve eni değerlerinde de Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türleri içerisinde yer alan tiplerden elde edilen sonuçlar belirgin bir sınıflama yapmamıştır (4). Meyve Boyu (mm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve uzunluğu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde ortalama meyve boyu değerleri mm (Birecik Tip 7) ile mm ve mm (GA Tip 13 ve GA Tip 4) arasında değişim göstermiştir (Çizelge 4.60). Diğer tiplere ait meyve boyu ölçümleri bu değerler arasında yer almıştır. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplere ait meyvelerin uzunluk değerlerinin (Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4), Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 2, 6, 9, 10, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7) tiplere ait meyvelerin uzunluk değerlerinden fazla olduğu dikkat çekmiştir. 189

219 Çizelge Yabani badem tiplerinin kabuklu meyve özellikleri (a) Tip No Kabuklu Meyve Ağırlığı (g) Yeşil Kabuğun Ayrılma Durumu Meyve Eni (mm) Meyve Boyu (mm) GA 1 (O) 0.41 efg (1) ed ed GA 2 (T) 0.37 gh ed hı GA 3 (O) 0.46 de ed bcd GA 4 (O) 0.61 a abc a GA 5 (O) 0.39 fg ef bc GA 6 (T) 0.42 efg ed hgı GA 9 (T) 0.55 b a fhgı GA 10 (T) 0.42 efg ed fgh GA 11 (T) 0.54 bc bdc efg GA 12 (T) 0.37 gh gf ed GA 13 (O) 0.44 def gf a GA 15 (T) 0.56 ab abc ef Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) Birecik 1 (O) 0.59 ab ab bcd Birecik 2 (O) 0.32 hı g cd Birecik 4 (O) 0.48 cd ab hgı Birecik 6 (T) 0.37 gh dc ı Birecik 7 (T) 0.31 ı ef ı Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) D(%5) (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz (5). Meyve Şekli İndeksi (En/Boy) Yabani badem tiplerinden elde edilen meyvelerde meyve eni/meyve boyu oranları belirlenmiş ve Çizelge 4.61 de verilmiştir. Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve şekil indeksi (En/Boy) ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4) tiplere ait kabuklu badem şekillerinin genelde dar ve orta olduğu görülmüştür. Buna karşılık bu tür içerisinde yer alan tiplerden GA Tip 1 ve Birecik Tip 1 de meyvelerin geniş ve Birecik Tip 4 de de çok geniş olduğu saptanmıştır. Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (GA Tip 2, 6, 9,10,11, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7) tiplere ait meyve şekillerinin ise genelde çok 190

220 geniş oldukları görülmüştür. Bu grup içerisinde yer alan tiplerden GA Tip 12 ye ait meyvelerin şekilleri ise orta olarak saptanmıştır (Çizelge 4.61) (6). Meyve Şekli Meyve şekli seçilen yabani badem tiplerinde gözlemsel olarak saptanmıştır. Yapılan gözlemler sonucunda yuvarlak şekilli meyveler görülmezken, GA Tip 1, 6, 9, 10, 11, 15 ve Birecik Tip 1 de meyvelerin dikdörtgen (3) şekilli oldukları belirlenmiştir. GA Tip 2, Birecik Tip 4, 6, 7 de meyve şekillerinin oval (2), GA Tip 3, 4, 5, 12 de meyve şekli kalp şeklinde (4) olduğu da gözlemlenmiştir. GA Tip 13 ve Birecik Tip 2 de ise kabuklu meyve şeklinin çok dar olduğu görülmüştür. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (GA Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4) tiplere ait kabuklu badem şekillerinin dikdörtgen (3), kalp (4) ve dar şekilli olduğu buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (GA Tip 2, 6, 9, 10, 11, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7) tiplere ait meyvelerin oval ve dikdörtgen şekilli oldukları görülmüştür (Çizelge 4.61) (7). Meyve Yüksekliği (mm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve uzunluğu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %1 seviyesinde önemli bulunmuştur. Bölgeden seçilen yabani badem genotiplerinde meyve yüksekliklerinin 6.18 mm (Birecik Tip 2) ile 8.52 mm (GA Tip 9) arasında değiştiği ve diğer tiplere ait meyve yüksekliği değerlerinin ise bu değerler arasında yer aldığı saptanmıştır (Çizelge 4.61). Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4) tiplere ait kabuklu badem yüksekliklerini ile Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 2, 6, 9, 10,11, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7) tiplere ait meyve yüksekliği ölçüm sonuçlarının türlere ait tiplerde gruplama yapmadığı, her tip için farklılık gösterdiği belirlenmiştir. 191

