ÜNİTE. ERGONOMİ Dr. Ercüment N. DİZDAR İÇİNDEKİLER HEDEFLER ERGONOMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE ERGONOMİ

Transkript

1 ERGONOMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE ERGONOMİ İÇİNDEKİLER Ergonomi Kavramı Ergonominin Dünyadaki Tarihçesi Ergonominin Türkiye'deki Gelişimi ERGONOMİ Dr. Ercüment N. DİZDAR HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Ergonomi kavramını tanımlayabilecek, Ergonominin Dünyadaki tarihi seyrini bilinecek, Ergonominin Türkiye'deki tarihi gelişimi anlaşılabilecek, Ergonomiye katkıda bulunmuş bilim adamları hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 1

2 Üretkenlik Etkinlik Verimlilik Ergonomi Kavramı Kalite ERGONOMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ DÜNYADA ve TÜRKİYE DE ERGONOMİ Ergonominin Dünyadaki Gelişimi İş ve Çevre Tasarımı İş ve Güvenliği Uzmanlığı'nda Ergonom'nin Önemi Wojciech Jastrzebowski II: Dünya Savaşı Yıllarındaki Gelişmeler Amerika'daki Gelişmeler Avrupa'daki Gelişmeler Ergonomi Araştırma Konseyi Uluslararası Ergonomi(IEA) Türk Ekonomi Derneği Ergonominin Türkiye'deki Gelişimi Ders Müfredatlarında Ergonomi Ulusal Ergonomi Kongreleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 GİRİŞ Endüstrileşmenin her aşamasında vazgeçilmez unsur olan insan faktörünün, sağlık ve güvenlik (İş Sağlığı ve Güvenliği, İSG) gibi sorunları ancak yirminci yüzyılın ilk yarısında ele alınmıştır. İş güvenliği ile verimlilik arasındaki önemli ilişkinin de fark edilmesi ile birlikte, insan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkileri kapsamlı olarak inceleyecek bir disiplin arayışı başlamıştır (Bk. Ünite 12: Güvenliğe Dayalı İşyeri Düzenleme). Bu durum Ergonomi (Ergonomics, Human Factors) biliminin (ya da Türk Dil Kurumu Sözlüğüne göre İşbilim in) doğmasına yol açmıştır (Şekil 1.1). Ergonomide esas, maksimum verimliğe minimum yorgunlukla ulaşmaktır. Şekil 1.1. Ergonomi nin ingilizcedeki yazılımı: Ergonomics dir. Endüstriyel Ergonomi, çalışan (işçi, worker) için, sağlık ve güvenliğinin yükselmesi ile yüksek moral kaynağı olurken; çalışanların performanslarının artırılması da işletme için artan kalite, üretkenlik ve rekabet edebilirliktir [1, 2] (Şekil 1.2 ve 1.3). Şekil 1.2. Ergonomi, çalışma şartlarının iyileştirilmesi için uğraş verir. Şekil 1.3. Yükselen endüstrileşme süreci, Ergonomiyi zorunlu hâle getirmiştir Ergonomi, maksimum performansı (verimlilik vb.) minimum insani maliyet (kazalar, hastalıklar vb.) ile elde etmektir (Şekil 1.4 ve Şekil 1.5). Ergonomi; insana ait özelliklerin, bilgilerin, yeteneklerin ve becerilerin bilinmesi ve bunlara ait alt ve üst sınırların belirlenmesi, insana yaraşır bir iş düzenlemesinin en önemli değerlendirme ölçütleridir [3, 4, 5]. Her İş Güvenliği Uzmanının temel bilgileri arasında yer alması gereken, amacı insan yeteneklerini en iyi şekilde kullanarak onu en uygun işe yerleştirmek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 ve performansını en yüksek düzeye çıkarmak olan Ergonomi bilimi hakkında [6] yeterli bilgilere erişmesi, bu dersin temel amacıdır. ERGONOMİ KAVRAMI Dünya çapında Ergonomi kuruluşlarınca Ergonominin amaç ve yaklaşımının gerekli yönlerini birleştiren ayrıntılı bir tanım isteyenler için Alphonse Chapanis den (Şekil 1.6) şu tanım verilebilir: Ergonomi, üretken, güvenli, rahat ve etkili insan kullanımı için, insanın davranış, yetenek, sınır ve diğer özellikleri hakkındaki bilgileri ortaya çıkarır ve bu bilgileri araç, makine, sistem, iş ve çevre tasarımında kullanır [7, 8, 9]. Ergonomi, sistem yaklaşımını insan ve makine arasındaki ilişkiye uygular Şekil 1.4. İSG, Ergonominin önceliklerindendir. Şekil 1.5. Çalışanların sağlığının korunması Ergonominin önceliklerindendir Ergonomi; sistem yaklaşımını, insan ve makine arasındaki ilişkiye uygular. Çalışanın refahını, güvenliğini, performansını ve aynı zamanda da iş verimini artırmaya yönelen Ergonomi, hayatın insana uygun hâle getirilmesi nde disiplinler arası bir yaklaşımı tercih eder [3, 7, 10, 11] (Şekil 1.6). