ORTAOKUL 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN KARİYER KARAR VERME GÜÇLÜKLERİ İLE KARİYER GELİŞİMLERİ VE BENLİK SAYGILARI ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN İNCELENMESİ

Transkript

1 ORTAOKUL 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN KARİYER KARAR VERME GÜÇLÜKLERİ İLE KARİYER GELİŞİMLERİ VE BENLİK SAYGILARI ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN İNCELENMESİ Büşra Şekerli YÜKSEK LİSANS TEZİ PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK VE REHBERLİK ANA BİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MAYIS, 2016

2 TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla tezin teslim tarihinden itibaren...(.) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir. YAZARIN Adı : Büşra Soyadı : Şekerli Bölümü : Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik İmza : Teslim tarihi : TEZİN Türkçe Adı : Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Karar Verme Güçlükleri ile Kariyer Gelişimleri ve Benlik Saygıları Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi İngilizce Adı : Investigations of Relationships Between Career Decision Making Difficulties, Career Development and Self-Esteem in the Eighth Grade Students i

3 ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim. Yazar Adı Soyadı: Büşra ŞEKERLİ İmza:.. ii

4 JÜRİ ONAY SAYFASI Büşra ŞEKERLİ tarafından hazırlanan Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Karar Verme Güçlükleri İle Kariyer Gelişimleri ve Benlik Saygıları Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans olarak kabul edilmiştir. Danışman: ( Prof. Dr. Galip YÜKSEL) (Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık, Gazi Üniversitesi) Başkan: (Doç. Dr. Meliha TUZGÖL DOST)... (Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık, Hacettepe Üniversitesi).. Üye: (Doç. Dr. Kemal ÖZTEMEL) (Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık, Gazi Üniversitesi)... Tez Savunma Tarihi : 20/06/2016 Bu tezin Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum. Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürü Tahir ATICI iii

5 TEŞEKKÜR Öncelikle bu çalışmanın yapılmasında bana her konuda samimiyetle yardımcı olan, desteğini her zaman hissettiren, çalışmanın tamamlanması konusunda motive edici tavrıyla beni güçlendiren sayın hocam Prof. Dr. Feride BACANLI ya teşekkürlerimi sunuyorum. Bu çalışmanın tamamlanmasında bilgi ve tecrübeleriyle beni yönlendiren sayın hocam Prof. Dr. Galip YÜKSEL e, değerli fikirlerini ve yardımlarını benden esirgemeyen aile dostumuz, hocamız Yrd. Doç. Dr.Murat BOYSAN a teşekkür ediyorum. Hayatımın her alanında olduğu gibi bu çalışmamda da beni yüreklendiren, maddi ve manevi her türlü imkânı sağlayan, sevgilerini her daim kalbimde hissettiğim canım anneme, babama ve kardeşime bütün minnettarlığımla teşekkür ediyorum. Evlendiğimiz günden bu yana yaptığım her işte bana destek olan, tecrübeleriyle rehberlik eden, maddi ve manevi tüm imkânlarını benim için seferber eden biricik eşime sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Büşra ŞEKERLİ iv

6 ORTAOKUL 8. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN KARİYER KARAR VERME GÜÇLÜKLERİ İLE KARİYER GELİŞİMLERİ VE BENLİK SAYGILARI ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN İNCELENMESİ Yüksek Lisans Tezi Büşra Şekerli GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Mayıs, 2016 ÖZ Bu araştırmanın amacı, ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer gelişimleri ve benlik saygılarının, kariyer karar verme güçlüklerini yordayıp yordamadığını incelemektir. Araştırmada ayrıca, ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer karar verme güçlüklerinin yaşa, cinsiyete, anne babanın eğitim düzeyine ve algılanan sosyo ekonomik düzeye göre farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. Araştırmaya Ankara ilindeki 7 ortaokulun 8. sınıfında öğrenim gören toplam 400 kız ve erkek öğrenci katılmıştır. Araştırmada Gati ve Saka (2001) tarafından geliştirilen ve Bacanlı (2008) tarafından uyarlanan Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği, Schultheiss ve Stead (2004) tarafından geliştirilen ve Türkçe ye uyarlaması Bacanlı, Sürücü ve Özer (2007) tarafından yapılan Çocuklar için Kariyer Gelişimi Ölçeği (ÇKGÖ), geçerlik ve güvenirlik çalışmaları Pişkin(1997) tarafından yapılan Coopersmith Özsaygı Ölçeği Okul Kısa Formu ve Kişisel Bilgi Formu kullanılmıştır. Araştırmanın verileri analiz edilirken tanımlayıcı istatistikler ve dört çoklu regresyon analizi kullanılmıştır.ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin Kariyer Kararı Verme Güçlükleri Ölçeği nden aldıkları toplam puanlar, öznel akademik başarı algısı, benlik saygısı düzeyi, sosyo ekonomik düzey ve lise tercihine karar vermiş olma durumuna göre anlamlı farklılık göstermiştir. Buna göre benlik saygısı, akademik başarı algısı ve sosyo ekonomik düzeyi yüksek olan öğrenciler ile lise tercihine karar vermiş olanlar daha az kariyer karar verme güçlükleri yaşamaktadır.ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer gelişimi düzeyi, kariyer karar verme güçlükleri alt boyutlarından yalnızca hazırlık eksikliği ni anlamlı düzeyde yordamıştır. Buna göre kariyer gelişimi, benlik saygısı ve sosyo ekonomik düzeyi yüksek öğrenciler ile lise tercihine karar vermiş olanlar kariyer kararı alırken daha az hazırlık eksikliği hissetmiştir. Ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nden aldıkları toplam puanlar yaşa, cinsiyete, anne babanın eğitim durumuna göre anlamlı farklılık göstermemiştir. v

7 Anahtar Kelimeler: Kariyer karar verme güçlükleri, çocuklukta kariyer gelişimi, benlik saygısı. Sayfa Adedi: 150 Danışman: Prof. Dr.Galip YÜKSEL vi

8 INVESTIGATIONS OF RELATIONSHIPS BETWEEN CAREER DECISION MAKING DIFFICULTIES, CAREER DEVELOPMENT AND SELF-ESTEEM IN THE EİGHTH GRADE STUDENTS M. S. Thesis ŞEKERLİ, Büşra GAZI UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES May-2016 ABSTRACT The purpose of this study is to investigate whether career development and self-esteem of eighth grade students predict their career decision making difficulties. In this research also, whether eighth grade students career decision making difficulties differentiate according to age, sex, education level of mother and father and perceived socio-economics level have been investigated. Four hundred girls and boys who have received education from seven formal middle school in Ankara city have been participated in this research.in this research, Career Decision Making Difficulties Questionnaire, which has been developed by Gati and Saka (2011) and adapted by Bacanlı (2008), Career Development Questionnaire For Children, which has been developed by Schultheiss and Stead (2004) and adapted to Turkish by Bacanlı, Sürücü ve Özer (2007) and Coopersmith Self-Esteem Scale-School Short Form which validity and reliability studies have been done by Pişkin (1997) and Personal Information Form have been used. To analyse data from research, Multiple Linear Regression Analyse, One-Way Variance Analyse and T test have been used.8 th grade students total scores from Career Decision Making Difficulties Questionnaire according to perception of subjective academic success, the level of selfesteem, socio-economic level and the situation of being decided the high school choice have significantly showed difference. According to this, the students who have high the perception of academic success and socio economic level and those who have decided the high school choice have experienced less career decision making difficulties.8 th grade students the level of career development has significantly predicted only lack of readiness which is one of sub-dimension of career decision making difficulty questionnaire. According to this, those who have high career development, self esteem and socio-economic level have felt less lack of readiness while making career decision. 8 th grade students total scores from Career Decision Making Difficulties Questionnaire haven t showed difference significantly with respect to age, sex, educational status of mother and father. vii