221 Çizelge Yabani badem tiplerinin 2003 yılı kabuklu meyve özellikleri (b) Tip No En/Boy Meyve Şekli Meyve Yüksekliği (mm) GA 1 (O) 0.59 fg (1) Geniş 3.00 c 7.53 a-e GA 2 (T) 0.75 ab Çok geniş 2.00 d 7.80 a-e GA 3 (O) 0.55 gh Orta 4.00 b 7.53 a-e GA 4 (O) 0.55 gh Orta 4.00 b 8.41 abc GA 5 (O) 0.50 hı Orta 4.00 b 7.30 a-f GA 6 (T) 0.70 bcd Çok geniş 3.00 c 7.54 a-e GA 9 (T) 0.80 a Çok geniş 3.00 c 8.52 a GA 10 (T) 0.66 de Çok geniş 3.00 c 7.46 a-f GA 11 (T) 0.68 cde Çok geniş 3.00 c 8.07 a-d GA 12 (T) 0.54 gh Orta 4.00 b 6.79 def GA 13 (O) 0.41 j Dar 5.00 a 6.61 f GA 15 (T) 0.69 cd Çok geniş 3.00 c 8.37 abc Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) Birecik 1 (O) 0.63 ef Geniş 3.00 c 8.52 ab Birecik 2 (O) 0.45 ıj Dar 5.00 a 6.18 f Birecik 4 (O) 0.79 a Çok geniş 2.00 d 7.89 a-e Birecik 6 (T) 0.79 a Çok geniş 2.00 d 7.18 c-f Birecik 7 (T) 0.72 bc Çok geniş 2.00 d 7.22 b-f Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) * D(%1) (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica (8). Meyve İriliği 3: dikdörtgen 2: oval 4: kalp Meyve iriliği seçilen yabani badem tiplerinde gözlemsel olarak ve yabani badem tiplerinden elde edilen meyveler kendi aralarında kıyaslanarak elde edilmiştir. Yapılan gözlem sonuçlarına göre, GA Tip 4 ve 15 ve Birecik Tip 1 e ait meyvelerin iri (7) olduğu, diğer yabani badem tiplerinden elde edilen meyvelerin ise orta (5) irilikte oldukları saptanmıştır. Meyve iriliği ile ilgili yapılan gözlem sonuçları kabuklu meyve ağırlığı sonuçları ile (Çizelge 4.62, Şekil 4.36, 37) benzer bulunmuştur (9). Sert Kabuk Rengi Seçilen yani badem tiplerine ait meyvelerde sert kabuk rengi gözlemsel olarak belirlenmiştir. Elde edilen meyvelerde yapılan gözlemler sonucunda sert 192

222 kabuk rengi çok açık (1) ve açık (3) olan tiplere rastlanmamıştır. Meyve elde edilen tiplerde sert kabuk renginin orta (5) ve koyu (7) olduğu da yapılan çalışma ile ortaya konulmuştur. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 3, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2 de sert kabuk renkleri orta (5) olarak saptanırken, aynı türe ait GA Tip 1, 4 ve Birecik Tip 4 e ait meyvelerin sert kabuk renklerinin koyu (7) oldukları da görülmüştür. Buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 6, 9, 10,11, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7) tiplere ait meyvelerin sert kabuk renklerinin koyu (7) olduğu gözlemlenirken, bu tür içerisinde yer alan GA Tip 2 de sert kabuk rengi orta (5) olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.62, Şekil 4.36, 37) (10). Gözeneklilik Gaziantep ve Şanlıurfa - Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerin sert kabuklarının tamamen düz olduğu görülmüştür. Bölgeden seçilen ve denememizde kullanılan yabani badem genotiplerinin tamamında meyvelerin dış kabuklarının düz olduğu tespit edilmiş, gözenekli ve oluklu tiplere rastlanmamıştır (Çizelge 4.62) (11). Sert Kabuğun Açılma Durumu Gaziantep ve Şanlıurfa - Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerin sert kabuklarının stur kısımlarından sıkıca bağlı olduğu ve açılmanın olmadığı saptanmıştır. Bununla birlikte Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplere ait meyvelere kuvvet uygulandığında genelde sturlardan açıldığı, buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplere ait meyvelerde kuvvet uygulandığında ise yanak kısımlarından kırılma olduğu da gözlemlenmiştir (Çizelge 4.62). 193

223 Çizelge Yabani badem tiplerinin 2003 yılı kabuklu meyve özellikleri (c) 2003 Meyve İriliği Sert Kabuk Rengi Gözeneklilik Sert Kabuğun Açılma Durumu GA 1 (O) 5.00 b (1) 7.00 a 0 0 GA 2 (T) 5.00 b 5.00 c 0 0 GA 3 (O) 5.00 b 5.00 b 0 0 GA 4 (O) 7.00 a 7.00 a 0 0 GA 5 (O) 5.00 b 5.00 c 0 0 GA 6 (T) 5.00 b 7.00 a 0 0 GA 9 (T) 5.00 b 7.00 a 0 0 GA 10 (T) 5.00 b 7.00 a 0 0 GA 11 (T) 5.00 b 7.00 a 0 0 GA 12 (T) 5.00 b 7.00 a 0 0 GA 13 (O) 5.00 b 5.00 c 0 0 GA 15 (T) 7.00 a 7.00 a 0 0 Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) Birecik 1 (O) 7.00 a 5.00 c 0 0 Birecik 2 (O) 5.00 b 5.00 c 0 0 Birecik 4 (O) 5.00 b 7.00 a 0 0 Birecik 6 (T) 5.00 b 7.00 a 0 0 Birecik 7 (T) 5.00 b 7.00 a 0 0 Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) D(%1) (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz 5: orta 5: orta 0: düz 0: açılma yok 7: iri 7: koyu (12). Kabuk Sertliği Yabani badem tiplerine ait meyvelerde elle kırılanlara rastlanmazken, GA Tip 1, 2, 3, 4, 5, 6 ve 13 e ait meyveler ile Birecik Tip 1, 2 ve 7 ye ait meyvelerin sert kabuklarının dişle kırılabildiği belirlenmiştir (Çizelge 4.63). Bununla birlikte diğer yabani badem tiplerine ait meyvelerin sert kabuklarının dişle kırılmadığı ve daha sert yapıda oldukları saptanmıştır (13). Kabuk Kalınlığı (mm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuk kalınlığı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %1 seviyesinde önemli bulunmuştur. 194