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Ergonomi sadece mühendislik değildir.. Şekil 1.6. Bilim dallarının ara kesiti olarak Ergonomi Teknik mühendislik alanlarının yanı sıra psikoloji, sosyoloji, fizyoloji ile sıkı etkileşimi bulunan Ergonomide ağırlık, şeylerin tasarımında insanları nasıl etkilediği dir [4, 8, 12]. Bu bilim dalı; kapasite ve ihtiyaçlarına daha uygun olması için, insanların kullandığı şeyleri (eşyaları) ve bunları kullandıkları çevreleri (ortamları) değiştirmeye çalışır. Ergonomi, insanlar ve insanların işte ve günlük hayatta kullandıkları ürün, ekipman, yöntem, kısacası tüm çevresi ile iletişimlerine odaklıdır [13, 14, 15]. Ergonomi; insanların anatomik özelliklerini (Bk. Ünite 3: İnsan Vücudunun Anatomi ve Fizyolojisi)., antropometrik karakteristiklerini (Bk. Ünite 5 ve 6: Antropometrik İşyeri Düzenleme), fizyolojik kapasite ve toleranslarını göz önünde tutarak; endüstriyel iş ortamındaki tüm faktörlerin etkisi ile oluşabilecek, fiziksel ve psiko-sosyal stresler karşısında, sistem verimliliği ve insan-makine-çevre uyumunun temel yasalarını ortaya koymaya çalışan, çok disiplinli bir araştırma ve geliştirme alanıdır [15, 16]. Ergonomi, insan kabiliyet ve kapasitesine uygun iş çevresi düzenlemekle, çalışan sağlığının sağlanması ve iş kazalarının minimizasyonu sağlanmış olmaktadır. Ergonomi, haddizatında, güvenlikle ilgili yapılacak tüm teorik ve pratik yaklaşımların odak noktasındadır [14, 15, 16]. Başka ifadeler ile Ergonominin amaçları [3, 5, 6, 13, 17, 18]: Çalışanla işi arasında iyi bir uyum sağlayarak, insanın çalışırken aşırı zorlanmalar yüzünden yıpranmasını önlemek öte yandan bu uyum sayesinde iş başarımını yükseltmektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Çalışanın işe değil, işin çalışana uydurulmasının sağlanmasıdır. Örneğin çalışma masasının yüksekliğinin arttırılması çalışanın birçok kez işine ulaşmak için gereksiz yere aşağıya doğru eğilmesini önleyecektir. Ergonomi, çalışanla işi arasındaki istenen uyumu gerçekleştirebilmek için, öncelikle insanı yeteneklerini en iyi kullanabileceği bir işe yerleştirmeyi amaçlar. Ergonomi, özellikle çalışan ile işi arasındaki uyumu sağlar ERGONOMİNİN TARİHÇESİ Ergonomi kelimesi ilk kez 1857 yılında Polonyalı Biyolog Wojciech JASTRZĘBOWSKİ nin ( ) kaleme aldığı RYS ERGONOMJİ CZYLİ NAUKİ O PRACY, OPARTEJ NA PRAWDACH POCZERPNİĘTYCH Z NAUKİ (Hakikatlere Dayanan Doğa Bilimleri Çekirdekleri, Ergonomi) makalesinde geçmiştir (Şekil 1.7). Ergonomi deyimi ilk kez 1857 yılında kullanılmıştır Şekil 1.7. Wojciech JASTRZĘBOWSKİ ve Ergonomi makalesi Ergonomi biliminin gelişimi 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde başlamasına rağmen, tanımlanabilir bir pratik ve çalışma alanı olarak II. Dünya Savaşı sıralarında (1940 larda) başlamaktadır [13, 15] (Şekil 1.8). Şekil 1.8. Bir döneme kadar Ergonomi sadece fiziksel işgücü kullanımıyla ilgiliydi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Amerika, İngiltere ve Almanya da Ergonomi çalışmaları, askerî silah sistemlerinde insan performansını artıracak araştırma ve uygulamaları gerçekleştirmek amacıyla gerçekleştirilen faaliyetler sonucunda bulunmuştur. Bu üç ülke, insanların daha etkili bir biçimde silahları daha iyi kullanmaları için silahların görüş tasarımlarını nasıl daha iyi geliştirebiliriz sorusu ile ilgilenmişlerdir (Şekil 1.12). Örnek İkinci Dünya Savaşına kadar, insanların teknolojik sistemlerin ortaya çıkardığı taleplere uyum sağlayabileceği zımnen kabul edilmiştir. Teknolojide insan unsuru nun göz ardı edilmesi sonrası Ergonomi