Dünyada ve Türkiye de Kırsal Kalkınma Yaklaşımları. Doç.Dr.Tufan BAL

Transkript

1 Dünyada ve Türkiye de Kırsal Kalkınma Yaklaşımları Doç.Dr.Tufan BAL NOT: Bu sununun hazırlanmasında, büyük oranda TÜTEV yayınlarınca hazırlanan Türkiye de Kırsal Kalkınma (2009) kitabında faydanılmıştır.

2 Dersin İçeriği Dünyada Kırsal Kalkınma Yaklaşımları OECD ye Göre Kırsal Kalkınma BM Kalkınma Programına Göre FAO ya Göre Kırsal Kalkınma Avrupa Birliğinin (AB) Kırsal Kalkınma Yaklaşımları AB Kırsal Kalkınma Politikası Türkiye de Kırsal Kalkınma Yaklaşımları 2

3 Dünyada Kırsal Kalkınma Yaklaşımları Bütün ülkelerde kalkınma öncelikli yerler kırsal alanlardır ve bu alanlarda kalkınmanın sağlanması ana hedeftir. Çünkü kırsal kesimler ile kentler arasında gerek gelir düzeyi ve gerekse yaşam koşulları açısında, kentler lehine önemli farklar vardır. Zamanla bu farkların giderek derinleşmesi, kırsal kesimin kalkınmasını hızlandırıcı yeni model ve yaklaşımların sürekli gündemde kalmasına neden olmaktadır. Kırsal kalkınmanın özü, kır-kent arasındaki sosyoekonomik farklılıkların optimum bir dengeye kavuşturulması ve kırsal nüfusu yerinde kalkındırmayı amaçlayan bir politik tercihtir. 3

4 Dünyada Kırsal Kalkınma Yaklaşımları Özellikle az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde kırsal yaşam standartlarının düşük olması ve gün geçtikçe kentler lehine önemli farklar oluşturması, köylerin itici ve buna karşı kentlerin çekici bulunun özelliklerinden dolayı kırdan kente göz artmaktadır. Kırsal kalkınma uzmanları ve tarım politikası yapıcıları kırsal alanlarda var olan sorunların çözümü için; Tarımsal kalkınma Kırsal sanayi Kırsal turizm yaklaşımları ileri sürülmektedir. 4

5 OECD ye Göre Kırsal Kalkınma Kırsal alanlarındaki doğal ve kültürel değerlere artan ilgi, kırsal kalkınma politikalarını etkilemektedir. OECD ye üye ülke alanlarının %75 ni kırsal alanlar oluşturması nedeniyle toprak, su ve diğer doğal kaynakların korunması büyük önem taşımaktadır. Tarımın çok işlevselliğinin yanı sıra kırsal alanlardaki farklı aktiviteler ve geniş kaynakların tanımlanması ve değerlendirilmesi ihtiyacına olan vurgu giderek artmaktadır. OECD ülkelerinde hem mutlak hem de göreceli olarak tarımın toplam istihdamdaki ve GSYİH daki payı düşmeye devam etmektedir. 5

6 OECD ye Göre Kırsal Kalkınma Üye ülkelerde ise kırsal politikalara bütüncül yaklaşımının giderek arttığı görülmektedir. Örnek olarak; Kanada da Toplumsal Gelecek Programı kırsal alanlarda ekonomik kalkınmanın aşağıdan yukarıya yaklaşımıyla belirlenmesi, bakanlıklar arası kırsal politika uyumunu ve kırsal önceliklerin sağlanmasını amaçlamaktadır. Finlandiya nın Çok Yıllık Kırsal Politika Programı kırsal alanların özel ihtiyaçlarının altını çizerek, farklı sektörlerin ihtiyaçları ile merkezi hükümetin genel politikalarının entegrasyonu sağlanmaktadır. 6