224 Meyve elde edilen yabani badem tiplerinde ortalama kabuk kalınlıkları 0.58 mm (Birecik Tip 2) ile 1.27 mm (GA Tip 9) arasında değişmiş, diğer tiplere ait kabuk kalınlığı değerleri ise bu değerler arasında yer almıştır. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4 de kabuk kalınlıkları, Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 2, 6, 9, 10, 11, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7 den elde edilen kabuk kalınlığı değerlerinden düşük olduğu da saptanmıştır (Çizelge 4.63) (14). İç Badem Ağırlığı (g) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde iç badem ağırlığı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %1 seviyesinde önemli bulunmuştur. İç badem ağırlıkları 0.14 g (Birecik Tip 6) ile 0.25 g (GA 15) arasında değişim göstermiştir. Diğer tiplerden elde edilen meyvelerde iç badem ağırlıkları bu değerler arasında yer almıştır. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4 de ve Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 2, 6, 9, 10, 11, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7 den elde edilen iç badem ağırlığı değerleri türler arasında ayrım için yeterli olmamıştır. Her iki türe ait yabani badem tipleri içerisinde karışık değerler elde edilmiştir (Çizelge 4.63) (15). İç Badem Rengi Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4 den sadece Birecik Tip 2 de iç meyve rengi koyu (7) olarak saptanmış ve bu tür içerisinde yer alan diğer tiplerde iç meyve renginin orta (5) olduğu gözlemlenmiştir (Çizelge 4.63). Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 2, 6, 9, 10, 11, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7 den elde edilen iç badem renkleri ise tiplere göre değişim göstermiştir. GA Tip 2, 9, 11, 15 de iç badem rengi açık (3) olarak gözlemlenirken, GA Tip 6, 12 ve Birecik Tip 7 de orta (5) ve diğer tiplerde de iç badem rengi koyu (7) olarak gözlemlenmiştir. 195

225 Çizelge Yabani badem tiplerinin kabuk ve iç badem özellikleri 2003 Kabuk Serliği Kabuk Kalınlığı (mm) İç Badem Ağırlığı (g) İç Badem Rengi GA 1 (O) Dişle 0.82 cde (1) 0.18 a-d 5.0 b GA 2 (T) Dişle 0.84 cde 0.19 a-d 3.0 c GA 3 (O) Dişle 0.83 cde 0.20 abc 5.0 b GA 4 (O) Dişle 0,94 bcd 0,19 a-d 5,0 b GA 5 (O) Dişle 0.60 ef 0.21 ab 5.0 b GA 6 (T) Dişle 0.91 cd 0.17 a-d 5.0 b GA 9 (T) Sert 1.27 a 0.18 a-d 3.0 c GA 10 (T) Sert 1.03 abc 0.16 b-d 7.0 a GA 11 (T) Sert 1.17 ab 0.17 a-d 3.0 c GA 12 (T) Sert 0.85 cd 0.15 cd 5.0 b GA 13 (O) Dişle 0.77 def 0.17 a-d 5.0 b GA 15 (T) Sert 0.94 bcd 0.23 a 3.0 c Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) Birecik 1 (O) Dişle 0,76 def 0,17 a-d 5,0 b Birecik 2 (O) Dişle 0.58 f 0.15 cd 7.0 a Birecik 4 (O) Sert 0,83 cde 0,19 a-d 5,0 b Birecik 6 (T) Sert 0.93 bcd 0.14 d 7.0 a Birecik 7 (T) Dişle 0.94 bcd 0.16 b-d 5.0 b Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) D(%5) (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. 3: açık (T): Amygdalus turcomenica (16). Tüylülük 5: orta 7: koyu Yapılan gözlemler neticesinde Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. içerisinde yer alan yabani badem tiplerine ait iç bademlerin az tüylü oldukları belirlenmiştir (Çizelge 4.64) (17). Tat Durumu Tüm yabani badem tiplerine ait iç bademler tek tek tadılmış ve tiplerin tamamında iç bademlerin acı (7) olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.64) (18). İkiz Badem Oranı (%) GA Tip 11 ve 12 de %3.33 oranında ikiz badem oluşumu gerçekleşirken, diğer tiplerin tamamında ikiz badem oluşumuna rastlanmamıştır (Çizelge 4.64). 196

226 (19). Çift Badem Oranı (%) Çift badem oranı Birecik Tip 7 de %3.33, Tip 6 da % 6.66, GA Tip 11 de %16.66 ve GA Tip 6 da %20.00 olarak belirlenmiştir yılında meyve elde edilen diğer tiplere ait meyvelerde ise çift badem oluşumuna rastlanmamıştır (Çizelge 4.64) (20). Boş Meyve Oranı (%) 2003 yılı çalışmalarında boş meyve oluşumu GA Tip 6 da %20.00 olarak elde edilirken, Birecik Tip 4 de olarak gerçekleşmiştir. Meyve elde edilen diğer tiplerde ise boş meyve oluşumuna rastlanmamıştır (Çizelge 4.64). Çizelge Yabani badem tiplerinin 2003 yılı iç badem özellikleri 2003 Tüylülük Tat Durumu İkiz Badem Oranı (%) Çift Badem Oranı (%) Boş Meyve Oranı (%) GA 1 (O) GA 2 (T) GA 3 (O) GA 4 (O) GA 5 (O) GA 6 (T) GA 9 (T) GA 10 (T) GA 11 (T) GA 12 (T) GA 13 (O) GA 15 (T) Birecik 1 (O) Birecik 2 (O) Birecik 4 (O) Birecik 6 (T) Birecik 7 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz. 3: az tüylü 7: acı 197

227 Şekil Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri 198

228 Şekil 4.36 (Devam). Gaziantep ilinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri 199

229 Şekil Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri 200

230 Şekil 4.37 (Devam). Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri Yılı Sonuçları 2005 yılı arazi çalışmalarında Göreme bölgesinden seçilen 8 ve Açık Hava Müzesi içerisinden 5, İvriz bölgesinden 2, Gaziantep ten 11 ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden 3 olma üzere toplam 29 yabani badem tipinden yeter sayıda meyve elde edilmiştir (Şekil 4.39, 40). Tiplere ait meyvelerin özellikleri aşağıda sunulmuştur (1). Ortalama Kabuklu Badem Ağırlığı (g) Ortalama meyve ağırlığı değerleri, 3 yinelemeli ve her yinelemede 10 adet kabuklu badem meyvesinin 0,01 g a duyarlı hassas terazide tek tek tartılarak ortalamalarının alınması ile elde edilmiştir. Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve ağırlığı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. 201