9 Key Words: Career Decision Making Difficulties, Career Development for Children, Self- Esteem Page Number: 150 Supervisor: Prof. Dr. Galip YÜKSEL viii

10 İÇİNDEKİLER TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU... i ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI... ii JÜRİ ONAY SAYFASI... iii TEŞEKKÜR... iv ÖZ... v ABSTRACT... vii TABLOLAR LİSTESİ... xiii ŞEKİLLER LİSTESİ... xiv BÖLÜM I... 1 GİRİŞ Araştırmanın Amacı Problemler Araştırmanın Önemi Varsayımlar Sınırlılıklar Tanımlar... 7 BÖLÜM II... 9 KURAMSAL ÇERÇEVE Karar Verme Süreci ve Basamakları Kariyer Karar Verme Kuramları Bilişsel Bilgi İşleme Kuramı Ardışık Eleme Modeli Ön Elemeli Kariyer Karar Verme Modeli (Ön Eleme-Derinlemesine Araştırma- Seçim) Kariyer Kararsızlığı ix

11 2.4. Kariyer Karar Verme Güçlükleri Kariyer Karar Verme Güçlükleri ile İlgili Araştırmalar Kariyer Karar Verme Güçlükleriyle İlgili Yurtdışında Yapılan Araştırmalar Kariyer Karar Verme Güçlükleriyle İlgili Yurtiçinde Yapılan Araştırmalar Kariyer Gelişim Kuramları Ginzberg, Ginsburg, Axelrad ve Herma nın Mesleki Gelişim Kuramı Roe nun Meslek Seçiminin Erken Dönem Belirleyicileri Kuramı Gottfredson un Daraltma ve Uzlaştırma Kuramı Super ın Yaşam Boyu Kariyer Gelişimi Kuramı Super ın Çocuklukta Kariyer Gelişimi Modeli Çocuklukta Kariyer Gelişimi İle İlgili Yapılan Araştırmalar Çocuklukta Kariyer Gelişimi İle İlgili Yurt Dışında Yapılan Araştırmalar Çocuklukta Kariyer Gelişimi İle İlgili Yurt İçinde Yapılan Araştırmalar Benlik Saygısı İle İlgili Kuramsal Açıklamalar Benlik Benlik Saygısı Benlik Saygısı İle İlgili Araştırmalar BÖLÜM III YÖNTEM Araştırmanın Modeli Araştırma Grubu Verilerin Toplanması Veri Toplama Araçları Kişisel Bilgi Formu Sekizinci Sınıflar İçin Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği(KKVGÖ-TOF) Çocuklar İçin Kariyer Gelişim Ölçeği-(ÇKGÖ) Coopersmith Özsaygı Envanteri Okul Kısa Formu Verilerin Analizi BÖLÜM IV BULGULAR x

12 4.1.Araştırmaya Katılan Ortaokul Öğrencilerine İlişkin Tanımlayıcı İstatistikler Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özellikleri Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nden AldıklarıToplam Puanları Yordamakta Mıdır? Alt Problemine İlişkin Bulgular Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özellikleri Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Hazırlık Eksikliği Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamakta Mıdır? Alt Problemine İlişkin Bulgular Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özellikleri Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Bilgi Eksikliği Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamakta Mıdır? Alt Problemine i- İlişkin Bulgular Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özellikleri Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Tutarsız BilgiAlt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamakta Mıdır? Alt Problemine İlişkin Bulgular BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM Ortaokul 8. Sınıf öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özelliklerinin Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nden Aldıkları Toplam Puanları Yordamasına İlişkin Bulguların Tartışması ve Yorumu Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özelliklerinin Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Hazırlık Eksikliği Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamasına İlişkin Bulguların Tartışması ve Yorumu Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özelliklerinin Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Bilgi Eksikliği Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamasına İlişkin Bulguların Tartışması ve Yorumu Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özelliklerinin Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Tutarsız Bilgi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamasına İlişkin Bulguların Tartışması ve Yorumu BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuçlar Öneriler xi

13 KAYNAKLAR EKLER xii

14 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.Araştırmaya Katılan Ortaokul Öğrencilerine İlişkin Tanımlayıcı İstatistikler 85 Tablo 2. Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özellikleri Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nden Aldıkları Toplam Puanları Yordamakta Mıdır? Alt Problemine İlişkin Bulgular 87 Tablo 3. Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özellikleri Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Hazırlık Eksikliği Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamakta Mıdır? Alt Problemine İlişkin Bulgular..89 Tablo 4. Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özellikleri Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Bilgi Eksikliği Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamakta Mıdır? Alt Problemine İlişkin Bulgular..91 Tablo 5. Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve Demografik Özellikleri Birlikte, Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Tutarsız Bilgi Alt Ölçeğinden Aldıkları Puanları Yordamakta Mıdır? Alt Problemine İlişkin Bulgular..93 xiii

15 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.Bilgi İşleme Alanları Piramidi...14 Şekil 2.Kavrama-Analiz-Sentez-Değerlendirme- Uygulama Döngüsü.15 Şekil 3.Kariyer Karar Verme Güçlüklerinin Duygusal ve Kişilik İlişkili Yönleri Taksonomisi.28 Şekil 4.Kariyer Karar Verme Güçlükleri Taksonomisi.30 xiv

16 BÖLÜM I GİRİŞ Ülkemizde ortaokul 8. sınıf düzeyi, öğrencilerin hangi tür liseyi seçeceklerine karar verdikleri kritik bir dönemdir. Ortaokul öğrencilerinin lise seçerken ileride seçecekleri mesleklerinin de ne olacağını düşünmeleri gerekir. Meslek seçimi, bireyin sonraki hayatını çok fazla etkiler(kuzgun, 2006). Bu nedenle öğrencilerin meslekleri konusunda etkili ve doğru kararlar vermeleri gerekmektedir. Bu durum her kademedeki eğitim kurumlarında kişisel-sosyal, eğitsel ve mesleki rehberlik hizmetlerinin çağın gereklerine uygun ve öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte sunulmasını zorunlu hale getirmektedir. Öğrencilerin lise türü seçme konusundaki kararlarını sağlıklı bir şekilde verebilmeleri için öncelikle kendilerinden beklenilen mesleki gelişim düzeyine ulaşmış olmaları gerekmektedir(super, 1963). Ayrıca bu bireylerin sağlıklı karar verme bilgi ve becerisine sahip olmaları gerekmektedir(bacanlı, 1995; 2006; Lewis 1981). Ortaokul düzeyindeki çocuklar ilgilerinin, yeteneklerinin ve mesleki değerlerinin farkına varmaya ve meslek tercihlerini bu alandaki bilgilerine dayandırarak daha gerçekçi meslek tercihleri yapmaya çalışırlar(kuzgun, 1992). Nitekim öğrencilerin ilgi alanlarının ve kişilik özelliklerinin ortaya çıkarılması ve öğrencilerin meslekleri tanıyarak, seçeceği mesleğe uygun okul ve kurumlara yöneltilmesi ilköğretimin temel amaçları arasındadır. Özellikle ilkokul, ortaokul gibi lisenin de zorunlu eğitim kapsamına girmesi(1739 Sayılı MEB İlköğretim ve Eğitim Kanunu, 2012), ortaokul 8. sınıfta lise türü seçimine ilişkin mesleki gelişim görevini bu öğrencilerin mutlaka üstlenmelerini gerektirmektedir. Çünkü artık ortaokul 8. sınıfı bitirdikten sonra hangi tür liseye gideceğine karar verirken öğrenci, lise sonrası hangi mesleği seçeceğini de düşünmek zorundadır. Dolayısıyla ortaokul 8. sınıfta lise türünü seçerken verilen karar bireyin gelecekteki yaşamını da etkileyecektir. Bu dönemde lise türü, dolayısıyla meslek seçimine yönelik karar verme süreci özellikle önemlidir. Çünkü bireyler kendi değerlerine, ilgilerine, yeteneklerine, psikolojik ihtiyaçlarına uygun bir lise türü seçemezlerse, bu durum öğrencilerin liseyi bitirirken başta 1