hatırlandı. Hem teknolojik sistemler daha çok montaj ve üretimle alakalı olduğu için, hem de otomasyon düzeyi ve elektronik kullanımı sınırlı olduğundan; pratikteki tecrübe de bu kabullenmeyi desteklemiştir. Ancak, savaş yıllarında askerî ekipmanın hızlı teknik gelişimi bu tecrübenin revizyonunu gerektirmiştir. İşçileri, işlere uydurmak için seçme ve eğitme, savaş sırasında işi çalışana uyduracak tasarım yaklaşımını eklemiştir. Zira insan yetenekleri fazla önemsenmeden yapılan harp silah ve araçlarının kullanılması, önemli sayıda insan hayatına mal olmuştur. Bu, daha çok makinelerin artan hızının ve kompleksliğinin bir sonucuydu. Zira savaş yıllarında makineler insanın uyum yeteneğini aşmıştır. Teknolojik sistemlerin değişme hızı o kadar fazlaydı ki normal bir insan artık onu takip edemez hâle gelmişti (Şekil 1.9). Teknolojik gelişmeler uzun zaman askerî dünya ile sınırlı kalmayıp, süratli bir şekilde sivil uygulamalara da yayıldı. Bu, insandan beklenenlere bir değişiklik getirdi. İş, daha çok üretimden ağırlıklı olarak kontrol ve yönetime, yani işlerin nasıl yapılması gerektiğini düşünüp planlamaya doğru kaydı (Şekil 1.10 ve Şekil 1.11). Şekil 1.9. Görsel enformasyon, insan kapasitesini aşmamalı Bu yolla insan, normal işlemden birçok adımı atmış oluyordu. İnsanların makinelerin kontrollüğünü üstlendiği bu tip yeni durumlar ise başka problemleri doğurmuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Şekil Günümüz insanları sıkça kontrol ünitelerini kontrol etmekte Fiziksel şartlar Ergonomik yaklaşımları zorunlu hale getirmiştir. Dahası, iş çevresi daha da talepli hâle geldikçe; insanların ısı, ışık, basınç, ses, titreşim, gürültü ve hız açısından neye dayanabileceği önemli hâle gelmiştir. Amerika da mühendislik psikologları, pilot hatası olarak atfedilen çoğu askeri uçak kazalarının niçin olduğunu daha iyi anlamaya çalışmak için bu kazaları araştırmaya çalıştılar. Şekil Ergonomide görsel ve işitsel enformasyon Araştırmaların sonucunda ortaya çıkan temel bulgu ise gerçekte pilot hatası olarak anılan durumun mühendislikte tasarım hataları olduğunu anlaşılmasıtır. Örnek Mühendislik tasarımlarındaki bu hatalara, kontrol araç ve göstergelerinin (ve dolayısıyla, çalışma alanlarının) insanın yetenekleri ile uyumlu olmaması durumu yol açmıştı. Böylece, bu tasarım hataları, pilotların hata yapmalarına yol açıyordu. Amerika da bu bulgular, insan-makine ara kesiti, tasarım açısından insan faktörlerini daha iyi anlamaya yarayacak araştırmalara yöneltti ve böylece insan faktörleri tanımlanabilir bir araştırma ve uygulama alanı olarak gelişti (Şekil 1.12). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Şekil Pilot eğitimleri Ergonomik benzetim laboratuvarları İnsan algılama ve öğrenmesi Bilişsel Ergonominin konularındandır. İlk zamanlar ana odak noktası insanın algılama, reaksiyon ve öğrenme faktörleri üzerineydi ve insan makine teknolojisi olarak bilinen gelişmesi ise daha sonra laboratuvar çalışmaları şeklinde oldu (Şekil 1.13). Şekil İnsan-makine etkileşimi teknolojisi olarak Ergonomi II. Dünya savaşını izleyen yıllarda Avrupa ve Japonya, fabrikalarını tekrar inşa etme görevleriyle karşılaştılar. Günümüz Ergonomisi fiziksel şartların araştırılmasıyla başlamıştır. Sonuçta, sistematik olarak insanın iş doğası üzerine nasıl çalışılacağı yani Ergonomiye karşı bir ilgi gelişti ve daha sonra bu bilgi, işyeri tasarımına uygulandı. Önemli olan girdi-çıktı artık enerji veya malzeme değil bilgiydi. İş, doğrudan işleme katılmaktan çok bir işlemin kontrolüne, hatta zamanla diğer makineleri kontrol eden makinelerin kontrolüne dönüşmüştür. Bu yolla insan, normal işlemden birçok adımı atmış oluyordu (Şekil 1.24). Şekil Son yüzyılda, insan işe katılmaktan çok, işin kontrolünü yapmakta Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Günümüzdeki