231 En yüksek ortalama kabuklu meyve ağırlığı 1.18 g ile AHM Tip 5 den elde edilirken, en düşük ortalama kabuklu meyve ağırlığı 0.39 g ile yine Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 7 den elde edilmiştir. Diğer tiplere ait ortalama kabuklu badem ağırlıkları bu değerler arasında yer almıştır. Açık Hava Müzesi içerisinden seçilen Tip 7 den 0.39 g ile en düşük kabuklu meyve ağırlığı elde edilmesine rağmen, İç Anadolu Bölgesinde yer alan Nevşehir ve Konya Ereğli den seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerde kabuklu badem ağırlıklarının Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunan Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen tiplere ait kabuklu badem ağırlıklarından açık bir şekilde fazla olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.65). İç Anadolu Bölgesinden seçilen yabani badem tiplerinin morfolojik olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesinden seçilen Amygdalus orientalis Mill. türüne ait bitkilere çok benzemesine rağmen kabuklu meyve ağırlıklarının çok yüksek bulunması dikkat çekmiştir. Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik bölgelerinden seçilen yabani badem tiplerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tipler (Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13) ile Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 2, 6, 11, 15 ve Birecik Tip 5, 6, 7) tiplerde kabuklu meyve ağırlığı açısından belirgin bir farklılık elde edilememiştir. Bununla birlikte belirtilen bölgelerden seçilen yabani badem tiplerinde 2005 yılı kabuklu badem ağırlıklarının 2003 yılı kabuklu badem ağırlıklarından yüksek olması dikkat çekmiştir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerden Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 13 de 2003 yılında ölçülen kabuklu meyve ağırlığı ortalamaları sırasıyla 0.41 g, 0.46 g, 0.61 g, 0.39 g, 0,44 g olarak gerçekleşirken (Çizelge 4.60), bu değerler 2005 yılı ölçümlerinde sırasıyla 0.53 g, 0.58 g, 0.53 g, 0.50 g, 0.61 olarak ölçülmüştür (Çizelge 4.65). Benzer şekilde Birecik ilçesinden seçilen Tiplerden de benzer sonuçlar elde edilmiştir yılında Birecik Tip 6 ve 7 den elde edilen ortalama kabuklu meyve ağırlığı 0.37 g ve 0.31 g olarak gerçekleşirken (Çizelge 4.60), bu değer 2005 yılı ölçümlerinde 0.42 g ve 0.57 g olarak saptanmıştır (Çizelge 4.65). 202

232 (2). Yeşil Kabuğun Ayrılma Durumu Denemede yer alan yabani badem tiplerine ait meyvelerin tamamında yeşil kabuğun kavladığı ve sert kabuğa yapışmadığı görülmüştür (Çizelge 4.65) (3). Meyve Eni (mm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve eni ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak %1 seviyesinde önemli bulunmuştur mm ile en yüksek meyve eni değeri AHM Tip 5 den (Şekil 4.39) elde edilmiştir. En düşük değer ise 7.46 mm ile Birecik Tip 5 den (Amygdalus turcomenica) elde edilmiştir (Çizelge 4.65). Diğer tiplerde meyve eni değerleri bu değerler arasında yer almıştır (4). Meyve Boyu (mm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve boyu ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. 4 ilden seçilen ve meyve oluşturan yabani badem tiplerinde Ortalama meyve boyu değerleri 8.61 mm (Birecik Tip 5) ile mm (Göreme Tip 9) arasında değişim göstermiştir (Çizelge 4.65). Diğer tiplere ait meyve boyu ölçümleri bu değerler arasında yer almıştır. Ortalama meyve ağırlığı ve meyve eni değerlerinde olduğu şekilde meyve boyu ölçümlerinde de İç Anadolu Bölgesi nden seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerin Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden seçilenlerden daha uzun oldukları saptanmıştır. Bununla birlikte Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplere ait meyvelerin uzunluk değerleri (Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13), Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 2, 6, 7, 11, 15 ve Birecik Tip 5, 6, 7) tiplere ait meyvelerin uzunluk değerlerinden fazla olduğu dikkat çekmiştir (Çizelge 4.65). 203

233 Çizelge Yabani badem tiplerinde 2005 yılı kabuklu meyve özellikleri (a) Tip Adı Meyve Ağırlığı (g) Yeşil Kabuğun Ayrılma Durumu Meyve Eni (mm) Meyve Boyu (mm) Göreme def (1) b ef Göreme e-h cd fgh Göreme cb ab ab Göreme f-ı ef c-f Göreme h-k ef ab Göreme cd de abc Göreme ab b a Göreme d-g cde ab AHM a b cde AHM a a abc AHM d-g cde def AHM q gh ıjk AHM a b cde İVRİZ de c bcd İVRİZ g-j cd h-k Ort GA 1 (O) 0.53 l-p fg jk GA 2 (T) 0.44 opq de o GA 3 (O) 0.58 j-n fg ıjk GA 4 (O) 0.53 l-p g no GA 5 (O) 0.50 l-q fg gh GA 6 (T) 0.62 h-l ef lmn GA 7 (T) 0.70 ghı cd klm GA 8 (O) 0.57 k-n g ıjk GA 11 (T) 0.49 m-q fg lmn GA 13 (O) 0.61 ı-m g fg GA 15 (T) 0.48 n-q g jkl Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) BİRECİK 5 (T) 0.52 l-p h 8.61 p BİRECİK 6 (T) 0.42 pq g no BİRECİK 7 (T) 0.57 k-n cde mno Ort (A turcomenica) D(%1) 0.12 Ö.D (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz (5). Meyve Şekli İndeksi (En/Boy) Yabani badem tiplerinden elde edilen meyvelerde meyve eni/meyve boyu oranları belirlenmiş ve Çizelge 66 da verilmiştir. Elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde İç Anadolu Bölgesi nden seçilen tiplere ait meyvelerin dar, orta 204