17 kendilerine uygun ve isteklerini karşılayacak bir mesleği seçme süreçlerinin oldukça sıkıntılı olmasına yol açacaktır. Yurtdışında yapılan çeşitli araştırmalarda meslek seçme sürecinde kariyer karar verme güçlükleriyle karşılaştıkları bulunmuştur(gati ve Saka; 2001, Gati, Osipow ve Krausz, 1996; Creed ve Yin, 2006; Hijazi, Tatar ve Gati, 2004). Türkiye de karar verme güçlükleri konusunda yapılan araştırmaların sonuçları da bu bulguları desteklemektedir. Örneğin, Doğan(2010), Bacanlı(2008), Bacanlı, Eşici ve Özünlü(2013) ve Mutlu(2011) lise öğrencilerinin meslek seçimi sürecinde kariyer karar verme güçlükleri yaşadıklarını bulmuşlardır. Birçok öğrenci karar verme aşaması öncesinde ya da karar verme sırasında güçlüklerle karşılaşmakta ve bu güçlükler kariyer karar verme güçlükleri olarak tanımlanmaktadır. Gati, Krausz ve Osigow(1996) kariyer karar verme güçlüklerini ideal bir kariyer karar verme durumundan olarak tanımlamaktadırlar. Bu güçlüklerin ortaya çıkışını ve kariyer karar verme sürecini nasıl etkilediğini açıklamak için taksonomik bir model geliştirmişlerdir. Kariyer Karar Verme Güçlükleri Taksonomisi adını verdikleri bu model, kariyer karar verme süreci öncesindeki ve karar sırasındaki güçlüklere odaklanmakta, 3 ana kategori ve bu ana kategorilerin kendi içinde ayrıldığı 10 alt kategoriden oluşmaktadır. Modeldeki ilk ana kategori hazırlık eksikliğidir. Bu ana kategori, bireylerin karar vermek için istek duymamasını ifade eden motivasyon eksikliği, sadece kariyer kararı verme durumunda değil yaşamın çeşitli alanlarında kararsızlık yaşamayı ifade eden genel kararsızlık ve kariyer kararıyla ilgili yanlış inanç ve uygunsuz beklentilerden kaynaklanan düşünce hatalarını ifade eden işlevsel olmayan inançlar alt kategorilerinden oluşmaktadır. Açıklamalardan da anlaşılacağı gibi hazırlık eksikliği kategorisinde yaşanan güçlükler daha çok kariyer karar verme sürecinin hazırlık aşamasında karşılaşılan güçlüklerdir. Modeldeki ikinci ana kategori bilgi eksikliğine ilişkin güçlüklerdir. Bu kategori de kendi içinde 4 alt kategoriye ayrılmaktadır. Karar verme sürecinin hangi adımlardan oluştuğuna ve doğru karar vermenin yöntemlerine ilişkin bilgi eksikliğini ifade eden karar verme süreci hakkındaki bilgi eksikliği, kendi özellikleri, yetenekleri, ilgileri, değerleri, ihtiyaçları hakkında yeterli bilgi sahibi olmamaktan kaynaklanan benlik hakkındaki bilgi eksikliği, tercih edebileceği kariyer seçeneklerini tanımamayı ifade eden kariyerler hakkındaki bilgi eksikliği ve mesleklerle ilgili araştırma yapacağı ve kariyer danışmanlığı yardımı alabileceği yerler gibi karar verme sürecini kolaylaştıracak ek bilgi kaynakları hakkında bilgi sahibi olmamaktan kaynaklanan bilgi elde etme yolları hakkındaki bilgi eksikliği bu 4 alt kategoriyi oluşturmaktadır. Son ana kategori ise tutarsız bilgilere ilişkin güçlüklerdir. Bu kategori 2

18 güvenilir olmayan bilgiler, içsel çatışmalar ve dışsal çatışmalar olmak üzere 3 alt kategoriye ayrılmaktadır. Güvenilir olmayan bilgiler, kişinin kendisi ile ilgili sahip olduğu bilgiler ile seçmeyi düşündüğü meslekler hakkındaki bilgilerin çelişmesinden kaynaklanmaktadır. İçsel çatışmalar, kişinin kariyer kararı ile ilgili önemli gördüğü birçok faktörden bazılarının birbirine zıt olmasından kaynaklanmaktadır. Dışsal çatışmalar ise, daha çok bireyin tercihi ile onun için önemli olan bazı kişilerin tercihinin çatışmasından ortaya çıkmaktadır. Bireyler karar verme sürecinde bu güçlüklerden sadece birini ya da birkaç güçlüğü bir arada yaşayabilir(campbell ve Heffernan, 1983). Gati vd.(1996) önerdikleri bu taksonomideki güçlükleri ölçmek için Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeğini geliştirmişlerdir. Ergenlik dönemindeki bireyler özelliklerine uygun olmayan bir lise tercihi yaptıklarında, yanlış bir üniversite programına ve daha sonra da yanlış bir meslek seçimine yönelebilirler. Bu durum bireylerin iş yaşamlarından memnun olmamalarına, çok istemedikleri bir mesleği yürütmelerine yol açabilir. Dolayısıyla gerek iş yaşamında gerekse diğer yaşam alanlarında mutlu ve başarılı olabilmek için bireyin daha ortaokul sekizinci sınıfı bitirirken kendine uygun bir lise türü seçmesi ve gelecekte hangi mesleği seçeceğini de göz önüne alması gerekmektedir. Super (1990) a göre çocukluk dönemindeki(0-14 yaş) öğrencilerin kendilerine ve isteklerine uygun lise türü seçebilmeleri için onlardan beklenilen kariyer gelişim düzeyine ulaşmaları gerekmektedir. Super ın belirlediği çocukluk dönemi(0-14 yaş) diğer dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de ilkokul ve ortaokul dönemlerine rastlamaktadır. Dolayısıyla ülkemizdeki ortaokul öğrencilerinin kendi özelliklerine ve isteklerine uygun lise türü seçebilmeleri için Super (1990) a göre kendilerinden beklenilen kariyer gelişimi(kariyer olgunluğu) düzeyine ulaşmaları gerekmektedir. Çünkü kariyer olgunluğunun göstergesi çocuğun kendinden beklenilen, içinde bulunduğu döneme ilişkin belirlenen kariyer gelişimi görevlerini (Super, 1990) üstlenme derecesiyle doğru orantılıdır. Bir başka ifadeyle ilkokul ve ortaokuldaki öğrencilerin kariyer gelişimi(kariyer olgunluğu) düzeyleri arttıkça kendilerinden beklenilen kariyer gelişimi görevlerini de gereği gibi üstlendikleri belirtilmektedir (Super, 1963; 1990). Super ın ilkokul ve ortaokul dönemindeki öğrencilerin kendilerine uygun lise türü ve meslek seçebilmelerinin kariyer gelişimi düzeyleriyle ilişkili olduğuna ilişkin görüşlerinden yola çıkıldığında, bu 3

