Sözcükte yapı, sözcüklerin oluştuğu, yapıldığı, türetildiği bu parçaları; sözcüklere gelen eklerin çeşitlerini, kullanım amaçlarını inceler.

Transkript

1 Sözcükte Yapı Bir bina dışarıdan bakıldığında bir bütün olarak görünür ama aslında parçaların birleşiminden oluşmuştur. Kelimeler de tıpkı binalar gibi ilk bakışta tek parçaymış gibi görünürler ama yapısında bir çok parça bulundururlar. Sözcükte yapı, sözcüklerin oluştuğu, yapıldığı, türetildiği bu parçaları; sözcüklere gelen eklerin çeşitlerini, kullanım amaçlarını inceler. > Sözcükte yapı, kök, ek, gövde ve yapı bakımından kelimeler olmak üzere dört ana başlıkta incelenir:

2 1. İsim (Ad) Kökleri Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.» at, bel, göz, kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap» içimizden sözcüğünün anlamlı en küçük parçası iç sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek fiili değil, bir şeyin içidir. Bu yüzden içimizden sözcüğünün kökü isim köküdür. > İsim kökleri -mak / mek mastar ekini almazlar. kalemlik sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü kalem sözcüğüdür. kalem sözcüğüne -mek veya -mak eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle kalem sözcüğü ad köküdür. > Yansıma kökler de isim köklerinden sayılır. cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız 2. Fiil (Eylem) Kökleri İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri -mak / mek mastar ekini alabilen köklerdir.» aç-, at-, çiz-, del-, gel-, kal-, tak-, yık-, yüz-» sevgi sözcüğünün kökü sev dir. sev sözcüğüne -mek ekini getirdiğimizde sevmek olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için sev- fiil köküdür ve sevgi fiil köklü bir sözcüktür.» solungaç sözcüğünün kökü olan solu sözcüğü -mak eki alarak solumak olabilir. Bu nedenle solungaç sözcüğü fiil köklüdür.

3 NOT Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi ( ) konur ya da mak, mek mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi ( ), mak, mek diye okunur. Örneğin yırt fiil kökü yırtmak olarak okunur. İPUCU Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolusözcüğün köküne -mak / mek mastar eki getirip denemektir. gözlük kökü göz dür mastar eki eklersek gözmek olur gözmek sözcüğü anlamsızolduğu için göz isim köküdür. geçit kökü geç tir mastar eki eklersek geçmek olur geçmek sözcüğü anlamlı olduğu için geç fiil köküdür. Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir. 3. Sesteş Kökler Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.» Bahçeye büyük bir çukur kazın. cümlesindeki kazın sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.» Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış. Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan kaz sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır UYARI Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz. SESTEŞ KÖK İSİM FİİL gül gül çiçek, bitki gül- gülmek yaz yaz mevsim adı yaz- yazı yazmak kan kan damarlarımızdaki kırmızı sıvı kan- inanmak var var mevcut, bulunan var- ulaşmak ARALARINDA ANLAM İLGİSİ YOK

4 4. Ortak Kökler Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır. ORTAK KÖK İSİM FİİL göç göç göç- tat tat tat- şiş şiş şiş- boya boya boya- ARALARINDA ANLAM İLGİSİ VAR Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır. Kökün Özellikleri 1. Kök, Sözcüğün Başındadır Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır. 2. Kök, Ek Alırken Yapısal Değişikliğe Uğramaz Kök, tâbi olunan; ek, tâbi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır: > Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar: ben -> bana sen -> sana

5 Ek (Yapım Ekleri Çekim Ekleri) 1.Yapım Ekleri 2. Çekim Ekleri (Çokluk Eki, Hâl Ekleri, İlgi Ekleri, İyelik Ekleri, Eşitlik Ekleri, Kip Ekleri, Şahıs Ekleri) Sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirtmek ya da sözcüklerde yeni sözcük üretmek amacıyla kullanılan seslere / hecelere ek denir. Türkçede Eklerin Özellikleri > Sözcüklere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni sözcükler türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir. Ama bir iki ek haricinde çekim ekinin üzerine yapım eki getirilemez. > Türkçede ekler, ünlü uyumu kurallarına uyarlar. Bu yüzden eklendikleri hece ya da sözcükteki ünlülere göre ses değişimine uğrarlar. Örneğin, belirli geçmiş zaman kipi eki bu bağlamda (-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü) olarak karşımıza çıkar. Ancak -yor, -ken, -ki, -leyin, -mtrak ve -gil ekleri ses değişimine uğramaz. > Ekler kendilerinden önceki sözcüklere bitişik yazılır. Yalnız, mi soru eki her zaman ayrı yazılır. Ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlıkta incelenir: >