234 ve geniş yapılı oldukları görülmüştür. Bu bölgeden seçilen tiplerde çok geniş meyvelere rastlanmamıştır. Buna karşılık Güneydoğu Anadolu Bölgesinden seçilen tiplerde sadece GA Tip 13 de (Orientalis) dar yapılı meyveler elde edilirken, GA Tip 1, 3, 5, 8 de (Orientalis) meyvelerin orta olduğu saptanmıştır. Bu tür içerisinde yer alan tiplerden sadece GA Tip 4 e ait meyvelerin geniş oldukları da belirlenmiştir. Elde dilen sonuçların 2003 yılı sonuçlarına benzer olduğu görülmüştür (Çizelge 4.66). Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 2, 6, 7, 11 ve Birecik Tip 5, 6, 7 tiplere ait meyve şekillerinin ise çok geniş oldukları görülmüştür. Bu grup içerisinde yer alan tiplerden GA Tip 15 e ait meyvelerin şekilleri ise orta olarak saptanmıştır (Çizelge 4.66). GA Tip 15 in ise morfolojik olarak Amygdalus orientalis Mill. ile Amygdalus turcomenica Lincz. arasında bir özelliğe de sahip olduğu ortaya konulmuştur (6). Meyve Şekli Yapılan gözlemler sonucunda yuvarlak şekilli meyveler görülmezken, Nevşehir ve Ereğli den seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerin kalp şekilli (4) ve seçilen tiplere ait meyve şekillerinin benzer oldukları dikkat çekmiştir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 8, 13) tiplere ait kabuklu badem şekillerinin kalp ve dar şekilli (4 ve 5) olduğu, buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 2, 6, 7 ve Birecik Tip 5, 6, 7) tiplere ait meyvelerin oval (2) ve dikdörtgen (3) şekilli oldukları görülmüştür yılı meyve şekli gözlem sonuçları 2003 yılı sonuçları ile uyumlu bulunmuştur (Çizelge 4.66) (7). Meyve Yüksekliği (mm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuklu meyve yüksekliği ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Seçilen yabani badem genotiplerinde meyve yüksekliklerinin 7.07 mm (AHM Tip 7) ile mm (Birecik Tip 5) arasında değiştiği ve diğer tiplere ait meyve yüksekliği değerlerinin ise bu değerler arasında yer aldığı saptanmıştır (Çizelge 4.66). 205

235 İç Anadolu Bölgesinden seçilen ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinden seçilen Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 1, 3, 4, 5, 13 ve Birecik Tip 1, 2, 4) tiplere ait kabuklu badem yükseklikleri ile Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan (Gaziantep Tip 2, 6, 9, 10,11, 12, 15 ve Birecik Tip 6, 7) tiplere ait meyve yüksekliği ölçüm sonuçlarının türlere ait tiplerde gruplama yapmadığı, her tip için farklılık gösterdiği belirlenmiştir Çizelge Yabani badem tiplerinde 2005 yılı kabuklu meyve özellikleri (b) Tip Adı En/Boy Meyve Şekli Meyve Yüksekliği (mm) Göreme ghı Geniş 4.23 c 7.40 ghı Göreme ı-l Geniş 4.00 d 7.52 f-ı Göreme j-m Geniş 4.00 d 7.86 e-ı Göreme opq Dar 4.40 bc 7.35 ghı Göreme r Dar 4.40 bc 7.09 ı Göreme pqr Dar 4.50 b 7.80 e-ı Göreme mno Orta 4.40 bc 8.17 e-ı Göreme qr Dar 4.50 b 7.31 hı AHM hıj Geniş 3.73 e 9.66 bcd AHM ghı Geniş 4.00 d b AHM nop Orta 4.23 c 7.76 e-ı AHM op Dar 4.00 d 7.07 ı AHM ı-l Geniş 4.00 d bc İVRİZ mno Orta 4.00 d 7.75 e-ı İVRİZ fgh Geniş 3.63 ef 7.43 f-ı Ort GA 1 (O) 0.53 lmn Orta 5.00 a 8.12 e-ı GA 2 (T) 0.86 a Çok geniş 2.33 j 8.72 c-f GA 3 (O) 0.55 j-n Orta 4.50 b 7.80 e-ı GA 4 (O) 0.63 ghı Geniş 4.00 d 7.28 hı GA 5 (O) 0.51 m-p Orta 4.53 b 8.17 e-ı GA 6 (T) 0.69 de Çok geniş 3.33 g 8.65 d-g GA 7 (T) 0.73 cd Çok geniş 2.53 ı 8.91 cde GA 8 (O) 0.51 mno Orta 4.57 b 7.41 f-ı GA 11 (T) 0.65 e-h Geniş 3.50 fg 7.87 e-ı GA 13 (O) 0.46 pqr Dar 5.00 a 7.72 e-ı GA 15 (T) 0.55 k-n Orta 4.50 b 7.49 f-ı Ort (A orientalis) 0.53 Orta Ort (A turcomenica) 0.70 Çok geniş BİRECİK 5 (T) 0.85 a Çok geniş 2.23 j a BİRECİK 6 (T) 0.68 def Çok geniş 3.00 h 7.14 ı BİRECİK 7 (T) 0.77 bc Çok geniş 2.70 ı 8.19 e-ı Ort (A turcomenica) 0.77 Çok geniş D(%1) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica 3: dikdörtgen 2: oval 4: kalp 206