7 OECD ye Göre Kırsal Kalkınma Almanya nın geliştirdiği Bölgesel Aktivasyon programı, tarım ve diğer sektörel programlardaki eksiklikleri işaret ederek, seçilmiş küçük model alanlarda küçük ortaklıklar oluşturan kamu politikaları geliştirilmesini sağlamaktadır. Meksika Mikro Bölge Stratejisi ile kırsal kalkınmaya bütüncül yaklaşmaktadır. Devlet 263 mikro kırsal bölge tanımlamış, koordinasyon merkezleri oluşturulmuş, lokal topluluklar için yüksek katılımcılıkla bütün sektörleri kapsayacak öncelikler belirleniştir. 7

8 BM Kalkınma Programına Göre Kırsal kalkınma; küçük toplulukların içinde bulundukları ekonomik ve sosyal koşulları iyileştirmek amacıyla giriştirdikleri çabaların birleştirilmesi, bu toplulukların ulusal kalkınma çabalarına gerekli katkıda bulunmalarının sağlanması süreci olarak tanımlanmaktadır. BM bu konuya Milenyum Zirvesi nde belirlenen Milenyum Kalkınma Hedefleri çerçevesinde yaklaşmaktadır yılında 191 ülke temsilcisinin katılımıyla gerçekleştirilen zirve sonunda ekonomik, toplumsal ve kültürel sorunların çözümü için tüm ülkelerin ortak çalışmasını öngören Milenyum Deklarasyonu kabul edilmiştir. 8

9 BM Kalkınma Programına Göre Deklarasyonda gündeme gelen kalkınma hedeflerine 2015 yılına kadar ulaşma kararı alınmıştır. Bunlar; İnsani kalkınmaya yönelik olarak yoksulluk ve açlığın ortadan kaldırılması, Tüm bireyler için temel eğitim, Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması Kadının durumunun güçlendirilmesi Anne sağlığının iyileştirilmesi, HIV/AIDS, sıtma ve diğer salgın hastalıklarla mücadele, Çevresel sürdürülebilirlik ve kalkınma için küresel ortaklık konularını içermektedir. 9

10 BM Kalkınma Programına Göre UNDP (United Nation Development Program), her ülkedeki yerel BM kadrolarının yardımıyla, Milenyum Kalkınma Hedeflerinin ulusal kalkınma politikalarıyla bütünleştirilmesine öncülük etmektedir. Ülkeler, bu hedefleri kendi şartlarına uyarlayarak, ulusal kalkınma stratejilerine ve politikalarına dahil etmekte ve bunlar için bütçelerinde ve bakanlıkların önceliklerinde yer almaktadırlar. 10

11 FAO ya Göre Kırsal Kalkınma FAO; kuruluşundan bu yana tarımsal kalkınmayı, iyi beslenmeyi ve tüm insanların faal ve sağlıklı yaşamaları için gerekli gıdayı bulabilmelerini amaçlamış, fakirliği ve açlığı azaltmaya yönelik çalışmalar yürütmüş, tarımsal kalkınmayı sağlayacak ekonomik ve sosyal politikalar üreterek, gıda ve tarımdaki acil durumların ele alınmasında büyük rol üstlenmiştir. Yeterli gıda sağlanmasına ilave olarak FAO, çiftçilik, ürünlerin işlenmesi ve dağıtım sektörleri yoluyla iş imkanı oluşturup gelir sağlayarak ulusal kalkınmaya katkıda bulunmaktadır. FAO, fakirliğin ve açlığın temel sorunlarına uzun dönemli çözümler getiren gelişmeler sağlamaktadır. 11

12 FAO ya Göre Kırsal Kalkınma FAO, sürdürülebilir kalkınmayı sağlarken, kalkınmakta olan ülkelerde geniş çaplı teknik yardım projeleri ile yardımlarda bulunmaktadır. Örgüt kalkınma projelerinin hazırlanmasında, çevresel, sosyal ve ekonomik görüşler ile entegre bir yaklaşımı teşvik etmektedir. Ayrıca bunları yaparken kırsal topluluklara yeni uygulamalar, fikirler ve teknolojiler getirmektedir. 12