6 1. Yapım Ekleri Sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Kısacası yapım eki, adından da anlaşılacağı gibi, sözcüklerden yeni sözcük yapımişini yapar. Yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. > Yapım ekleri dörde ayrılır: 1.1. İsimden İsim Yapım Ekleri İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir.» tuz İsim kökü luk İsimden İsim Yapım Eki» sanat İsim kökü çı İsimden İsim Yapım Eki» -lik: zeytinlik, şekerlik, suluk, insanlık, kardeşlik» -li: köylü, nişanlı, renkli, mavili, bilgili, görgülü» -siz: evsiz, huysuz, akılsız, işsiz, parasız» -cil: evcil, otçul, bencil» -cık: kızılcık, arpacık, kulakçık, kitapçık» -daş: meslektaş, vatandaş, arkadaş, sesteş» -inci: üçüncü, beşinci» -msı: acımsı, ekşimsi» -sal: kumsal, evrensel» -ıt: yaşıt» -tı: horultu cıvıltı

7 1.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri İsim kök veya gövdelerine gelerek fiil oluşturan eklerdir.» garip İsim kökü se- İsimden Fiil Yapım Eki» kan İsim kökü a- İsimden Fiil Yapım Eki» -le: başla-, suçla-, sula-, terle» -al: azal-, çoğal-, düzel» -l: doğrul-, sivril» -a: kana-, yaşa-, türe-, boşa» -da: fısılda-, horulda-, gürülde

8 » -at: yönet-, gözet» -kır: fışkır-, haykır» -lan: evlen» -laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş» -(a)r: morar-, karar-, yaşar» -se: önemse-, garipse 1.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklerdir.» as Fiil kökü kı Fiilden İsim Yapım Eki» kork Fiil kökü u Fiilden İsim Yapım Eki» -im: seçim, üretim, bölüm, çözüm, verim» -gi: vergi, sevgi, görgü, bilgi, örgü, sergi, algı, atkı» -gın: dalgın, kızgın, bilgin, durgun, salgın» -ı / -i: yazı, doğu, batı, gezi, tartı» -ıcı / -ici: yırtıcı, satıcı, yapıcı, geçici, kurucu» -ca: düşünce, eğlence» -ecek: giyecek, yakacak, açacak» -ak: yatak, kaçak, durak,» -ga: bölge, bilge, süpürge,» -gan: çalışkan, unutkan, çekingen» -gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç» -ik: kesik, açık, göçük, kırık» -ın / -in: yığın, akın, tütün, ekin,» -nç: gülünç, basınç,» -ıntı: esinti, çıkıntı, döküntü,» -(e)r: gelir, gider, okur,» -maca: bulmaca, kesmece» -sel: görsel, uysal, işitsel

9 » -anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek» -ış: dikiş, yürüyüş» -ıt: geçit, yakıt, ölçüt» -ma: dondurma, danışma» -mak: çakmak, ekmek» -tı: belirti, kızartı 1.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri Fiil kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklerdir.» kov Fiil kökü ala- Fiilden Fiil Yapım Eki» gez Fiil kökü dir- Fiilden Fiil Yapım Eki» -t: yürüt-, anlat-, ağlat» -(a)r: kopar-, çıkar-, uçur-, düşür» -dır: yazdır-, açtır-, bıktır-, sordur» -(ı)l: atıl-, yazıl-, çözül-, sorul» -(ı)n: taran-, yıkan-, silin-, alın» -ele: kovala-, itele» -ı: kazı-, sürü» -msa: anımsa-, gülümse

10 2. Çekim Ekleri Sözcüklerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir. Çekim ekleri, kelimenin biçimini değiştirir; anlamını değiştirmez. Eklendiği sözcüğe yeni bir anlam kazandırmaz. Çekim ekleri, sözcüklerin diğer sözcüklerle bağ kurmasını; sözcüklerinin cümlede görev almasını; hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri sözcüklerin cümle kuruluşunu gerçekleştirmesini sağlar. 2. tekil kişi emir kipiyle kurulan tümcelerin (Atla. Koş. Bak. Ye. ) haricinde hiçbir tümce, çekim eki olmadan kurulamaz. Okul git > Okul-a git-(i)yor um Okula gidiyorum. Ağaç dal kır > Ağaç-ın dal-ı-(n)ı kır-dı lar Ağacın dalını kırdılar. > Çekim ekleri, getirildikleri kelimenin türüne göre, isim (ad) çekim ekleri ve fiil (eylem) çekim ekleri olmak üzere iki öbekte incelenir: 2.1. İsim (Ad) Çekim Ekleri İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, eylemlere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir. > İsim çekim ekleri şunlardır: 1. Çokluk Eki 2. Durum (Hâl) Ekleri 3. İlgi (Tamlama) Ekleri 4. İyelik (Aitlik) Ekleri 5. Eşitlik Ekleri 6.Ek-Fiil ekleri Çokluk (Çoğul) Eki (-lar / -ler) İsimlerin sayı bakımından birden çok olduğunu belirtir.