236 (8). Meyve İriliği Seçilen tüm yabani badem tiplerinden elde edilen meyvelerin kültür bademi (Amygdalus communis L) meyvelerinden çok küçük olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle meyve elde edilen yabani badem tiplerinin meyve iriliklerinin belirlenmesi tiplere ait meyveler kendi içerisinde kıyaslanarak gerçekleştirilmiştir. Yapılan gözlemler sonucunda AHM Tip 7 den elde edilen meyvelerin ortaya yakın irilikte olduğu (4) görülürken, Nevşehir ve Ereğli den seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerin meyve irilikleri genelde orta (5), iriye yakın (6) ve iri (7) olarak gözlemlenmiştir (Çizelge 4.67). Buna karşılık Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yer alan Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerin irilik bakımından dağılım gösterdiği, meyve iriliği gözlem sonuçlarının Amygdalus orientalis Mill. ve Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplerin gruplandırmasını sağlamadığı görülmüştür (Çizelge 4.67). Bu bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde meyve irilikleri GA Tip 4 de iri (7) ve GA Tip 15 de iriye yakın (6) bulunmuştur. GA Tip 1, 7 ve 13 te ise meyve iriliği orta ile küçük arası (4) gözlemlenirken, meyve elde edilen diğer 9 tipte meyvelerin küçük (3) olduğu belirlenmiştir. Meyve iriliği ile ilgili yapılan gözlemsel değerlendirmeler, ortalama kabuklu meyve ağırlığı, meyve eni ve meyve boyu değerlerini destekler nitelikte olmuştur (Çizelge 4.67) (9). Sert Kabuk Rengi Seçilen yani badem tiplerine ait meyvelerde sert kabuk rengi gözlemsel olarak belirlenmiştir. Elde edilen meyvelerde yapılan gözlemler sonucunda sert kabuk rengi çok açık olan tiplere rastlanmamıştır. Meyve elde edilen tiplerde sert kabuk renginin açık (3), orta (5) ve koyu (7) olduğu da yapılan çalışma ile ortaya konulmuştur (Çizelge 4.67). Nevşehir ve Ereğli den seçilen yabani badem tiplerinde sert kabuk rengi Göreme Tip 7 de açık (3) olarak gözlemlenirken, bu bölgeden seçilen diğer yabani badem tiplerine ait meyvelerde sert kabuk renkleri orta (5) ve açık (3) ile orta (5) 207

237 arası değerlendirilmiştir. Bununla birlikte bölgeden seçilen yabani baden tiplerine ait sert kabuk renklerinin Güneydoğu Anadolu Bölgesi ne ait illerden seçilen yabani badem tiplerine ait sert kabuk renklerinden açık oldukları da saptanmıştır. Morfolojik olarak Amygdalus orientalis Mill. türüne ait bitkilere çok benzeyen bu bitkilerde meyve sert kabuk renklerinin tamamen farklı olması da dikkat çekmektedir. Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan Gaziantep Tip 1, 3, 5, 8, 13 de sert kabuk renkleri orta (5) ile koyu (7) arası bir renk olarak gözlemlenirken, aynı türe ait GA Tip 4 e ait meyvelerin sert kabuk renklerinin koyu (7) oldukları da görülmüştür. Buna karşılık Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan GA Tip 2, 6, 7, 11, 15 ve Birecik Tip 5, 6, 7 no lu tiplere ait meyvelerin sert kabuk renklerinin koyu olduğu gözlemlenirken, bu tür içerisinde yer alan GA Tip 2 de sert kabuk rengi orta ile koyu arası değerlendirilmiştir (Çizelge 4.67). Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen tiplerde sert kabuk renklerini belirlemek için yapılan 2003 ve 2005 yılı gözlem sonuçları birbirleri ile paralel bulunmuştur (10). Sert Kabuğun Gözeneklilik Durumu Meyvelerde sert kabuğun gözeneklilik durumu gözlemsel olarak değerlendirilmiş ve her tipe ait meyvelerde düz (0), az gözenekli (3), orta (5), sık gözenekli (7) ve çizgili (9) olarak kaydedilmiştir. AHM Tip 4, 5 ve 8 de sert kabuğun çizgili olduğu (Şekil 4.38), diğer tiplerden elde edilen meyvelerde ise sert kabukların tamamen düz olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.67) (11). Sert Kabuğun Açılma Durumu Yapılan değerlendirmeler sonucunda tiplerden elde edilen meyvelerin tamamında stur kısımlarının yapışık olduğu (0), bu kısımlarda açılmanın olmadığı gözlenmiştir. 208

238 İvriz Tip 1 AHM Tip 4 AHM Tip 8 AHM Tip 5 GA Tip 4 Şekil 4.38 Yabani Badem genotiplerinde sert kabuk gözeneklilik durumu Çizelge Yabani badem tiplerinde 2005 yılı kabuklu meyve özellikleri (c) Tip Adı Meyve İriliği Sert Kabuk Rengi Gözeneklilik Sert Kabuğun Açılma Durumu Göreme d 4.00 e 0.00 b 0 Göreme d 5.00 d 0.00 b 0 Göreme a 5.00 d 0.00 b 0 Göreme d 5.00 d 0.00 b 0 Göreme c 3.00 f 0.00 b 0 Göreme c 5.73 bc 0.00 b 0 Göreme c 5.00 d 0.00 b 0 Göreme d 5.00 d 0.00 b 0 AHM a 5.53 c 9.00 a 0 AHM c 5.00 d 9.00 a 0 AHM d 4.00 e 0.00 b 0 AHM e 3.93 e 0.00 b 0 AHM b 5.00 d 9.00 a 0 İVRİZ d 4.07 e 0.00 b 0 İVRİZ d 4.07 e 0.00 b 0 Ort GA 1 (O) 4.00 e 6.00 b 0.00 b 0 GA 2 (T) 3.00 f 6.00 b 0.00 b 0 GA 3 (O) 3.00 f 6.00 b 0.00 b 0 GA 4 (O) 7.00 a 7.00 a 0.00 b 0 GA 5 (O) 3.00 f 6.00 b 0.00 b 0 GA 6 (T) 3.00 f 7.00 a 0.00 b 0 GA 7 (T) 4.00 e 7.00 a 0.00 b 0 GA 8 (O) 3.00 f 6.00 b 0.00 b 0 GA 11 (T) 3.00 f 7.00 a 0.00 b 0 GA 13 (O) 4.00 e 6.00 b 0.00 b 0 GA 15 (T) 6.00 c 7.00 a 0.00 b 0 Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) BİRECİK 5 (T) 3.00 f 7.00 a 0.00 b 0 BİRECİK 6 (T) 3.00 f 7.00 a 0.00 b 0 BİRECİK 7 (T) 3.00 f 7.00 a 0.00 b 0 Ort (A turcomenica) D(%1) (O): Amygdalus orientalis Mill. 5: orta 5: orta 0: düz 0: açılma yok (T): Amygdalus turcomenica Lincz. 7: iri 7: koyu 9: çizgili 209