Durum Yirminci yüzyılın ortalarına kadar makine ve kontrol dizaynı, iş yerindeki yerleşim durumu, el aletleri ile ağır yüklerin elle taşınması gibi konular üzerinde yoğunlaşan Ergonomi araştırmaları; sonraki yıllarda gürültü, vibrasyon, aydınlatma ve sıcaklık gibi konular üzerindeki araştırmalara kaymıştır. İnsanların makinelerin kontrollüğünü üslendiği bu tip yeni durumlar ise, başka problemleri doğurmuştur. Kısacası makinelerin ve işlemlerin tasarımında, insan sınırları ve kabiliyetlerine uyacak tam iş çevrelerine artan bir ihtiyaç olmuştur. Bunun sonucu savaş sonrası Avrupa da geliştirilecek her türlü araç ve gerecin tasarımında insan faktörünün dikkate alınması nın gereği üzerinde durulmuştur [11, 12, 14]. Avrupadaki en önemli Ergonomi kuruluşu IEA dır Örnek Günümüzün Ergonomi araştırmaları, kişinin yalnızca kullandığı alet ve metotları veya işinin organizasyonu gibi fiziksel ortamını göz önünde bulundurmaz. Ergonomi; çalışanın düşünce yapısı, duyguları, diğer çalışanlarla olan ilişkileri, problemlerle uğraşma kabiliyeti gibi tüm psikolojik ve sosyolojik çevresiyle kısacası bütünüyle insanla ilgilenir. Bu yapıdaki problemler daha önceleri de fark edilmiş olmakla birlikte, özellikle bunlarla (iş-insan ilişkisi) ilgilenen bir akademik disiplin yoktu. Bu amaçla İngiltere de kurulan Ergonomi Araştırma Konseyi (Ergonomics Research Council), bilahare 1961 yılında adını Uluslararası Ergonomi Derneği (International Ergonomics Association-IEA) şeklinde değiştirerek günümüzde de çalışmalarını devam ettirmektedir [4, 9, 15, 17]. Daha sonra ana ilgi noktası ise, Ergonomi (Ergonomics) teknolojisini geliştirmek için sistematik alan gözlem çalışmalarına, biyomekaniğe, antropometrik (anthromometrics) karakteristiklere ve insan fizyolojisine doğru kaydı. Zamanla Amerika ve Avrupa birbirine uydu ve çalışmalar genişledi. Günümüzde, insan faktörlerini ve Ergonomiyi uygulama ve geliştirme amacıyla kullanılan yöntemler ve çalışma alanları ise benzerdir ve Ergonomi ile insan faktörleri IEA tarafından aynı disiplin olarak resmen tanınmaktadır [11, 12]. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 ERGONOMİNİN TÜRKİYE DEKİ GELİŞİMİ Ergonomi nin Türkiye ye girişi 60 lı yılların sonlarına rastlar. Bu gün İstanbul Teknik Üniversitesi, İşletme Fakültesi nde dekanlık görevini ifa eden Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK, 21.Şubat.1968 tarihinde, Ankara Makine Mühendisleri Odasınca düzenlenen İşbilim adlı bilimsel konferansta yaptığı sunu ile Türkiye ilk kez Ergonomi bilimi ile tanışmış oldu (Şekil 1.15). Ergonomi Türkiye de ilk kez Prof. Dr. A. F. ÖZOK ile gündeme gelmiştir Şekil Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK Ergonomi nin Türkiye deki tarihi köşe taşları şöylece özetlenebilir [3, 8, 18]: Üniversitelerdeki ilk Ergonomi dersleri 1968 yılında İTÜ Makine Fakültesi nde Fabrika Organizasyonu dersinin ders müfredatı içinde verilmeye başlanmıştır yılında Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK ve arkadaşları Türk Sanayi İşçileri Üzerine Antropometrik Bir Araştırma başlıklı çalışmasıyla, sanayi çalışanları üzerinden (meslek gruplarına göre 1000 çalışandan 50 ölçü alınarak (her birinin en büyük, en küçük, ortalama ve standart sapma değerleri ile değişim katsayısı ve dağılım frekansları) antropometrik ölçüler derlenmiştir yılında Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK Türk Ergonomi Derneği ni kurmuştur. Türk Ergonomi Derneği, halen Uluslararası bir Dernek olarak çalışmalarını yürütmektedir. İlk (birinci) Ulusal Ergonomi Kongresi, Türk Ergonomi Derneği Başkanı Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK tarafından Kasım 1987 tarihlerinde İTÜ, Endüstri Mühendisliği Bölümü nde düzenlenmiştir. Seksenli yıllardan günümüze kadar, Ulusal Ergonomi Kongreleri her sene farklı bir üniversitede düzenlenmiş ve düzenlenmektedir (Şekil 1.18). 