11 » Martılar kanat çırptı gökyüzüne.» Şehirler beton yığınına döndü. > Çokluk eki, eklendiği sözcüğe çokluk anlamı dışında farklı anlamlar da kazandırır.» Türkler köklü milletlerdendir. ( millet anlamı)» Beş yaşlarında bir çocuğu var. ( yaklaşık anlamı)» Bu akşam Bülent Beyler bize gelecekler. ( aile anlamı)» Sabahları spor yaparım. ( her anlamı) Durum (Hâl) Ekleri (-i, -e, -de, -den) İsimlere belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma anlamı katan eklerdir. Dört başlıkta incelenir: a) Belirtme durumu eki (-i / -ı / -u / -ü)

12 Eylemdeki işten, hareketten, oluştan etkilenen varlığı belirtir. Bu eki alan sözcük, cümlede belirtili nesne olur.» Evi boyadım.» Avcı balığı yakaladı.» Külü üstüme savurdu. > Türkçede iki tane -i eki vardır: -i: belirtme durumu eki: Kalem-i aldı. (O KALEMİ-Neyi aldı?) -i: iyelik eki: (ONUN) kalem-i b) Yönelme durumu eki:(-e / -a) İsme getirilen -a, / -e hâl ekidir.» Hafta sonu pazara gittim.» Erikleri üç liraya aldım.» Sabaha dönerim. c) Bulunma durumu eki: (-de / -da / -te / -ta) İsimlere -da / -de / -ta / -te ekleri getirilerek yapılır. Durum, zaman ve yer bildirir.» Defterimi evde unuttum.» Yetmişinde kadından ne istedin?» Kitabı bir solukta okudum.» Okullar bu yıl da eylülde açılacak. UYARI Bulunma durumu eki, bağlaç olan de / da ile karıştırılmamalıdır. Bulunma durumu eki olan - de/ -da birleşik; bağlaç ve ilgeç olan de / da ise daima ayrı yazılır.

13 » Telefonum kardeşimde kaldı.» Sinemaya kardeşim de gelmek istiyor. d) Ayrılma (Çıkma) durumu eki: (-den / -dan / -ten / -tan) İsimlere -dan / -den / -tan / -ten ekleri getirilerek yapılır. Yer, zaman, sebep ve karşılaştırma bildirir.» O, yemeğini her gün evden getirir.» Sıcaktan bayıldı. Yorgunluktan uyuyakalmış.» Kardeşinden daha çalışkan.» İzmir e akşamdan gidelim İlgi (Tamlama) Ekleri (-ın / -in / -un / -ün) Bir ismi başka bir isimle ilgili hale getirir; isimleri isimlere bağlar. Bu ek 1. tekil ve 1. çoğul şahıs için -im şeklindedir: ben-im, biz-im > Belirtili isim tamlaması kurar:» Bebeğin yüzü çok sevimli.» Kardeşim benim kalemimi almış İyelik (Aitlik) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri) İsimlere gelerek onların kime veya neye ait olduğunu belirten eklerdir. Şahıslara göre çekimlenir. (benim) defterim (senin) defterin (onun) defteri (bizim) defterimiz

14 (sizin) defteriniz (onların) defterleri» Evimizin küçük bir bahçesi var.» Gömleğimin düğmesi kopmuş. UYARI İyelik eklerini belirtme hal eki ile karıştırmamak gerekir.» Evi yeni aldık. (o evi)» Evi çok büyükmüş. (onun evi) Bu iki sözcükte de -i eki var. Hangisi iyelik, hangisi hâl anlamak için şu soruyu sorabiliriz: Kimin evi? Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cümlenin cevap verdiğini ve Onun evi büyükmüş. şeklinde söylenebildiğini görüyoruz. Öyleyse -i eki ikinci cümlede iyelik eki, birinci cümlede ise Neyi aldık? sorusuna cevap verdiğinden -i hâl eki olarak kullanılmıştır. Ayrıca -i eki almış sözcüğün başına onun sözcüğü getirerek de bunu anlayabiliriz. (Onun) Evi yeni aldık. olmuyor, ama (Onun) Evi çok büyükmüş. oluyor. Demek ki ikinci cümledeki -i eki, iyelik ekidir Eşitlik Ekleri (-ca / -ce / -ça / -çe) Eşitlik ekleri, isim soylu sözcüklere gelerek onlara çeşitli anlamlar katarlar.» Böyle çocukça davranmamalısın. (benzerlik)» Ailece tatile gittik. (topluluk, birlikte)» Benden boyca uzunsun. (karşılaştırma, bakımından)» Bence sen de haklısın. (görelik, kanaat)» Masraflarınız şirketimizce karşılanacak. (tarafından)