19 öğrencilerin kariyer gelişimi düzeylerinin aynı zamanda lise türü seçme sürecinde karşılaşabilecekleri kariyer karar verme güçlükleriyle de ilişkili olabileceği düşünülebilir. Nitekim yurtdışında üniversite ve lise öğrencilerinin kariyer kararsızlıklarının mesleki olgunluk düzeyleriyle ilişkili olduğu bulunmuştur (Mubiana, 2010; Di Fabio, Palazzeschi ve Bar On, 2012). Dolayısıyla ortaokuldaki çocukların kendi yetenek, ilgi, kişilik vb. özelliklerine uygun ortaöğretim kurumu seçmelerine yardımcı olabilmek için bu çocukların kariyer gelişim düzeylerini belirlemek gerekir. Çocukların kariyer gelişim düzeyini etkileyen etmenlerden biri benlik kavramıdır. Super ın kuramının en temel kavramlarından biri olan benlik kavramı, bir insanın özelliklerinin, yeteneklerinin, değer yargılarının, amaçlarının kendi algısına göre dinamik bir örüntüsünü ifade etmektedir. Pek çok araştırmada incelenen benlik saygısının da kariyer planlama ve karar verme sürecinde etkili olduğu belirlenmiştir (Kaya ve Saçkes, 2004; Waltz, 1991). Çünkü benlik saygısı arttıkça bireylerin kendilerini gerçekleştirmeye yönelik kariyer beklenti düzeyleri de artmaktadır (Tanç, 1999). Sonuç olarak bu araştırmada ortaokul sekizinci sınıftaki öğrencilerin lise türü seçme sürecinde karşılaşabilecekleri kariyer karar verme güçlüklerinin belirlenmesi ve bu güçlüklerin kariyer gelişim düzeyleriyle, benlik saygılarıyla ve demografik özellikleriyle ilişkilerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Böyle bir problemin incelenmesi öncelikle ortaokul sekizinci sınıfta öğrenim gören öğrencilerin lise türü seçme sürecinde karşılaşabilecekleri kariyer karar verme güçlüklerinin ve bu güçlüklerin kariyer gelişimleri, benlik saygıları ve demografik özellikleriyle ilişkili olup olmadığının belirlenmesini sağlayacaktır. Adları geçen değişkenler arasındaki ilişki dereceleri kariyer karar verme güçlükleriyle ilgili literatüre hem teoriye hem de uygulamaya yönelik sonuçlar sunacaktır Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı, ortaokul 8. Sınıf öğrencilerinin kariyer gelişimlerinin, benlik saygılarının ve demografik özelliklerinin birlikte lise türü seçme sürecinde karşılaşabilecekleri kariyer karar verme(hazırlık eksikliği, bilgi eksikliği ve güvenilir olmayan bilgiden kaynaklanan) güçlüklerini yordayıp yordamadığını incelemektir. Araştırmada ifade edilen amaçlara ulaşabilmek için aşağıdaki sorulara cevap aranacaktır. 4

20 1.2. Problemler 1. Ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer gelişimleri, benlik saygıları ve demografik özellikleri birlikte Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nden alınan toplam puanları yordamakta mıdır? 2. Ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer gelişimleri, benlik saygıları ve demografik özellikleri birlikte Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Hazırlık Eksikliği alt ölçeğinden aldıkları puanları yordamakta mıdır? 3.Ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer gelişimleri, benlik saygıları ve demografik özellikleri birlikte Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Bilgi Eksikliği alt ölçeğinden aldıkları puanları yordamakta mıdır? 4.Ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer gelişimleri, benlik saygıları ve demografik özellikleri birlikte Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Tutarsız Bilgi alt ölçeğinden aldıkları puanları yordamakta mıdır? 1.3.Araştırmanın Önemi Meslek rehberliği ve danışmanlığı alanında son yıllarda yapılan araştırma bulguları, meslek gelişim sürecinde çocukluk döneminin önemini vurgulamaktadır (Beale, 2000; Johnson, 2000; Phipps, 1995). Ancak çocukların kariyer gelişimlerini inceleyen araştırmaların sayısı azdır(gysbers, 1996; Tracey, 2001). Ülkemizde ortaokul sekizinci sınıf öğrencileri hangi ortaöğretim kurumuna devam edeceğine karar vermek durumundadır. Bu kritik karar öğrencilerin hangi liseye gideceğini ve daha sonra hangi mesleği seçeceğini etkilediğinden son derece önemlidir. Ortaokul dönemindeki çocukların hangi mesleği seçeceklerine karar vermeleri beklenmemekle birlikte bu çocukların gelecekte kendileri için en uygun kariyer kararını verebilmeleri için meslekleri, iş dünyasını merak etme ve araştırma, çalışmanın önemini fark etme gibi kariyer gelişimi ile ilgili davranışları içinde bulundukları mesleki gelişim döneminde kazanmaları gerekmektedir(ginzberg, Ginsburg, Alexrad ve Herma, 1951; Gottfredson, 2002; Super, 1953; Bacanlı, Sürücü ve Özer, 2007). Çocukların sağlıklı karar verebilmeleri kendilerinden beklenilen kariyer gelişim düzeyine ulaşmış olmaları ile mümkündür(super, 1963). Ortaokul 8. sınıfta seçeceği lise türünü, kariyer karar verme aşamalarına uygun olarak bilinçli bir şekilde belirleyen öğrenciler, bu süreçte kendilerine ilişkin farkındalık 5