13 FAO ya Göre Kırsal Kalkınma FAO da her an çok sayıda proje faal durumdadır. Örgüt genelde şu üç rolden birini üstlenmektedir; Kendi programını uygulamak, Diğer kuruluşlar ve uluslararası finans kuruluşları adına bir program yürütmek, Ulusal projelere önerilerde bulunmak ve yönetim yardımı yapmak. FAO nun yönetim Merkezi, kalkınmakta olan ülkelere tarımsal ve kırsal kalkınma projelerinin hazırlanmasında yardımcı olmaktadır. 13

14 Avrupa Birliğinin Kırsal Kalkınma Yaklaşımları AB kırsal kalkınma politikaları: OTP nın bir parçası olarak tarım sektörünün yapısal sorunları ile ilgilenen bir politikadan, mal ve hizmet üretiminin yanında tarımın Birlik üzerindeki çok yönlü etkisini ve kırsal alanların karşı karşıya kaldığı sorunları dikkate alan bir politikaya dönüşmüştür. OTP de ve yapısal fonlarda; AB tarımının rekabet edebilirliğinin artırılması, Çevreyle ilgili konuların entegre edilmesi, Genişlemeye hazırlıklı olunması, Kırsal kalkınma politikasının daha kolay uygulanabilir ve entegre hale getirilmesi amacıyla Gündem 2000 reform anlaşması kabul edilmiştir. 14

15 Avrupa Birliğinin Kırsal Kalkınma Yaklaşımları Gündem 2000, AT Komisyonu tarafından 15 Temmuz 1997 tarihinde kabul edilen belgedir. Komisyon, bu belgeyi AB Konseyi tarafından kendisine yöneltilen AB nin genişlemesi, ortak politikaların reformu, 31 Aralık 1999 tarihinden sonra Avrupa Birliğinin mali çerçevesinin nasıl olması gerektiği sorularına yanıt olarak hazırlamıştır. Gündem 2000 üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölüm AB politikalarının desteklenmesi ve yenilenmesi ile ilgilidir, özellikle Ortak Tarım Politikası ve Ekonomik ve Sosyal uyum için gösterilen çabalar bu bölümde incelenmektedir. Genişleme konusunda AB nin yeni hedeflerine ulaşabilmesiyle ilgili önerileri kapsamaktadır yılları arası dönemi kapsayacak yeni bir mali çerçeve oluşturulması önerilmektedir. İkinci bölümünde güçlendirilmiş bir üyelik-öncesi stratejisi önerilmektedir. Bu strateji iki yeni unsuru kapsamaktadır: katılım ortaklıkları ve aday ülkelerin Topluluk programları ile Topluluk müktesebatının uygulanmasına ilişkin mekanizmalara çok yönlü katılımı. Son bölümde ise genişlemenin AB politikaları üzerindeki olası etkileri incelenmektedir. 15

16 Avrupa Birliğinin (AB)kırsal kalkınma yaklaşımları Gündem 2000 ile et, süt ve hububatta müdahale fiyatı indirimleri uygulanırken üreticilere yönelik doğrudan ödemeler arttırılmış, kırsal kalkınma ve çevre amaçlı desteklere daha fazla kaynak ayrılması kararlaştırılmış ve kırsal kalkınma, OTP nin ikinci ayağı haline gelmiştir. AB nin yılları için öngördüğü Kırsal Politika ile OTP nın piyasalara müdahale eden birinci ayağı giderek doğrudan gelir desteğine dönüştürülmekte ve zamanla bu ayaktaki müdahale araçları sadece sınırdaki müdahaleler, ortak gümrük tarifesi ve standartlar olacak şekilde kısıtlanmaktadır. Tarife düzeyleri de DTÖ müzakerelerine göre biçimlenmekte ve bu durumda klasik anlamdaki tarım politikası araçlarının çoğu kırsal kalkınma alanına kaydırılmaktadır. 16

17 17 AB Kırsal Kalkınma Politikası ( )