15 2.1.6.Ek Fiil Ekleri Ek Fiil 1. İsim Cümlelerinde Ek Fiil (İsim Soylu Sözcükleri Yüklem Yapmak) 2. Fiil Cümlelerinde Ek Fiil (Basit Zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Yapmak) İsim ve isim soylu sözcüklerin yüklem görevinde kullanılmasını sağlayan, ayrıca eklendiği çekimli fiilleri, birleşik zamanlı fiil yapan ek biçimindeki yardımcı eyleme ek fiil (ek eylem) denir. Ek fiil mastar olarak anlamı olmayan -i(mek) fiilidir. Konuşmada ve yazmada ek fiildeki -i genellikle düşer. > Ek fiilin iki görevi vardır: 1. İsim ve isim soylu sözcüklere eklenerek onları yüklem yapmak 2. Çekimlenmiş (basit zamanlı) fiillere eklenerek onları birleşik zamanlı yapmak

16 1. İsim Soylu Sözcükleri Yüklem Yapmak (İsim Cümlelerinde Ek Fiil) İsimler ve isim soylu sözcükler (zamir, sıfat, zarf, edat) ek fiil alarak cümlede yargı bildirir duruma gelirler, yüklem olurlar. EK BİLGİ İsim soylu sözcüklerin ek fiil alarak yüklem oldukları cümlelere isim cümleleri denir. > İsim cümlelerinde ek fiil, dört kiple çekimlenir: 1. Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (idi) 2. Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (imiş) 3. Geniş Zaman (idir) 4. Şart Kipi (ise) 1.1. Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı Bahsedilen duruma tanık olma anlamı taşır. İsimlere idi getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre -dı / -di / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü şeklinde kullanılabilir. İSİM SOYLU SÖZCÜK EK FİİL KİP EKİ KİŞİ EKİ m n» güzel i di k niz ler» İlkokulda çalışkan bir öğrenciydim.(öğrenci idim) Bu cümlede öğrenci kelimesi isim soylu bir kelimedir, fiil değildir. Bu sözcük ek fiilin bilinen geçmiş zaman eki olan idi yi alarak yüklem olmuştur.» Dün hava çok soğuktu. (soğuk idi) Bu cümlede soğuktu sözcüğü cümlenin yüklemidir. soğuk sözcüğü fiilleri ayırt etmekte

17 kullandığımız -mek / -mak eklerinden birini alamaz, dolayısıyla fiil değildir. Unutmayalım ki bir isim veya isim soylu sözcük yüklem olmuşsa mutlaka ek fiil almıştır. Buradaki -tu eki, ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan idi nin sertleşmiş halidir.» Dün akşam kapını çalan bizdik. (biz idik) Bu cümlede biz sözcüğü kişi zamiridir, yani isim soylu bir sözcüktür ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.» Son günlerde biraz yorgun gibiydi. (gibi idi) Bu cümlede gibi sözcüğü edattır, yani isim soylu bir sözcüktür ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.» Geçen sene daha çalışkandın. (çalışkan idin)» Bugün sınıfta sadece on öğrenci vardı. (var idi) 1.2. Ek Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zamanı Bahsedileni duyma, öğrenme, sonradan fark etme anlamı taşır. İsimlere imiş getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre -mış / -miş / -muş / -müş şeklinde kullanılabilir. İSİM SOYLU SÖZCÜK EK FİİL KİP EKİ KİŞİ EKİ im sin» güzel i miş iz siniz ler» Eskiden de çok güzelmişsiniz.(güzel imişsiniz) Bu cümlede güzel kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin duyulan geçmiş zaman eki olan imiş i alarak yüklem olmuştur.» En çok istediği hediye, cep telefonuymuş. (cep telefonu imiş) Bu cümlede cep telefonuymuş söz öbeği bir isim tamlamasıdır ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.» Bir haftadır yurt dışındaymışsın. (yurt dışında imişsin)» Bebekken çok yaramazmışım. (yaramaz imişim)» Bir varmış, bir yokmuş (var imiş, yok imiş)

18 1.3. Ek Fiilin Geniş Zamanı Bahsedilen durumun her zaman gerçekleştiği anlamı vardır.. İsimlere idir getirilerek yapılır, fakat ek fiilin geniş zamanında idir eki genellikle düşer ve kişi ekleri ek fiil eki olarak kullanılır. Bu yüzden ek fiili geniş zaman eklerini -im, -sin, idir, -iz, -siniz, -lerdir /-dirler olarak sayabiliriz. İSİM SOYLU SÖZCÜK EK FİİL KİP EKİ KİŞİ EKİ im (dir) sin (dir)» güzel i dir iz (dir) siniz (dir) dir ler / ler(dir)» Buraya çöp dökmek yasaktır.(yasak idir) Bu cümlede yasak kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin geniş zaman eki olan idir i alarak yüklem olmuştur.» Demek siz de İstanbullusunuz. Bu cümlede İstanbullu sözcüğü ek fiilin geniş zaman eklerinden -siniz ekini alarak yüklem olmuştur. NOT Ek fiilin geniş zaman eki olan idir bazen cümlede kullanılmaz, cümleden düşer. Bu durumda yüklem, ek fiille çekimlenmiş kabul edilir.» O da en az senin kadar çalışkan. (çalışkandır / çalışkan idir)» Yeni evimiz iki katlı. (iki katlıdır / iki katlı idir) UYARI Ek fiilin geniş zaman eki olan -im eki, iyelik eki olan -im veya 1. tekil şahıs eki olan -im ile karıştırılmamalıdır.