21 kazanmakta, yeteneklerini, ilgilerini, değerlerini, kişilik özelliklerini vb. tanımakta, tercih edebileceği lise türlerini yakından inceleme fırsatı bulmaktadır. İlerleyen yıllarda meslek seçme aşamasına geldiğinde, geçmiş dönemlerdeki kariyer kararlarında elde ettiği bilgiler ışığında daha az kariyer karar verme güçlüğü ile karşılaşmaktadır. Bireyler hangi kariyer kararı söz konusu olursa olsun, kendi özelliklerini, ek bilgi edinme yollarını, kariyer karar verme sürecini ve kariyer seçeneklerini bilmeye ihtiyaç duyacaktır. Ortaokul sekizinci sınıfta yapılan lise tercihi, öğrencilerin seçtikleri lisenin türüne göre eğitim almalarını sağlayacağından, doğru bir lise tercihi gelecek yıllarda bireyin kendisi için en uygun kariyer seçeneğine yönelmesini sağlayacaktır. Sonuç olarak ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin lise seçimi, sonraki yıllarda karşılaşılacak olan kariyer karar durumlarına rehberlik edeceğinden son derece önemlidir. Türkiye de yapılan pek çok araştırma(aydın, 2002; Bacanlı, 1995; Bal, 1998; Bilgin, 1995; Evren, 1999) sonuçları ortaöğretim 9. sınıf öğrencilerinin alan seçerken zorluk yaşadığını göstermektedir. Ortaöğretim öğrencilerinin kariyer seçimiyle ilgili yaşadıkları güçlüklere ilişkin pek çok araştırma mevcuttur. Ancak ortaokul düzeyindeki öğrencilerin kariyer karar verme güçlüklerine ilişkin hiç araştırma yapılmamıştır. Dolayısıyla bu araştırma ortaokul öğrencilerin kariyer karar verme güçlüklerini inceleyen ilk araştırma niteliğindedir. Kariyer karar verme güçlükleri bireylerin ideal bir kariyer kararından uzaklaşmasına ve kendisi için daha az uygun bir kariyer seçimi yapmasına neden olmaktadır(gati vd., 1996). Bu yönüyle düşünüldüğünde, ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer karar verme güçlüklerinin belirlenmesi ile birlikte, bu öğrencilerin yaşadığı güçlükleri azaltmada etkili müdahale yöntemlerinin geliştirilmesi kolaylaşacaktır. Bu çalışmada ortaokul sekizinci sınıf öğrencilerinin kariyer karar verme güçlüklerinin, kariyer gelişimleri, benlik saygıları ve cinsiyetleri ile ilişkisi incelenecektir. Ortaokul öğrencilerinin lise seçerken yaşadıkları güçlükler konusunda literatüre katkı yapılacaktır. Böylece ortaokul öğrencilerine sunulan kariyer psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin planlanmasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Sonuç olarak bu çalışmanın sonucuna göre ortaokul öğrencilerinin kariyer gelişimleri desteklenerek ve benlik saygıları yükseltilerek, lise seçerken yaşadıkları karar verme güçlükleri azaltılabilir. 6

22 1.4.Varsayımlar 1. Ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin uygulanan ölçekleri içtenlikle cevaplayacakları varsayılmaktadır. 2. Ortaokul Öğrencileri İçin Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer karar verme güçlüklerini ölçecek psikometrik özelliklere sahiptir. 3. Çocuklar İçin Kariyer Gelişim Ölçeği ortaokul 8. sınıf öğrencilerinin kariyer gelişimlerini ölçecek psikometrik özelliklere sahiptir. 4. Coopersmith Benlik Saygısı Ölçeği Kısa Okul Formu 8. sınıf öğrencilerinin benlik saygısı düzeyini ölçecek psikometrik özelliklere sahiptir. 1.5.Sınırlılıklar 1. Araştırma grubu eğitim öğretim yılında Ankara nın Keçiören, Kalecik, Çankaya ve Altındağ ilçelerindeki MEB na bağlı 3 ü özel, 4 ü resmi 7 ortaokulda öğrenim gören sekizinci sınıf öğrencilerden oluşmaktadır. 2. Araştırmada öğrencilerin kariyer karar verme güçlüklerini ölçmek için Kariyer Karar Verme Güçlükleri Ölçeği nin Ortaokul Formu kullanılacaktır. Dolayısıyla karar verme güçlükleri söz konusu ölçeğin ölçtüğü özelliklerle sınırlıdır. 3. Araştırmada öğrencilerin kariyer gelişimlerini ölçmek için Çocuklar İçin Kariyer Gelişim Ölçeği (Bacanlı, Sürücü ve Özer, 2007) kullanılacaktır. Bu nedenle kariyer gelişimi söz konusu ölçeğin ölçtüğü özelliklerle sınırlıdır. 4. Araştırmada öğrencilerin benlik saygılarını ölçmek için Coopersmith Özsaygı Ölçeği nin 25 maddelik okul kısa formu kullanılacaktır. Bu nedenle öğrencilerin benlik saygısı ilgili ölçeğin ölçtüğü özelliklerle sınırlıdır. 1.6.Tanımlar Kariyer Karar Verme Güçlükleri: Kariyer seçim aşamasında bulunan bireyin, kendisinden ya da çevresinden kaynaklanan, bireyin karar verme sürecini engelleyen ya da kendisine uygun olan bir meslekten daha az uygun olan bir mesleğe yönelmesine neden olan engelleyici durumlar olarak tanımlanmaktadır(gati vd., 1996). Kariyer Gelişimi: Bir ömür boyu yaşanan olaylar dizisi, mesleklerin ve diğer yaşam rollerinin birbirini izlemesi sonucu oluşan genel örüntü ve gelişim çizgisinde, özellikle meslek rollerinde ilerleme, duraklama ve gerilemeleri ifade eden bir kavramdır(kuzgun, 7

23 2006). Benlik Saygısı: Benlik saygısı, bireyin benlik imgesi ile ideal benliği arasındaki farkı değerlendirmesidir. Yani bireyin kendisini nasıl algıladığı ile olmak istediği benliği arasındaki fark bize o bireyin özsaygı düzeyini verir(pişkin, 2003). 8

24 BÖLÜM II KURAMSAL ÇERÇEVE Bu bölümde karar verme süreci, kariyer karar verme süreci, kariyer gelişimi ve benlik saygısı ile ilgili kuramsal bilgilerverilmiştir. Özellikle bu araştırmanın kuramsal temelinin dayandırıldığı Ön Elemeli Kariyer Karar Modeli ile Super in Çocuklukta Kariyer Gelişim Modeli hakkında ayrıntılı bilgi verilmiştir Karar Verme Süreci ve Basamakları Günlük yaşamda bireyler karar vermesi gereken çeşitli durumlarla karşı karşıya kalırlar. Bu durumlar geleceğe yönelik plan yapma, alternatifler arasından en uygun olanı seçme, çeşitli yaşam alanlarında(ev, iş, okul vb.) çözülmeyi bekleyen sorunlarda gerekli adımları atma olabilir. Bireyler yaşamlarında uygun ve faydalı kararlar aldıklarında, olumlu gelişmelerle karşılaşırken, yanlış ve uygunsuz kararlar aldıklarında yaşamları olumsuz etkilenebilmektedir(bağlıkol, 2010). Karar verme ile ilgili literatür incelendiğinde çok çeşitli tanımlamalar yapıldığı görülmektedir. Genel olarak karar verme, belli bir süreçte gerçekleşen, yalnızca bir seçimden ibaret olmayıp belirli aşamalardan oluşan bir durum olarak tanımlanmaktır. Kuzgun (1993) çevresine uyum sağlama ve ihtiyaçlarını karşılama çabası içinde olan insanın, süreç içinde karar verme durumu ile karşılaştığını belirtmiş ve karar vermeyi, bir ihtiyacı karşılayacağı düşünülen bir nesneye giden birden fazla yol olduğunda, yaşanan sıkıntıyı gideren bir davranış olarak tanımlamıştır. Güçray (1995) a göre karar verme; bir ihtiyaç durumunda bu ihtiyacı karşılamak amacıyla mevcut seçeneklerden duruma en uygun olanın seçilmesidir. Karar verme, bir sorunun çözümüne yönelik olası yollardan en uygun olanını seçme davranışı olarak da tanımlanabilir. Kuzgun (1992) a göre karar verme durumunun oraya çıkabilmesi için aşağıdaki 3 koşulun sağlanması gerekir: 9