24. Ulusal Ergonomi Kongresi, Türk Ergonomi Derneği Başkanı Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK tarafından Eylül 2018 tarihlerinde Atatürk Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü nde düzenlenmiştir. Dünyada ki ilk Uluslararası Uygulamalı Ergonomi Konferansı (1st International Conference on Applied Ergonomics & Advances in Applied Ergonomics), Mayıs 1996 tarihlerinde, Prof.Dr. Ahmet Fahri ÖZOK (İTU) ile Prof. Dr. Gavriel SALVENDY (Purdue Universty, ABD) tarafından İstanbul da düzenlenmiştir yılında Boğaziçi Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü nde Prof. Dr. Mahmut EKŞİOĞLU (Şekil 1.17) tarafından, Boğaziçi Üniversitesi Ergonomi Laboratuvarı, ErgoLab kısa adıyla fiziksel ergonomi laboratuvarı kurulmuştur. ErgoLab genel olarak; biyomekanik, fizyolojik ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 psikofizik çalışmaların yapılabileceği ekipman ve sistemlerle donanmıştır. ErgoLab Laboratuvar, ağırlıklı olarak aşağıdaki alanlarda araştırma yapmaya yönelik bilgisayar destekli çeşitli ölçme sistemlerini içermektedir (Şekil 1.16). Ergonomiye destek veren bilim insanları ile araştırmacıların akademik çalışmalarını bir araya getirmek amacıyla; Antropometri, Bilişsel Ergonomi, Çalışma Hayatının Kalitesi ve Ergonomi vb. konularda kuramsal ve deneysel eserler yer almak üzere, Türk Ergonomi Derneği adına Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK tarafından Ergonomi Dergisi, 2018 yılında yayın hayatına başlamıştır. Ergonomi Dergisi, 2018 yılında Türk Ergonomi Derneği nce kuruldu Örnek "Ergonomi olmaksızın, verimlilik ve kaliteden bahsedilemez" diyen Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK, insan ile yaşam kalitesi hakkındaki ilişkiyi şu şekilde açıklamıştır: "Yaşam kalitesine katkı için, insan yaşamını kolaylaştıran Ergonomi Bilimi, hayatın her alanında bulunması gerekir" Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK, Türk Ergonomi Derneği başkanı olarak, Ergonomi ile İş Sağlığı ve Güvenliği arasındaki ilişkileri özetleyen önemli bazı görüşleri şu şekildedir: Ergonomi, insan ve insanın kullandığı her türlü aracın uyumunu en iyi şekilde sağlamayı amaç edinmektedir. Ergonomi, insanın içinde bulunduğu çevrenin ne şekilde düzenlenmesi gerektiğini incelemektedir. Sadece çevrenin fiziksel olarak iyileştirmesi değil, insanın zihnine seslenen internet ve bilgisayar yazılımları gibi öğelerin de insana uyumu ile algılama, kolay kontrol edebilme ve yönlendirebilme gibi pek çok alan da Ergonominin çalışma konularıdır. İnsanı; anatomik, fizyolojik, psikolojik, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 antropometrik ve makro ekonomi organizasyon ve yönetim açıdan incelemeden ve değerlendirmeden bir çalışma yapmak mümkün değildir. İş Sağlığı ve Güvenliği konusunda ister makine sistemleri, ister başka sistemler fark etmez, tüm sistemler her şeyden önce (ilkin) Ergonomi göz önünde tutularak kurgulanmalı. İnsanca çalışmanın koşullarını oluşturabilmek, verimliliği ve üretkenliği artırmak için öncelikle Ergonomi bilgisine sahip olunmalıdır. Ergonominin iş kazalarının azaltılmasında,,ş sağlığı ve vüvenliğinin sağlanmasında çok büyük katkıları bulunmaktadır. iş sağlığı ve güvenliğinin tüm ülkelerin önemli sorunları arasında yer almakta olup, iş sağlığı ve güvenliği açısından salt mühendislik bilgileriyle çalışılmalı ve bilimsel disiplinlerin de yardımı alınmalı. İşverenler ve sendikalar Ergonomiye daha çok önem vermeli. İş sağlığı ve güvenliği açısından Ergonominin yapacağı çok büyük katkılar var. Bir iş sistemini başlangıçta kaza olmayacak şekilde düzenlemelisiniz ki mümkün olduğu kadar sorunlar az olsun. Gelişmiş bazı ülkelerdeki iş kazaları, diğerlerinden