239 (12). Kabuk Sertliği Yabani badem tiplerine ait meyvelerde elle kırılanlara rastlanmazken, GA Tip 1, 2, 3, 4, 5, 6 ve 13 e ait meyveler ile Birecik Tip 1, 2 ve 7 ye ait meyvelerin sert kabuklarının dişle kırılabildiği belirlenmiştir (Çizelge 4.68). Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen diğer yabani badem tiplere ait meyvelerde ve Nevşehir ve Ereğli den seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerin sert kabuklarının dişle kırılmadığı ve daha sert yapıda oldukları saptanmıştır (13). Kabuk Kalınlığı (mm) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde kabuk kalınlığı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Konya - Ereğli, Nevşehir Göreme, Gaziantep ve Şanlıurfa - Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerine ait meyvelerde kabuk kalınlıkları 0.58 mm (GA Tip 5) ile 1.49 mm (AHM Tip 8) arasında değişmiştir (Çizelge 4.68). İç Anadolu Bölgesinden seçilen ve meyve elde edilen 15 tipten Göreme Tip 2, 7, AHM Tip 7, İvriz Tip 2 de kabuk kalınlığı sırasıyla 0.93 mm, 0.97 mm, 0.76 mm ve 0.96 mm olarak 1 mm nin altında gerçekleşirken, bu bölgelerden seçilen diğer yabani badem tiplerinde kabuk kalınlığı değerleri 1 mm nin üzerinde saptanmıştır (Çizelge 4.68). Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde (GA Tip 1, 3, 4, 5, 8 ve 13) kabuk kalınlıklarının Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplere ait kabuk kalınlığı değerlerinden net bir farklılık olmamakla birlikte daha düşük olduğu da saptanmıştır ve 2005 yıllarında elde edilen kabuk kalınlığı değerleri tipler bazında genelde benzer bulunmasına karşılık bazı tiplerde bu değerlerin değiştiği de görülmüştür. 210

240 (14). Ortalama İç Badem Ağırlığı (g) Denemede yer alan yabani badem tiplerinde iç badem ağırlığı ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. İç badem ağırlığı 0.13 g ile en düşük değer olarak Birecik Tip 5 den elde edilirken, 0.45 g ile en yüksek değer AHM Tip 5 den elde edilmiştir. Diğer tiplere ait iç badem ağırlıkları bu değerler arasında yer almıştır (Çizelge 4.68). Gaziantep ve Şanlıurfa Birecik ilçesinden seçilen yabani badem tiplerinde Amygdalus orientalis Mill. türü içerisinde yer alan tiplerde (GA Tip 1, 3, 4, 5, 8 ve 13) iç badem ağırlıklarının Amygdalus turcomenica Lincz. türü içerisinde yer alan tiplere (GA Tip 2, 6, 7, 11 ve Birecik Tip 5, 6, 7) ait iç badem ağırlığı değerlerinden net bir farklılık olmamakla birlikte daha düşük olduğu da saptanmıştır. Bu 2 ilden seçilen yabani badem tiplerine ait iç badem ağırlıkları 2003 yılı ve 2005 yılında benzerlik göstermemiştir. İç Anadolu Bölgesinden seçilen tiplerde ise iç badem ağırlıklarının belirtilen iki türe ait tiplerden elde edilen iç badem ağırlıklarından daha fazla olduğu da görülmüştür (Çizelge 4.68) (15). İç Badem Rengi Yabani badem tiplerinde iç badem rengi gözlemsel olarak değerlendirilmiştir. Yapılan gözlemler sonucunda iç badem renginin açık (3) ile koyu (7) arasında değiştiği saptanmıştır. Çok açık ve çok koyu iç badem rengine sahip tiplere rastlanmamıştır. İç Anadolu bölgesinden seçilen yabani badem tiplerinde iç badem renginin orta (5) ve koyu (7) olarak değiştiği gözlemlenmiş (Çizelge 4.68), bu bölgeden seçilen yabani badem tiplerinde açık renkli içlere sahip tiplere rastlanmamıştır. GA Tip 2, 7 ve 15 de iç badem rengi açık (3) olarak gözlemlenirken, GA Tip 8 ve Birecik Tip 6 da iç badem rengi koyu (7) olarak belirlenmiştir. Bu bölgeden seçilen diğer yabani badem tiplerinde ise iç badem renkleri orta (5) olarak saptanmıştır. 211