25 1. Karar verme ihtiyacını ortaya çıkaran bir zorluğun varlığı ve bu zorluğun birey tarafından hissedilmesi 2. Zorluğu giderecek birden fazla seçenek bulunması 3. Bireyin var olan seçeneklerden birine yönelme özgürlüğüne sahip olması. Karar verme sürecinin aşamalarına ilişkin çeşitli görüşler mevcuttur. Aşağıda Kuzgun(2003) tarafından ifade edilen karar verme süreci aşamaları gösterilmiştir: Problemin hissedilmesi Problemin tanımlanması Seçeneklerin oluşturulması Seçenekler hakkında bilgi toplanması Toplanan bilgilerin bireyin ihtiyaçlarını karşılama olasılığı açısından değerlendirilmesi En uygun seçeneğin belirlenmesi Belirlenen seçenekle ilgili planın uygulanması Sonucun değerlendirilmesi Geleneksel karar verme modellerinden biri olan Carney ve Wells (1995) in modeli 5 adımdan oluşmaktadır: 1. Sorunu tanımlamak 2. Öz değerlendirme yapmak 3. Gerçekçi alternatifler belirlemek 4. Her bir alternatifin sonuçlarını değerlendirmek 5. En olumlu alternatifi seçmek Karar verme ve problem çözme becerilerinin birbirleriyle yakından ilişkili olduğunu belirten araştırmacılardan Naftel, Driscoll, Elias ve Ierardi (1993) etkili problem çözme ve karar verme becerisi geliştirebilmek için gerekli kriterleri şöyle sıralamışlardır: 1. Problemin çözümünde duyguların önemsenmesi, 2. Nereden başlanacağının, çıkış noktasının belirlenmesi 3. Bireyin bir amaç doğrultusunda güdülenmesi, 4. Problemin çözümü için neler yapılabileceği konusunda düşünülmesi, 5. Her seçenek için sonuçların değerlendirilmesi, 6. En iyi çözüm yolunun seçilmesi ve karar verilmesi, 7. Karar verilen seçeneğin uygulanması için prosedürün planlanması, 10

26 8. Uygulama sonucunun değerlendirilmesi, sonucun hafızaya yerleştirilmesi. Görüldüğü gibi karar verme yalnızca bir seçimden ibaret olmayıp belli bir süreçte gerçekleşen, belli aşamalardan oluşan ve bireyin yaşamında son derece önemli olan bir durumdur. Bununla birlikte sezginin önemi, kariyer karar vermenin duygusal ve kişilik ile ilgili yönleriyle birlikte, tatmin edici ve güvenli bir seçime ulaşmak için kabul edilmiştir ve pek çok araştırma artık bu faktörlerin karar süreci için önemini anlamaya odaklanmıştır(saka, Gati ve Kelly, 2008) Kariyer Karar Verme Kuramları Kariyer karar verme, insanların kariyer kararlarını nasıl verdiklerini(karar verme stili) kariyer seçimini etkileyen ya da engelleyen(kariyer kararsızlığı) öncülleri ve bireyleri istenilen sonuca başarılı bir şekilde götürecek davranışları yapabileceğine dair inançlarını(kariyer karar verme özyetkinlik inançları) incelemektedir (Brown ve Lent, 2004, s ). Kariyer karar verme, bireyin çeşitli meslekler arasından kendisine en uygun olanı seçmesi olarak da tanımlanabilir. Kariyer kararı, bireylerin toplum içindeki statülerini, ekonomik seviyelerini, ruhsal ve duygusal sağlıklarını, yaşam standartlarını ve kişisel doyumlarını doğrudan veya dolaylı olarak etkilediğinden son derece önemlidir. Nitekim Gati (Gati, Krausz ve Osipow, 1996) gibi kuramcılar kariyer karar vermenin karmaşık bir süreç olduğunu iddia etmektedir. Gati (1998) ye göre bir kişinin kariyeri hakkında karar vermesi, vermek zorunda olduğu kararlardan biridir. Kariyer karar vermenin amacı, bireyin kariyer hedefleri ile kişisel özelliklerinin en iyi eşleşmesini bulmaktır. Bu nedenle kariyer karar verme süreci, mesleki bilgi toplamaya ek olarak, insanların kendi yetenekleri ve tercihlerini açıklığa kavuşturmasını ve irdelemesini gerektirir. Kişinin tercihlerini tanımlamak oldukça zor bir iştir (Gati vd., 1996). Kişinin kendi hakkındaki bilgi eksikliği ya da tercihlerinin aydınlatılmasındaki zorluk, teorik olarak bir sorun değildir ama kariyer kararsızlığının önemli bir nedenidir(gati vd., 1996b). Kariyer danışmanlığının önemli sorunlarından biri danışanlarına tercihlerini tanımlamalarında yardımcı olmaktır (Osipow, 1999). Uzun yıllardır kariyer kuramcıları kariyer karar verme sürecini ve onu etkileyen değişkenleri anlamak için çalışmışlardır. Sonuç olarak, araştırmacılar kariyer karar verme sürecini açıklamaya çalışan çok sayıda model öne sürmüştür. Kariyer karar verme teorileri 11

27 öncelikle iki gruba ayrılabilir: yapısal teoriler ve süreç teorileri. Yapısal teoriler daha çok özellik faktör veya kişilik kuramlarına dayanmaktadır (Ginzberg, 1992; Betz, 1989). Süreç teorileri ise Super (Super, 1953; 1990) ın ve Krumboltz (Krumboltz vd., 1979) un teorileri gibi gelişimsel ve bilişsel temelli teorilerle açıklanmaktadır. Her iki türde yer alan kuramlar karar vermede en iyi sonuca ulaşmak için danışanlarına yardım etmeyi amaçlamaktadır. Kariyer karar verme kuramları genel olarak, bireylerin kariyer karar verme sürecinde kişisel özelliklerine uygun kariyer kararı verebilmeleri için izlemesi gereken aşamaları ve bireylerin kendilerine uygun kariyer kararı vermelerini engelleyen, kariyer karar verme güçlüğü yaşamalarına neden olan faktörleri açıklamaktadır. Belli başlı kariyer karar kuramları şunlardır: Ardışık ön eleme modeli Ön elemeli kariyer karar verme modeli Bilişsel bilgi işleme kuramı Vroom un beklenti modeli Hilton un karar modeli Tiedeman ve O Hara nın Kuramı Gelatt ın karar modeli Janis ve Mann ın karar verme modeli Ek olarak, kariyer karar vermede sosyal öğrenme yaklaşımı, kişinin mesleki tercihlerini şekillendiren sosyal değişkenlerin önemini vurgulamaktadır (Krumboltz, 1979). Bright, Pryor, Wilkenfeld ve Earl (2005) çalışmalarında göstermiştir ki, bireylerin kariyer kararlarında son derece etkili olan dört ayrı kategori vardır: medya, öğretmenler, aile ve arkadaşlar, plansız şans olayları. Bireylerait oldukları geniş toplumsal çevrenin yanı sıra, sosyal etiketlere ve ön yargılara önem verme eğilimindedir. Bu durum bireyin kariyer tercihi üzerinde etkili olan algılanan ve gerçek sosyal kısıtlamaların kaynağı olabilir. Araştırmalar göstermektedir ki kadınların ve erkeklerin kariyer seçimleri arasındaki farklarda hala basmakalıp cinsiyet rolleri etkilidir(badgett ve Folbre, 2001; Gottfredson, 1981).Yakın çevre düzeyinde, bireyin yaşamındaki önemli kişiler(çekirdek aile, arkadaş vb.) bireyin kariyer tercihleri üzerinde büyük etkiye sahiptir (Phillips, Christopher-Sisk ve Grauino, 2001). 12