daha az oluyor? Bunun en önemli sebebi, bilimin yol göstericiliğinden yararlanılmamasıdır. Halbuki kazalara sebebiyet verecek tüm faktörler göz önüne almalıdır. İş sağlığı ve güvenliği çalışmalarında, bu güne kadar bilimsel olarak ne yapmış ve problemler nasıl çözülmüş onlar incelemeli ve buna göre davranılmalıdır. Tüm işverenler, iş sağlığı ve güvenliği söz konusu olduğunda Ergonomiyi göz önünden ayırmamaktadırlar. Hem işverenlerin hem de işçi sendikalarımızın kendi koşullarının, ne şekilde daha iyi olabileceğine dair çalışma yapmaları ve daha istekli olmaları gerekir. ErgoLab Doç. Dr. M. EKŞİOĞLU nun gayretleriyle kurulmuştur Şekil Boğaziçi Üniversitesi ndeki ErgoLab Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Şekil Prof. Dr. Mahmut EKŞİOĞLU Ülkemizde ergonominin gelişiminde Milli Prodüktivite Merkezi nin (MPM) (bu kurumun bugünkü ismi Verimlilik Genel Müdürlüğü dür) önemli katkıları olmuştur. Kurumca düzenlenen Ergonomi, işyerlerinde fiziksel ortamın iyileştirilmesi, Endüstri mühendisliğinin işletmelere katkısı gibi seminerlerde, Ergonomi düşüncesinin vurgulanması yanı sıra, MPM uzmanlarından Gülten İNCİR tarafından hazırlanarak, kurumca yayınlanan Endüstriyel İşyerlerinde Çevre Koşullarının Etkileri (1976) ve Ergonomi (1980) kitapları da yararlı kaynaklar olarak, kısır olan Ergonomi literatürüne öncülük etmişlerdir. Yine MPM tarafından basılmış Dr. Necmettin ERKAN tarafından (1992) dönemin en kapsamlı Ergonomi kitabı yayınlanmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Ulusal Ergonomi Kongreleri her yıl düzenlenmektedir Şekil dan bu yana Ulusal Ergonomi Kongreleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Akademisyenlerce Ergonomi ile ilgili Türkçe kitaplar yazılmıştır Ergonomi alanındaki boşlukları dolduracak nitelikte günümüze değin yayımlanan önemli kitaplar: Anadolu Üniversitesi nden Prof. Dr. Ali E. ÖZKUL ile Prof. Dr. Ahmet S. ANAGÜN, 1996 yılında Ergonomi, MPM den Prof. Dr. Emine GÖNEN, 2004 yılında Ergonomi (Verimlilik, Sağlık ve Güvenlik İçin İnsan Faktörü Mühendisliği), Marmara Üniversitesi nden Prof. Dr. Muhittin Şimşek, 1994 yılında Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Çukurova Üniversitesi nden Prof. Dr. Alaattin SABANCI, 1999 yılında Ergonomi, Atılım Üniversitesi nden Yrd. Doç. Dr. Bayram A. SU, 2001 yılında Ergonomi, Uludağ Üniversitesi nden Prof. Dr. Fatih C. BABALIK, 2005 yılında Mühendisler İçin Ergonomi (İşbilim) Karabük Üniversitesi nden Yrd. Doç. Dr. Ercüment N. DİZDAR, 2004 yılında Toplam Ergonomi, Atatürk Üniversitesi nden Prof. Dr. Muhammet Dursun KAYA, 2010 yılında Ergonomi Antropometrik Verilerin Güncellenmesi, Hacettepe Üniversitesi nden Prof. Dr. Oya HAZER, 2012 yılında Evde Ergonomi, Çukurova Üniversitesi nden Prof. Dr. Alaattin SABANCI, Doç. Doç. Sarp K. SÜMER ve Doç. Dr. Sait S. SAY, 2012 yılında Endüstriyel Ergonomi, Bozok Üniversitesi nden Prof. Dr. Galip AKIN, 2013 yılında Ergonomi, Selçuk Üniversitesi nden Prof. Dr. H. Serdar ÖĞE, 2015 yılında Örgütsel Etkinlik İçin Ergonomi, kitapları, Ergonominin teorik ve uygulama alanları ile Türkçede hazırlanmış bilimsel eserlerdir (Şekil 1.20). İş Sistemi ve Süreç Düzenleme de Avrupa ekolü İş Düzenleme, İşletme Organizasyonu ve Geliştirme Birliği nin (REFA) Türkiye uzmanı; Gazi Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği nden Prof. Dr. Mustafa KURT, Ergonomi nin ülkemizdeki önde gelen bilim insanlarındandır. Prof. Dr. Mustafa KURT, Gazi Üniversitesinde kurduğu Ergonomi ve İş Etüdü Laboratuvarı, bu bilim dalının ülkemizdeki farkındalığın artırılmasına çok ciddi hizmetleri olmuş, haddizatında günümüze kadar Ergonomi alanında onlarca bilim insanı yetiştirmiştir (Şekil 1.19). Şekil Prof. Dr. Mustafa KURT Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Üniversitelerde Ergonomi