18 AB Kırsal Kalkınma Politikası AB nin Yeni Kırsal Kalkınma Politikasında 3 temel amaca ulaşmak için dört eksen belirlenmiştir. Daha sonra da her bir eksen altında stratejiler oluşturulmuştur. Bu eksenler ve stratejiler 1.Eksen:Tarım ve Ormancılık sektörlerinin iyileştirilmesi ve rekabet güçlerinin artırılması İnsan potansiyelini geliştirmek amacıyla; mesleki eğitim ve yeni çiftçilerin iş kurması, erken emeklilik ve danışmanlık servislerinin kurulması, Fiziksel potansiyeli geliştirmek amacıyla; tarımsal işletmelerin modernizasyonu ve yeniden yapılandırılması, Tarımsal üretimin ve ürün kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla; birlik mevzuatındaki standartları karşılama, çiftçilerin gıda programlarına katılımı, bilgilendirme ve teşvik faaliyetleri 18

19 AB Kırsal Kalkınma Politikası 2.Eksen:Kırsal alanların ve çevrenin geliştirilmesi Biyoçeşitlilik ve tarımsal arazilerin sürdürülebilir kullanımı amacıyla; dağlık ve engebeli arazilerde doğal engel, tarım ve çevre, hayvan refahı ödemeleri, Orman arazilerinin sürdürülebilir kullanımı amacıyla; tarım arazileri üzerinde tarım-ormancılık tesislerinin kurulması, tarım dışı arazilerin ağaçlandırılması, ormancılık potansiyelinin iyileştirilmesi. 19

20 AB Kırsal Kalkınma Politikası 3.Eksen: Kırsal alanlardaki yaşam kalitesinin artırılması ve kırsal ekonominin çeşitlendirilmesi, Kırsal alanda ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi amacıyla; tarım dışı faaliyetlerin çeşitlendirilmesi, yeni iş olanaklarının oluşturulması ve geliştirilmesi, turizm faaliyetlerinin desteklenmesi, Kırsal alanlardaki yaşam kalitesinin iyileştirilmesi ekseninde, ekonomi ve kırsal nüfus için temel hizmetler, kırsal nüfusun korunması ve güçlendirilmesi. 20

21 AB Kırsal Kalkınma Politikası 4.Eksen: LEADER (Liaison Entre Actions de Développement de l'economie Rurale (AB Kırsal Kalkınma Girişimi) yaklaşımı Yerel bazlı aşağıdan yukarıya yaklaşımı ile yerel gruplar, ortaklık ve işbirliği tanımlarının programlar içerisinde yer alması, Kamu-özel ortaklıklar olarak tanımlanan yerel kalkınma stratejilerini destekleyen yenilik, istihdam ve kırsal alanlardaki büyümeye katkıda bulunacak, yerinden yönetimi ve yerel nüfusun aktif olarak politikalar ve bu politikaların oluşum sürecine katılmasını, kendi yaşamları üzerinde karar verme yetkisinin geliştirilmesi olarak sayılmıştır. 21

22 Türkiye de Kırsal Kalkınma Yaklaşımları Türkiye de uzun yıllar kırsal kalkınma denince akla Tarımsal Kalkınma gelmiş ve çalışmalar bu konu üzerinde yoğunlaşmıştır. Bundan dolayı kırsal alanların kalkındırılmasına yönelik hazırlanan projeler kırsal kesimde yaşayan halkın beklentisine yeterince cevap vermemiştir. Çünkü kırsal alanların kalkındırılması tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinin dengeli bir şekilde genişletilmesi ile başarılabilir. Kırsal alan kalkınması, hem bir eğitim hem de bir örgütlenme işidir. Yaşam niteliğinin geliştirilmesi; bireyin gelirini artırmak, eğitim, sağlık, konut, sosyal güvenlik, insanca yaşama için yeterli ve dengeli beslenme ve yaşanabilir ortamda soluk almak biçiminde algılanmakta ve tanımlanmaktadır. 22

23 Türkiye de Kırsal Kalkınma Yaklaşımları Türkiye de kırsal alan iki yöntemle belirlenmektedir. İdari yapılanmayı esas alan Nüfusu esas alan İdari Yapılanmayı esas alan; Bu yönteme göre il-ilçeler şehir, kasaba-köyler ise kırsal kabul edilmektedir. Bu yönteme göre kırsal nüfus 20,8 milyondur. Nüfusu esas alan; Bu yönteme göre ise, nüfusu 20 binin üstündeki yerler şehir, 20 binin altındaki yerler ise kırsal olarak kabul edilmektedir. Bu yönteme göre kırsal nüfus 22,9 milyon dur. Türkiye de bu yaklaşım kullanılmaktadır. 23