28 Aşağıdaki belli başlı kariyer karar kuramları açıklanmıştır. Ancak bu araştırmanın kuramsal temelini oluşturan Ön Elemeli Kariyer Karar Verme Kuramı detaylı olarak incelenecektir Bilişsel Bilgi İşleme Kuramı Sampson, Peterson, Reardon ve Lentz(1999) tarafından geliştirilen bilişsel bilgi işleme kuramı, bireylerin kariyer sorunlarını nasıl çözeceklerini öğrenmeleri, mevcut kariyer kararı ve ömür boyu karşı karşıya gelecekleri birçok kariyer kararı verme sürecinde, gelişmiş problem çözme ve karar verme becerilerini uygulamaları konusunda bireylere yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Bu kuramın temel kavramları a) Problem b)problem çözme c)karar verme d)bilgi işleme alanları piramidi e)kavrama-analiz-sentezdeğerlendirme-uygulama döngüsü. Aşağıda bilişsel bilgi işleme kuramının temel kavramları açıklanmıştır(sampson vd., 1999): 1. Problem: Bireyin şu anki durumu ile olmak istediği durum arasındaki farkı ifade etmektedir. 2. Problem Çözme: Bireyin var olan problemini çözmeye yönelik stratejileri içeren problem çözme becerisini ifade etmektedir. 3. Karar Verme: Problem çözme sürecinin sonunda belirlenen olası alternatiflerden birinin seçimi söz konusudur. 4.Bilgi İşleme Alanları Piramidi: Piramit bireyin karar verme ve problem çözme sürecini sağlıklı bir şekilde tamamlayabilmesi için sahip olması gereken bilgileri göstermektedir. Bireyin kişisel farkındalığı ve meslekler hakkında bildikleri kariyer karar verme sürecine katkı sağlamaktadır. Piramitte yer alan kavramlar şunlardır: Kişinin kendisiyle ilgili bilgisi: Bireyin hoşlandığı faaliyetler, yetenekli olduğu alanlar, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi ve eğitim durumu, meslekten beklentileri, kişilik özellikleri gibi konulardaki bireysel farkındalığını ifade etmektedir. Kişinin seçenekleri hakkındaki bilgisi: Bireyin tercih edebileceği kariyer alternatifleri hakkında çalışma alanı, kazanç, çalışma koşulları, yükselme olanakları vb. gibi bilgilere sahip olması anlamına gelmektedir. 13

29 Karar verme becerileri(nasıl karar verileceğini bilme): Kavrama-Analiz-Sentez- Değerlendirme-Uygulama döngüsünde hangi aşamaların takip edileceği ve hangi aşamada neler yapılacağını anlatmaktadır. Verilen kararı değerlendirme, üzerinde düşünme: Kişinin verdiği kararı elde ettiği bilgiler çerçevesinde, olumlu ve olumsuz sonuçlarını hesaba katarak, bireyin ihtiyaçlarını karşılama, var olan problemini çözme konusundaki etkililiğinin değerlendirilmesi anlamına gelmektedir. Verilen Kararı Değerlendirme, Üzerinde Düşünme Nasıl Karar Verileceğini Bilme Karar Verme Becerileri Benlik Hakkındaki Farkındalık Kariyer Seçenekleri Hakkındaki Farkındalık Şekil 1: Bilgi İşleme Alanları Piramidi(Sampson vd., 1999) 5. Kavrama-analiz-sentez-değerlendirme-uygulama döngüsü: Genel bir karar verme sürecini ve bu süreçte hangi aşamaların takip edilmesi gerektiğini ve aşamalarda yapılması gerekenleri ifade eder. Aşağıda Kavrama-Analiz-Sentez-Değerlendirme- Uygulama Döngüsü gösterilmiştir: 14

30 bir karar vermesi gerektiğinin farkında olma/sonuçları değerlendirme verilen kararı uygulama bireysel özellikleri ve kariyer seçenekleri hakkında bilgi toplama alternatifler arasından birine karar verme kariyer seçeneklerini değerlendirme, gerektiğinde daraltma ya da genişletme Şekil 2:Kavrama-Analiz-Sentez-Değerlendirme- Uygulama Döngüsü Sonuç olarak bu kurama göre bireyin kendisi ve meslekler hakkında bilgi sahibi olması onun kariyer kararını etkilemektedir. Kuramın özü, bireyin elde ettiği her yeni bilgi ile kariyer kararını yeniden ele alması, değerlendirmesidir Ardışık Eleme Modeli Gati(1986) tarafından geliştirilen ardışık eleme modeli, Tversky(1972) tarafından geliştirilen kriter-eleme modelinin yeniden yapılandırılmış hali olup, kariyer karar verme sürecinde bireyin yaşadığı çelişkileri azaltarak kendine en uygun seçeneğe yönelmesini amaçlamaktadır. Gati(1986) ye göre bir birey, a)karar vermesi gereken zaman yaklaştığında, b)seçeneklerin birbirine benzeyen yanlarının çok olması durumunda, c) kendi özelliklerini yeterince bilmemesi durumunda, d) tercih edebileceği kariyer seçenekleri hakkında bilgi sahibi olmadığında, e)birden çok alanda çalışma imkanının olması durumunda, f)seçenekleri doğru ve gerçekçi değerlendiremediğinde ve g)karar verme davranışının çeşitli sebeplerle ertelenmesi durumunda çelişkiye düşer ve kariyer 15

31 karar verme güçlüğü ile karşı karşıya kalır. Kariyer karar vermede yaşanan bu çelişkileri ortadan kaldırarak bireyi en uygun seçeneğe yönlendirmeyi amaçlayan ardışık eleme modelinde, her bir kariyer seçeneği, bir özellik seti olarak algılanır ve karar verme durumunda bu seçeneklerin özellikleri tek tek değerlendirilir. Birey seçeneklerin özelliklerini değerlendirdikçe eleme işlemi yapar. Kendisine uygun olmayan seçenekleri eleme işlemi, bir veya birkaç seçenek kalana kadar devam eder. Birey kalan seçenekler arasından kendisine en uygun olan kararı vermektedir (Gati, 1986). Lise seçme aşamasındaki 8. Sınıf öğrencilerinin durumu değerlendirildiğinde, seçecekleri lise türüne karar vermek için kısıtlı bir zaman olması, lise türlerinin benzer yönlerinin çok olması(örneğin, tüm lise türleri üniversiteye hazırlık eğitimi vermektedir),öğrencilerin yeteneklerine, ilgilerine, değerlerine, hedeflerine ilişkin farkındalıklarının az olması nedeniyle kendilerini tanımamaları, tercih edecekleri lise türleri hakkında detaylı bilgi sahibi olmamaları, öğrencilerin çeşitli sebeplerle lise seçimini ertelemeleri gibi durumlar, öğrencileri çelişkiye düşürmekte ve karar verme güçlüğü yaşamalarına neden olmaktadır. Ardışık eleme modeline göre öğrenciler öncelikle her bir lise türünü özellik seti olarak algılayacak ve lise türlerinin her bir özelliğini tek tek değerlendirecektir. Özellikleri değerlendirdikçe kendine uygun olmayan seçenekleri eleyerek geriye bir veya birkaç lise türü kalana kadar eleme işlemine devam edecektir. Kalan lise türleri arasından kendi özellik ve ihtiyaçlarına en uygun olana karar verecektir. Ardışık eleme modelinde, birbirleriyle ilişkili 9 aşama bulunmaktadır (Gati, 1986): 1. Karar verme durumuyla ilgili tanımlama yapma: Birey bu aşamada hangi konuda karar vereceğine ilişkin tanımlama yapar. 2. Karar durumu ile ilişkili kriterler belirleme: Birey ilk aşamada tanımladığı karar durumu ile ilgili ihtiyaç duyabileceği bilgi, araç-gereç gibi kriterlerin neler olduğunu belirlemektedir. Yani karar verirken dikkat edeceği yetenek, ilgi, değer, sosyo-ekonomik düzey, zaman vb. kriterlerin neler olduğunu belirler. 3. Karar durumu ile ilişkili kriterleri önemine göre sıralama: Bu aşamada birey için önemli olan kriterler ilk sıralara yerleştirilirken, kariyer amacına ulaşması için önemli olmayan kriterler elenir. 4. Kabul edilebilir seviyeyi belirleme: Bu aşamada belirlenen kriterler çerçevesinde bireyin en çok istediği seçenekler, en çok istediği olmazsa kabul edebileceği seçenekler belirlenir. Seçenekler en çok tercih edilenden kabul edilebilir olana 16