19 » Dünkü maçta yere düşünce dizim kanadı. Bu cümlede diz kelimesine eklenen -im eki, eklendiği ismin bir varlığa ait olduğunu bildirir. Bu yüzden iyelik (aitlik) ekidir.» Vakit epey geç oldu, artık ben de gideyim. Bu cümlede -im eki gitmek fiiline eklenmiştir ve fiilin kim tarafından yapıldığını bildirir. Bu yüzden kişi (şahıs) ekidir.» Yaklaşık on senedir öğretmenim. Bu cümlede -im eki öğretmen sözcüğüne eklenmiştir ve bir sime eklenerek onu yüklem yapmıştır. Bu yüzden ek fiildir Ek Fiilin Şartı Ek fiilin şart kipi, ek fiilin diğer kiplerinden farklı olarak eklendiği isim ve isim soylu sözcükleri yüklem yapmaz, cümleye şart (koşul) anlamı katar. İsimlere ise getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre -sa / -se şeklinde kullanılabilir. İSİM SOYLU SÖZCÜK EK FİİL KİP EKİ KİŞİ EKİ m n» güzel i se k niz ler» Hastaysanız doktora gidiniz.(hasta iseniz) Bu cümlede hasta kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin şart eki olan ise yi almıştır.» Hava güzelse yürüyüşe çıkalım. (güzel ise)» Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur. (bakar isen / bakmaz isen)

20 NOT Ek fiilin şart eki, ayrı bir sözcük gibi de yazılabilir.» Hava soğuk ise dışarıda çok durma. UYARI Ek fiilin şart eki olan ise, bağlaç olan ise ile karıştırılmamalıdır. Ek fiil olan ise cümleye koşul (şart) anlamı katar ve olumsuzu yapılabilir; bağlaç olan ise cümleye şart anlamı değil karşılaştırma anlamı katar ve olumsuzu yapılamaz.» Kitabımı getirmişim, defterim ise evde kalmış. (Kitabımı getirmişim, defterim değil ise evde kalmış.) Bu cümlede ise, cümleye karşılaştırma anlamı katmıştır ve olumsuzu yapılamaz. Bu yüzden bağlaçtır.» Elindekiler ağır ise yardım edebilirim. (Elindekiler ağır değil ise yardım edebilirim.) Bu cümlede ise, cümleye şart anlamı katmıştır ve olumsuzu yapılabilir. Bu yüzden ek fiildir. Ek Fiilin Olumsuzu İsim cümlelerinde ek eylemin olumsuzu değil edatıyla yapılır. değil olumsuzluk edatı isimle ek fiil arasına eklenir.» Bayramda yollar kapalıymış. (kapalı imiş) olumlu Bayramda yollar kapalı değilmiş. (kapalı değil imiş) olumsuz» Evimiz çok uzakta değil(dir). (uzakta değil idir) Ek Fiilin Soru Şekli Ek fiilin soru biçimi de diğer fiillerde olduğu gibi mi soru edatıyla yapılır. mi soru edatı isimle ek fiil arasına eklenir.

21 » Bayramda yollar kapalı mıymış?» En sevdiğin mevsim yaz mıdır? 2. Basit Zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Yapmak (Fiil Cümlelerinde Ek Fiil) Basit zamanlı (sadece bir kip eki almış) fiiller, ek fiil alarak birleşik zamanlı (birden fazla kip eki almış) fiil olurlar. Fiilin birleşik zamanlı olması demek iki kip ekinin yan yana gelmesi demektir. Birleşik zamanlı fiillerde ikinci kip eki her zaman ek fiildir. > Fiil cümlelerinde ek fiil, üç kiple çekimlenir: 1. Ek Fiilin Hikaye Hikaye Birleşik Zamanı (idi) 2. Ek Fiilin Rivayet Birleşik Zamanı (imiş) 3. Ek Fiilin Şart Birleşik Zamanı (ise)» geliyorum Bu fiil sadece bir kip eki (şimdiki zaman eki) aldığı için basit zamanlı fiildir.» geliyormuşum (geliyor imişim) Bu fiil ise iki kip eki (şimdiki zaman eki + öğrenilen geçmiş zaman eki) aldığı için birleşik zamanlı fiildir ve ikinci kip eki ek fiildir. BASİT ZAMANLI FİİL BİRLEŞİK ZAMANLI FİİL bakmışsın okumalıyız görse sevdi kazanacaksınız bakmıştın okumalıydık görseymiş sevdiyse kazanacaktınız