24 Tarımsal Kalkınma Yaklaşımı Tarımsal kalkınma ile bir taraftan tarımsal üretim faaliyetlerinin her alanında verimliliği ve kaliteyi artırmak hedeflenirken; diğer taraftan tarımsal ürünlerin işlenmesi, depolanması ve standardizasyonu için gerekli pazarlama organizasyonu, sulama yatırımlarının gerçekleştirilmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca, bu yaklaşım işletmelerin organizasyonu, sulama yatırımlarının gerçekleştirilmesi, hayvan barınaklarının ve diğer işletme binalarının modernizasyonu gibi çok yönlü faaliyetleri de içermektedir. 24

25 Tarımsal Kalkınma Yaklaşımı Tarımsal kalkınma yaklaşımında, kırsal ekonominin güçlendirilmesi için en büyük istihdam alanı olan tarım sektörünün yapısal sorunlarının çözümü büyük önem arz etmektedir. Bu amaçla yılları arasını kapsayan Tarım Stratejisi Belgesi hazırlanarak yürürlüğe konmuştur. Bu belge, kalkınma hedef, stratejileri doğrultusunda, tarım sektörünün geliştirilmesi için bir çerçeve çizecek ve yasal düzenlemelere temel oluşturabilecek bir dokümandır. Bu belge, tarımsal kalkınmanın yanı sıra, tarım dışı kırsal kalkınma girişimlerine de temel oluşturduğundan önem arz etmektedir. 25

26 Kırsal Sanayi Yaklaşımı Kırsal sanayi kırsal bölgelerde üretimi artıracak, çiftçiyi daha dinamik bir üretici durumuna getirecek, onların tasarruflarını yatırıma dönüştürecek, yöredeki istihdam sorununa kırsal kesimde çözüm olabilecek bir kalkınma uğraşısıdır. Kırsal alanlarda kurulabilecek sanayiler; istisnaları olmakla birlikte ham maddesi tarım olan tarıma dayalı sanayileridir. Bunlar arasında; Tahıl işleme tesisleri (un, bulgur, makarna, bisküvi) Meyve-sebze işleme tesisleri (meyve suyu, konserve, salça, çay, reçel, turşu, meyve-sebze kurutma tesisleri) Et ve süt işleme tesisleri (süt, peynir, tereyag, yoğurt, mandıra, mezbahalar ve et işleme tesisleri) Yem üretim tesisleri sayılabilir. 26

27 Kırsal Sanayi Yaklaşımı Tarım dışı kırsal sanayi örnekleri arasında ise orman ürünleri, taş-mermer ve maden işleme tesisleri sayılabilir. Bunlara istisna olarak Türkiye de tüfek üretiminin %60 ı Konya ili Beyşehir ilçesine bağlı Huğlu kasabasında bulunmaktadır yılında kurulan fabrikada, 648 ortak, 1000 kişilik sanatkar ailesince yılda 45 bin tüfek üretimi yapılmaktadır. 27

28 Kırsal Turizm Yaklaşımı Yeni turist profili, son yıllarda kalabalık ve alışılmış turizm merkezlerinden uzaklaşarak özgür, sağlıklı ve doğa ile baş başa yaşanabilecek alternatif turizm alanlarına doğru yönelmektedir. Doğa severlere, macera arayanlara, nostalji yaşamak isteyenlere, sağlıklı yaşam arzu edenlere yeni imkanlar tanımak isteyenlere önerilecek alternatif turizm merkezleri kırsal alanlar, yani köyler ve çiftliklerdir. Dünya turizm literatüründe kırsal turizmin; çiftlik turizmi, köy turizmi, yayla turizmi, eko-turizm, yumuşak turizm, alternatif turizm gibi faklı isimlerle ifade edildiği görülmektedir. 28