32 doğru sıralanır. Örneğin, öğrencinin en çok gitmek istediği liseden, kabul edebileceği, imkansız olmayan liseye doğru bir sıralama yapılması. 5. Tercihlerle uyuşmayan seçeneklerin elenmesi: Bu aşamada birey, belirlediği kriterler çerçevesinde seçenekleri tek tek inceler, kendisi için en önemli ve tercih edilir seçenek başta olmak üzere tüm seçenekler değerlendirilir. Kriterlerle uyuşmayan seçenekler elenir. Bu eleme işlemi, karar verme sürecini kolaylaştıracak makul sayıya ulaşıncaya kadar devam eder. 6. Yeniden inceleme ve tercihlerde değişiklik yapmayı göze alma: Bu aşamada birey, bir anlamda önceki beş aşamayla elde ettiği bilgileri gözden geçirerek, uygun olan seçenekleri kaçırmış olma ihtimalini en aza indirmeye çalışır. Bu süreçte bireyin önceki beş aşamada verdiği yanıtlardan emin olmadığı ve kriterleri neden elediği üzerinde durulabilir. 7. Ek bilgi toplama: Bu aşamada birey tercih ettiği seçeneklere ulaşmak için detaylı ve tam bilgi elde etmeye ihtiyaç duymaktadır. Böylece hem seçenekler daha ayrıntılı incelenecek hem de bireyin hedefine ulaşması için gerekli bilgiler elde edilecektir. 8. Tercih edilme durumuna göre seçenekleri sıralama: Bu aşamada birey elde edilen bilgiler doğrultusunda geriye kalan seçenekler arasından uygulamayı en çok istediğini ilk sıraya almak suretiyle tekrar sıralama yapar. Burada her bir seçeneğin birey için avantaj ve dezavantajları göz önünde bulundurulmalıdır. 9. En çok tercih edilen seçeneği uygulamak için plan yapma: Son aşamada birey belirlediği seçeneğe ulaşmak için neler yapması gerektiğini içeren bir planlama çalışmasına odaklanmaktadır Ön Elemeli Kariyer Karar Verme Modeli (Ön Eleme-Derinlemesine Araştırma-Seçim) Kariyer karar verme sürecinin karmaşıklığının en önemli nedenlerinden biri, kariyer kararı ile ilgili olabilecek bilgilerin çok fazla olmasıdır. Bu nedenle kariyer karar kuramlarının amaçlarından biri, toplanmış ve işlenecek olan bilgi miktarını azaltarak, amaca en uygun bilgilere odaklanılmasını sağlamaktır. Bu karmaşıklığı azaltmak için kullanılabilecek yöntemlerden biri süreci farklı aşamalara ayırmaktır. Nitekim araştırmalar, çok sayıda potansiyel alternatifi içeren kararlarla uğraşırken, insanların içgüdüsel olarak süreci iki aşamaya ayırdıklarını göstermektedir: a)tarama yapma(kabul edilemez alternatifleri eleme)b) seçim yapma(kalanlar arasında en iyi alternatifi seçme) (Paquette ve Kida, 1988; 17

33 Potter ve Beach, 1994). Ayrıca bireyler, kariyer karar verme sürecinde kendi özelliklerine(yetenek, ilgi, değer, kişilik özellikleri vb.) en uygun seçenekleri belirleyemediklerinden kariyer kararsızlığı yaşamaktadır (Gati ve Asher, 2001a). Bu bulgulara dayanarak Gati ve Asher (2001a), kariyer karar verme sürecini her biri farklı hedef ve stratejileri içeren üç aşamaya ayırarak incelemişlerdir: a-bireyin tercihlerine göre kabul edilebilir seçeneklerin küçük ve yönetilebilir kümesini bulmak için, tüm kariyer alternatiflerinin potansiyel kümesini ön eleme yapmak, b-birkaç uygun alternatifler listesiyle sonuçlanan ön eleme işleminden sonra, kabul edilebilir alternatiflerin derinlemesine araştırılması c- uygun alternatifler arasında ayrıntılı bir karşılaştırmaya dayanan en uygun alternatifin seçimi (Gati ve Asher, 2001a). Bu modele göre birey, karar verme sürecinde kendi ilerleme durumunagöre modelin herhangi bir aşamasından sürece başlayabilir. Önerilen kriter temelli yaklaşım, özellikle bireyin tercihlerinin üç yönü üzerinde önemle durmaktadır: 1.kriterlerin önemi 2. maksimum kabul düzeyi 3. daha az tercih edilen ancak yine de kabul edilebilir tercihlerin belirlenmesi. Örneğin bir birey sanatsal bir işte çalışmasının ideal olacağını düşünebilir ancak sanatsal yönü çok az olan bir iş üzerinde uzlaşmaya da razı olabilir. Kabul edilebilir seviyelerin belirlenmesi ve etkili bir şekilde kullanılması son derece önemli bir işlemdir. İlk olarak, açık bir şekilde bireyi uzlaşma faktörünü dikkate alması konusunda yönlendirir. Böylece kişiye, kariyer seçimi ve iş dünyasını daha gerçekçi bir bakış açısıyla değerlendirmesi konusunda rehberlik eder (Gati, 1993; Gati ve Asher, 2001a; 2001b). Yaşamdaki kariyer seçimlerinin önemi göz önüne alındığında, birçok insana göre, kendi zihnindeki ideal meslekten farklı meslek alternatiflerini düşünmek zor gelmektedir (Gati, 1993; Gottfredson, 1981). Bu nedenle uzlaşmanın dikkate alınmasıyla insanların istekliliğini artırmak, kariyer danışmanlığının ayrılmaz bir parçasıdır. Ayrıca, tercihlerin kabul edilme seviyelerinin çeşitliliğini(maksimum kabul, daha az tercih edilen ancak kabul edilebilir vb.) kullanarak bireylerin tercihlerini ortaya çıkarmak, kişinin isteklerinin daha esnek bir karakterizasyonunu ortaya çıkartır. Aşağıda Ön Elemeli Kariyer Karar Verme Modeli nin aşamaları açıklanmıştır (Gati ve Asher, 2001a): I.Ön Eleme Evresi:İlk aşama olan ön elemenin amacı, potansiyel alternatif sayısını azaltmak ve gelecek vaat ededen alternatiflerden yönetilebilir bir küme tespit etmektir(yani 18