dersleri okutulmaktadır Şekil Dr. Necmettin Erkan, Dr. Ercüment N. DİZDAR ve Dr. Fatih C. BABALIK tarafından hazırlanan Ergonomi kitapları Türkiye nin doğusunda, ABD deki Ohio State Üniversitesi nden Prof. Dr. William S. MARRAS (Şekil 1.21-b) tarafından yürütülen Ergonomi projelerinde ciddi çalışmalar yapmış olan, ülkemizde Ergonomi Biliminin önemli temsilcilerinden Prof. Dr. Muhammet Dursun KAYA (Şekil 1.21-a), Atatürk Üniversitesi nde Ergonomi ve Antropometri alanında eğitimler vermektedir [19]. Şekil Prof. Dr. Muhammet Dursun Kaya ile Prof. Dr. William S. MARRAS Günümüz Türkiye sinde Yükseköğrenim Kurulu Başkanlığı (YÖK), Türkiye Mesleki Eğitim Kurulu (MEK), Mesleki Yeterlilik Kurulu (MYK), özellikle Mühendislik Fakültelerinde Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği (MÜDEK) tarafından alınan tavsiye vb. kararlarına binaen, özellikle Mühendislik, Teknoloji, Spor Bilimleri, Tıp, Diş Hekimliği, Eczacılık, Eğitim Bilimleri, Sağlık Bilimleri başta olmak üzere, birçok fakülte ile Fen Bilimleri, Sosyal Bilimler, Sağlık Bilimleri enstitülerinde, Ergonomi dersleri yüzlerce bölümün ders müfredatında (ya kendi isminde, ya da İş Hijyeni, İşbilim, İş Etüdü, İş Süreçleri, Endüstriyel Tasarım, İş Sağlığı ve Güvenliği vb isimler altında) zorunlu (ya da seçmeli) dersler arasında yer almaktadır. Ergonomi dersinin olmadığı bölümlerde ise, diğer derslerin müfredatı içerisinde bu bilim dalı hakkında bilgilere verilmektedir. Bununla beraber, başta İş Sağlığı ve Güvenliği olmak üzere, Endüstri Mühendisliği, Maden Mühendisliği, İnşaat Mühendisliği, Makine Mühendisliği gibi teknik branşların yanı sıra Tıp, Meslek Hastalıkları, Anatomi, Fizyoloji, Halk Sağlığı, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Türkiye de Ergonomi Odaklı Yaklaşım Felsefesi köklerini salmıştır... Bilişim, Yazılım, Uzay, İşletme, Hukuk, Yönetim, Verimlilik, Çalışma Hayatı, Psikoloji, Sosyoloji ve Siyaset Bilimi gibi diğer branş ve meslek dallarına yönelik birçok kongre ve konferansta Ergonomi Bilimi için özel oturum ve toplantılar düzenlenmektedir. Hemen her sene düzenlenen bu akademik toplantı ve etkinliklerde, akademik olarak ileri seviyedeki çalışmalar bildiri şeklinde tebliğ edilmektedir. Bunun yanı sıra Mühendislik, Tıp, Hukuk vb. alanlardaki; dernek, oda, sendika, kurum ve kuruluşlar da her sene toplantılar düzenleyerek, mensup ve üyelerini uygulamalı Ergonomi alanında bilgilendirmektedirler. Sonuç olarak, 60 larda ülkemizi Ergonomi ile tanıştıran Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK ve öğrencileri ile binlerce akademisyen ve Ergonomi profesyoneli, günümüz Türkiye sinin modern bilimine ve her türlü AR-GE ve yenilenme faaliyetinin mihrak noktasına Ergonomi Odaklı Yaklaşım Felsefesi anlayışını kazandırmışlardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Özet Bu ünitenin amacı, her İş Güvenliği Uzmanının temel bilgileri arasında yer alması gereken Ergonomi hakkında yeterli bilgilere erişmesidir. Ergonomi, sistem yaklaşımını, insan ve makine arasındaki ilişkiye uygular. Çalışanın refahını, güvenliğini, performansını ve aynı zamanda da iş verimini artırmaya yönelen ergonomi, hayatın insana uygun hâle getirilmesinde disiplinler arası bir yaklaşımı tercih eder. Bu bilim dalı, kapasite ve ihtiyaçlarına daha uygun olması için, insanların kullandığı eşyaları ve kullandıkları çevreleri değiştirmeye çalışır. Ergonomi, insanların işte ve günlük hayatta kullandıkları ürün, ekipman, yöntem, kısacası tüm çevresi ile iletişimlerine odaklıdır. Ergonomi, insan kabiliyet ve kapasitesine uygun iş çevresi düzenlemekle, çalışan sağlığını korumak ve iş kazalarını minimuma indirmeyi sağlamış olmaktadır. Ergonomi aslında, güvenlikle ilgili yapılacak tüm teorik ve pratik yaklaşımların odak noktasındadır. Ergonomi, çalışanla işi arasında