22 2.2 Fiil (Eylem) Çekim Ekleri Fiiller, çekimli hâlde kullanılır. İkinci tekil kişi emir çekimi hariç bütün eylemler çekim eki alarak kullanılır. Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler. Fiil çekim eklerini 2 temel grupta sınıflandırabiliriz: 1) Kip ekleri a) Bildirme (zaman) kipi ekleri b) Dilek kipi ekleri 2) Kişi (şahıs) ekleri Kip Ekleri Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı verilir. a) Bildirme (Haber) Kipi Ekleri Eylemin gerçekleşmesi, zaman kavramı içinde mümkündür. Zaman içinde eylem ya gerçekleşmiştir, ya gerçekleşmektedir ya da sözün söylenmesinden sonraki bir zaman diliminde gerçekleşecektir. Eylemlerin gerçekleşme zamanını bildirmek için kip ekleri kullanılır. Dilimizde 4 temel zaman vardır, bunlar: 1) Geçmiş zaman a) Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman b) Öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman 2) Şimdiki zaman 3) Gelecek zaman 4) Geniş zaman (Tüm zamanları kapsar.)

23 Eylemlerde Zaman 1- Geçmiş Zaman Eki (-di, -miş) Eylemin geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman ve öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman olmak üzere ikiye ayrılır. a- Bilinen (Görülen / Belirli) Geçmiş Zaman Eki (-di / -dı / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü) Görülen, tanık olunan, bilinen veya yapıldığından emin olunan geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.» Dün tüm ödevlerimi bitirdim. (Bilinen)» Ellerini güzelce yıkadı. (Görülen, tanık olunan)» Ayak sesleri yaklaşıyor, geldiler. (Duyularla kesinleşmiş)» Cumhuriyet 1923 te kuruldu. (Bilimsel kesinlik) b- Öğrenilen (Duyulan / Belirsiz) Geçmiş Zaman Eki (-mış / -miş / -muş / -müş) Görülmeyen, başkasından duyulan veya bittikten sonra fark edilen geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.

24 » İstanbul a dün epeyce kar yağmış. (Başkasından öğrenilmiş.)» Ben görmeyeli epey büyümüşsün. (Sonradan fark edilmiş.)» Keloğlan bir de bakmış ki (Masal üslubu. Masal ve fıkra anlatım biçiminde de başkasından öğrenilme anlamı vardır.) 2- Şimdiki Zaman Eki (-yor) Halen yapılmakta olan, henüz tamamlanmamış bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.» Bahçede çiçekleri suluyor.» Bu problemi bir türlü çözemiyorum 3- Gelecek Zaman Eki (-ecek / -acak) Gelecek zaman içerisinde bir eylemin bildirilmesinde kullanılır.» Yarın hastaneye gideceğim.» İşe yarın başlayacaksın.» Bu toplantıya onu çağırmayacağız. 4- Geniş Zaman Eki (-r / -(a)r / -(e)r / -(ı)r / -(i)r / -(u)r / -(ü)r) Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığının bildirilmesinde ve genel yargıları anlatmakta kullanılır.» Akşamları kitap okurum.» Her yaz köyümüze gideriz.» Dünya, Güneş in etrafında döner. > Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden çok farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki -maz, -mez şeklinde kullanılır. geldim > gelmedim

25 gelirim > gelmem gelirsin > gelmezsin gelir > gelmez gelirsiniz > gelmezsiniz geliriz > gelmeyiz gelirler > gelmezler b) Dilek Kipi Ekleri Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur. Dilek kipleri dörde ayrılır, bunlar: 1) Gereklilik kipi 2) Şart kipi 3) İstek kipi 4) Emir kipi 1- Gereklilik Kipi (-meli / -malı) Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu ifade eder.» Ödevlerini zamanında yapmalısın.» Saha çok çalışmalıyım. > Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.» İstanbul a varmış olmalı. (ihtimal) 2- Koşul (Şart) Kipi (-se / -sa) Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin dileğe ve şarta bağlı olduğunun bildirilmesini sağlar.» Bu akşam sinemaya gitsek. (dilek)» Ödevlerini bitirsen dışarı çıkmana izin verebilirim. (şart) 3- İstek Kipi (-e / -a)