241 Çizelge Yabani badem tiplerinin 2005 yılı kabuk ve iç badem özellikleri 2005 Kabuk sertliği Kabuk Kalınlığı (mm) İç Badem Ağırlığı (g) İç Badem Rengi Gör 1 Sert 1.36 a-e (1) 0.21 g-k 7.0 a Gör 2 Sert 0.93 h-l 0.24 d-g 6.0 b Gör 3 Çok sert 1.18 efg 0.27 cde 7.0 a Gör 6 Sert 1.23 c-g 0.18ıjk 7.0 a Gör 7 Çok sert 0.97 hıj 0.20g-k 5.0 b Gör 8 Çok sert 1.40a-d 0.40 a 5.0 b Gör 9 Çok sert 1.21 d-g 0.31 bc 6.0 b Gör 10 Sert 1.04 ghı 0.24 d-h 5.0 b Ahm 4 Çok sert 1.41 abc 0.33 b 6.0 a Ahm 5 Çok sert 1.31 a-e 0.45 a 5.0 b Ahm 6 Sert 1.28 c-f 0.21g-k 7.0 a Ahm 7 Dişle 0.76 lm 0.16 kl 6.0 b Ahm 8 Çok sert 1.49 a 0.31 bc 6.0 b İvriz 1 Sert 1.06 ghı 0.26 c-f 7.0 a İvriz 2 Sert 0.96 h-k 0.23 e-ı 5.0 b Ort GA 1 (O) Dişle 0.78 kl 0.28 bcd 5.0 b GA 2 (T) Sert 1.09 fgh 0.18 jkl 3.0 c GA 3 (O) Dişle 0.81 jkl 0.24 d-g 5.0 b GA 4 (O) Dişle 0.94 h-l 0.17 kl 5.0 b GA 5 (O) Dişle 0.58 m 0.26 c-f 5.0 b GA 6 (T) Dişle 0.97 hıj 0.21 f-k 5.0 b GA 7 (T) Sert 1.47 ab 0.23 e-j 3.0 c GA 8 (O) Dişle 0.87 ı-l 0.23 e-ı 7.0 a GA 11 (T) Sert 1.04 ghı 0.18ıjk 5.0 c GA 13 (O) Dişle 0.90 ı-l 0.24 d-h 5.0 b GA 15 (T) Sert 0.87 ı-l 0.19 h-k 3.0 c Ort (A orientalis) Ort (A turcomenica) BİRECİK 5 (T) Sert 0.97 h-k 0.13 l 5.0 b BİRECİK 6 (T) Sert 0.81 jkl 0.17 kl 7.0 a BİRECİK 7 (T) Dişle 1.28 b-f 0.19 h-k 5.0 b Ort (A turcomenica) D(%5) (1) : Ortalamalar arasındaki farklılıklar ayrı harflerle gösterilmiştir (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz (16). Tüylülük İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden seçilen ve meyve elde edilen tüm yabani badem tiplerine ait iç bademlerde düşük (3) düzeyde tüylülük olduğu gözlemlenmiştir (Çizelge 4.69). 212

242 (17). Tat Durumu İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden seçilen ve meyve elde edilen tüm yabani badem tiplerine ait iç bademler tek tek tadılmış ve tiplerin tamamında iç bademlerin acı (7) olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.69) (18). İkiz Badem Oranı (%) AHM Tip 4 de ikiz badem oranı %13.33 olarak gerçekleşirken, AHM Tip 8 ve İvriz Tip 2 de %3.33 olarak elde edilmiştir. Gerek İç Anadolu ve gerekse Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden seçilen diğer tiplerde ikiz iç oluşumuna rastlanmamıştır (Çizelge 4.69) (19). Çift Badem Oranı (%) GA Tip 13 de %13.33 oranında çift badem oluşumu ölçülürken, Birecik Tip 5 de %16,66 oranında çift badem oluşumu gerçekleşmiştir. Gerek İç Anadolu ve gerekse Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden seçilen diğer tiplerde çift badem oluşumuna rastlanmamıştır (Çizelge 4.69) (20). Boş Meyve Oranı (%) Meyve elde edilen yabani badem tiplerinde boş meyve oranları meyvelerin tek tek kırılması ve iç oluşturmayan meyvelerin yüzdelerinin alınması ile elde edilmiştir (Çizelge 4.69). Yapılan ölçümler sonucunda Göreme Tip 1, 2, 3, 6, 7, 8 ve İvriz Tip 2 ile GA Tip 1, 2, 3, 5, 7 ve Birecik Tip 5 de meyvelerin tamamından iç elde edilmiş boş meyveye rastlanmamıştır. Boş meyve elde edilen yabani badem tiplerinde ise boş meyve oluşum oranı %3.33 (AHM Tip 7, İvriz Tip 1, GA Tip 6, 13 ve Birecik Tip 7) ile %30 (GA Tip 15) arasında değişim göstermiştir. 213

243 Çizelge Denemede kullanılan yabani badem tiplerinde 2005 yılı iç badem özellikleri 2005 İç Badem Tüylülük Tat Durumu İkiz Badem Çift Badem Boş meyve oranı Kırışıklık Oranı Oranı Gör Gör Gör Gör Gör Gör Gör Gör Ahm Ahm Ahm Ahm Ahm İvriz İvriz GA 1 (O) GA 2 (T) GA 3 (O) GA 4 (O) GA 5 (O) GA 6 (T) GA 7 (T) GA 8 (O) GA 11 (T) GA 13 (O) GA 15 (T) BİRECİK 5 (T) BİRECİK 6 (T) BİRECİK 7 (T) (O): Amygdalus orientalis Mill. (T): Amygdalus turcomenica Lincz. 214

244 Şekil Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri 215

245 Şekil 4.39(Devam). Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri 216

246 Şekil 4.39(Devam). Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri 217

247 Şekil 4.39(Devam). Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri 218

248 Şekil 4.39(Devam). Nevşehir Göreme den seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri 219

249 Şekil Konya Ereğli den seçilen yabani badem tiplerine ait meyve örnekleri Morfolojik Özelliklerin Benzerlik İlişkilendirilmesi Morfolojik özelliklerin sonuçlarına göre oluşturulan dendogram sonucunda yabani badem tiplerinin 2 ana grupta toplandıkları görülmüştür (Şekil 4.41). Dendogramın 1 numaralı ana kolunda GA Tip 3 yer alırken, denemede yer alan diğer yabani badem tipleri dendogramın 2 numaralı ana grubunda toplanmıştır. 220