26 Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar. Cümle içerisinde genelde -elim, -eyim şeklinde kişi eklerini almış haliyle karşımıza çıkar.» Eğri oturup, doğru konuşalım.» Doğum günüme eski arkadaşlarımı da çağırayım. 4- Emir Kipi ( ) Eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildirir. Emir kipinin eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.» Biraz acele edin.» Bu konuyu sessizce dinleyin.» Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz Kişi (Şahıs) Ekleri Fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi eklerin, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelirler.» Bugün bir saat kitap okudum. cümlesinde okumak fiiline getirilen -m eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi ben) yapıldığını bildirmektedir.» Bu konuyu sessizce dinleyin.» Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz. Kişi (Şahıs) Fiil Kip Kişi Eki Kişi (Şahıs) Fiil Kip Kişi eki 1. tekil kişi (ben) Gel di m 1. tekil kişi (ben) Oku malı y ım 2. tekil kişi (sen) Gel di n 2. tekil kişi (sen) Oku malı sın 3. tekil kişi (o) Gel di 3. tekil kişi (o) Oku malı

27 Kişi (Şahıs) Fiil Kip Kişi Eki Kişi (Şahıs) Fiil Kip Kişi eki 1. çoğul kişi (biz) Gel di k 1. çoğul kişi (biz) Oku malı y ız 2. çoğul kişi (siz) Gel di niz 2. çoğul kişi (siz) Oku malı sınız 3. çoğul kişi (onlar) Gel di ler 3. çoğul kişi (onlar) Oku malı lar Yapı Bakımından Sözcükler KONU BAŞLIKLARI 1. Basit Sözcükler 2. Türemiş Sözcükler 3. Birleşik Sözcükler o Yapılarına Göre Birleşik Sözcükler 1. Birleşik İsim 2. Birleşik Fiil o Oluşumlarına Göre Birleşik Sözcükler Yapılarına göre kelimeler, basit kelimeler, türemiş kelimeler ve birleşik kelimeler olmak üzere üç ana grupta incelenir:

28 1. Basit Kelimeler Yapım eki almamış sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.» Ağacın dalına kuşlar kondu. Bu cümlede eklerin tamamı çekim ekidir. Dolayısıyla bu cümledeki tüm sözcükler basit yapılıdır.» Masasında kitaplar vardı. Bu cümledeki bütün isimler yapım eki almadıkları için basit yapılıdır.» Kış bu yıl erken geldi. Bu cümlede altı çizili fiil basit yapılıdır. 2. Türemiş Kelimeler Kök ya da gövdelere yapım eki getirilerek oluşturulan yeni sözcüklerdir. Türemiş sözcükte en az bir taneyapım eki bulunur. Türemiş sözcüklere gövde de denir. (Türemiş Sözcük) = (Kök) + (Yapım Eki)» ev li evli» yol cu luk yolculuk» ört ü lü örtülü» sor u lar sorular Yukarıdaki sözcüklerde altı çizili ekler yapım ekidir. Kök veya gövdelere gelerek yeni bir kelime türetmiştir. Dolayısıyla yapım eki alarak oluşan bu yeni kelimeler türemiş kelimelerdir.» Mert le on yıl önce tanıştık.» Bahçedeki çiçekleri suladı. Yukarıdaki cümlelerde altı çizili fiiller yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.» Babamın çalışma masası çok düzenlidir.» Durakta öğrenciler servis bekliyor. Yukarıdaki cümlelerde altı çizili isimler yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.

29 3. Birleşik Kelimeler Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.» Ata + Türk Atatürk bu sözcükte Ata ve Türk sözcükleri bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturmuştur. İki farklı sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan bu tür sözcüklere birleşik sözcükler diyoruz.» ne + asıl nasıl» demir + baş demirbaş» Afyon + kara + hisar Afyonkarahisar > Birleşik sözcükleri, yapılarına göre ve oluşumlarına göre olmak üzere iki farklı açıdan ele alıyoruz: 3.1. Yapılarına Göre Bileşik Kelimeler Birleşik sözcükler, birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere iki farklı yapıdadır Birleşik İsim En az iki sözcükten oluşan isimlerdir. Birleşik isimler farklı yollarla oluşturulabilir: > İsim tamlaması yoluyla» denizaltı» hanımeli» gökkuşağı» ateşböceği > Sıfat tamlaması yoluyla» Akdeniz» Acıgöl» Eskişehir > Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla» bilgisayar» imambayıldı» gecekondu» ateşkes

30 > İki fiilin kaynaşmasıyla» çekyat» dedikodu» biçerdöver» kapkaç Birleşik Fiil En az iki sözcükten oluşan fiillerdir. Birleşik eylemler üçe ayrılır: 1) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller İsim soylu sözcüklerden sonra gelen etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.» Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.» Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.» Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.» Mevla bize yardım eylesin.» Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış. UYARI Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.» Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek hissetmek )» Marketi oğluna devretti. (devir + etmek devretmek) 2) Kurallı Birleşik Fiiller İki kelimenin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiillerde, kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır. Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:

31 a. Yeterlilik Fiili Bir fiile ebil(mek) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye gücü yetme veya ihtimal anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda rica anlamı katar.» Öğretmeniyle konuşabilmiş. cümlesinde konuşabilmek sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. Bilmek fiili normalde bir şey üzerinde bilgisi olmak anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek konuşmak fiiline gücü yetebilme, yapabilme anlamı katmıştır.» Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)» Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)» Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)» Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica) > Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa ebilmek yardımcı fiilinin bilmek kısmı atılır, onun yerine -ma, -me olumsuzluk eki ama(mak), eme(mek) şeklinde getirilir: Başarabilirim Başaramam Açabilirim Açamam Okuyabilir Okuyamaz Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa : Yazabilirim Yazamayabilirim Gelebilirim Gelemeyebilirim b. Tezlik Fiili Bir fiile iver(mek) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık anlamı katar.» Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi. cümlesinde uçuvermek sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. Vermek fiili normalde yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek uçmak fiiline birdenbire uçtu anlamı katmıştır.

32 » Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)» Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca) > Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: -ma, -me olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonragetirilir ya da ana fiilden sonra getirilir. ebilmek yardımcı fiilinin bilmek kısmı atılır, onun yerine -ma, -me olumsuzluk eki ama(mak), eme(mek) şeklinde getirilir: Olumlu 1. Olumsuz 2. Olumsuz Alıverdi Alıvermedi Almayıverdi Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde tezlik anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise önemsememe anlamı ön plandadır. c. Sürerlik (Süreklilik) Fiili Ana fiile edur(mak), ekal(mak) ve egel(mek) yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.» Siz resimli kitaplara bakadurun. cümlesinde bakadurmak sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. Bakmak ana fiiline adurmak getirilerek bakadurmak fiili elde edilmiştir. Fiilde bakmaya devam edin anlamı vardır.» Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.» Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş. > Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur. d. Yaklaşma Fiili Bir fiile eyaz(mak) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile hemen hemen, az kalsın anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna yaklaşma fiili adı verilmiştir.» Bir genç havuzda boğulayazdı. cümlesinde boğulayazmak sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. Boğulmak ana fiiline ayazmak getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı anlamı vardır.» Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı. > Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

33 3) Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.» Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi. cümlesinde küplere binmek sözünde küp sözcüğü ile binmek fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla küplere binmek sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.» Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.» Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.» Bunları söylemeye dilim varmıyor Oluşumlarına Göre Birleşik Kelimeler Bileşik sözcükler üç yolla oluşur: Anlam Kayması Yoluyla Oluşanlar: Bu yolla oluşan bileşik sözcüklerde üç farklı durum söz konusudur: a) Tüm bileşenlerinin gerçek anlamından uzaklaştığı bileşik sözcükler: balıksırtı(desen), tavukgöğsü(tatlı), yavruağzı(renk), aslanağzı(çiçek) > Bu sözcükler, kendilerini oluşturan sözcüklerin karşıladığı kavramlardan ayrı, yepyeni bir kavramı karşılamaktadır; bileşen sözcüklerin kendi gerçek anlamları ile oluşturdukları bileşik sözcüğün anlamı arasında bire bir ilgi kurulamaz. Örneğin, aslanağzı bileşik sözcüğünü ele alacak olursak; aslan bir hayvan adı, ağzı da bir organ adıdır. Bu iki sözcüğün oluşturduğu aslanağzı ise bir çiçek adıdır ve bu sözcüğün aslanla ya da ağızla bir ilgisi yoktur. Ancak bu iki sözcük birlikte düşünüldüğünde aslanağzı sözcüğü; aslanın ağzını anımsatması itibariyle (benzetmeden yola çıkarak) normalde birbiriyle ilgisi olmayan bu iki sözcüğün birleştirilmesiyle oluşturulmuştur.

34 b) Birinci sözcüğün gerçek anlamından uzaklaştığı bileşik sözcükler: adamotu, başköşe, sigaraböreği, kuşüzümü, tozpembe c) İkinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler: gökyüzü, aşçıbaşı, giyimevi, rüzgargülü, gökkuşağı Ses Değişimi Yoluyla Oluşanlar: Birleşik sözcüğü oluşturan sözcüklerden, birincisinin son sesinde ve ikincisinin ilk sesinde ses düşmesi, hece düşmesi oluşması veya bu iki sözcük arasında kaynaşma meydana gelmesi sonucunda oluşur. kahve + altı > kahvaltı cuma + ertesi > cumartesi ne + ise > neyse bu + ile > böyle pek + iyi > peki ne + için > niçin Tür Değişimi Yoluyla Oluşanlar: Bileşen öğeler, bileşik sözcük durumuna geldiklerinde hangi sözcük türünden olurlarsa olsunlar, isim soylu sözcüğe dönüşürüler. kaptı + kaçtı > kaptıkaçtı eylem eylem ad gece + kondu > gecekondu belirteç eylem ad