iyi bir uyum sağlayarak, insanın çalışırken aşırı zorlanmalar yüzünden yıpranmasını önleyerek bu uyum sayesinde iş başarısını yükseltmeyi ve öncelikle insanların yeteneklerini en iyi kullanabileceği bir işe yerleştirmeyi amaçlar. Ergonomi ilk kez, 1857 yılında Polonyalı bir biyoloğun Hakikatlere Dayanan Doğa Bilimleri Çekirdekleri makalesinde geçmiştir. Başlıca araştırmalar 20. yüzyılın ilk zamanlarına gidilerek izlenmesine rağmen, tanımlanabilir bir pratik ve çalışma alanı olan Ergonomi biliminin gelişimi ise II. Dünya Savaşı sıralarında başlamaktadır. Amerika, İngiltere ve Almanya da Ergonomi çalışmaları, askerî silah sistemlerinde insan performansını artıracak araştırma ve uygulamaları gerçekleştirmek amacıyla gerçekleştirilen faaliyetler sonucunda bulunmuştur. İnsanların makinelerin kontrollüğünü üstlenmesi ise, başka problemlere yol açmıştır. Dahası, iş dünyasında talep arttıkça insanların ısı, ışık, basınç, ses, titreşim, gürültü, hız açısından neye dayanabileceği önemli hâle gelmiştir. Amerika da mühendislik psikologları, pilot hatası olarak atfedilen çoğu askerî uçak kazalarının niçin olduğunu daha iyi anlamaya çalışmak için bu kazaları araştırmaya çalıştılar. Yirminci asrın ortalarında iş yerindeki yerleşim durumu, sıra ve el aletleri modelleri, elle yükleme gibi konularda yoğunlaşan Ergonomi araştırmaları, sonraki yıllarda gürültü, vibrasyon, aydınlatma ve sıcaklık gibi konulara kaymıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 Özet (devamı) İngiltere de kurulan Ergonomi Araştırma Konseyi 1961 de Uluslararası Ergonomi Derneği (International Ergonomics Association-IEA) adını alarak günümüzde de çalışmalarını devam ettirmektedir. Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK, 1968'de İşbilim adlı konferansta yaptığı sunu ile Türkiye ilk kez Ergonomi bilimi ile tanışmış oldu yılında Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK tarafından Türk Ergonomi Derneği kurulmuş olup, hâlen uluslararası bir dernek olarak çalışmalarını yürütmektedir yılında Boğaziçi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümünde, Prof. Dr. Mahmut EKŞİOĞLU tarafından ErgoLab kısa adıyla bilinen bir ergonomi laboratuvarı kurulmuştur. Türk bilim adamlarınca Ergonominin teorik ve uygulama alanları ile Türkçede hazırlanmış bilimsel eserler yazılmıştır. Ergonomiye destek veren bilim insanları ile araştırmacıların akademik çalışmalarını bir araya getirmek amacıyla, Türk Ergonomi Derneği tarafından Ergonomi Dergisi, 2018 yılında yayın hayatına başlamıştır. Gazi Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği nden Prof. Dr. Mustafa KURT, kurduğu Ergonomi ve İş Etüdü Laboratuvarı, bu bilim dalının ülkemizdeki farkındalığın artırılmasına çok ciddi hizmetleri olmuştur. Ergonomi Biliminin önemli temsilcilerinden Prof. Dr. Muhammet Dursun KAYA, Atatürk Üniversitesi nde Ergonomi ve Antropometri alanında eğitimler vermektedir. Günümüz Türkiye sinde YÖK ve MÜDEK tarafından alınan tavsiye vb. kararlarına binaen, özellikle Mühendislik, Teknoloji, Spor Bilimleri, Tıp, Diş Hekimliği, Eczacılık, Eğitim Bilimleri, Sağlık Bilimleri başta olmak üzere, birçok fakülte enstitüde, Ergonomi dersleri yüzlerce bölümün ders müfredatında yer almaktadır. Bununla beraber, başta İş Sağlığı ve Güvenliği olmak üzere, Endüstri Mühendisliği'nin yanı sıra Tıp, Bilişim, Uzay ve Verimlilik gibi diğer branş ve meslek dallarına yönelik kongre ve konferansta Ergonomi Bilimi için özel toplantılar düzenlenmektedir. Bunun yanı sıra Mühendislik, Tıp, Hukuk alanındaki dernek, oda, sendika, kurum ve kuruluşlar da, her sene toplantılar düzenleyerek, mensup ve üyelerini uygulamalı Ergonomi alanında bilgilendirmektedirler. Sonuç olarak, Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK ve binlerce akademisyen ve Ergonomi profesyoneli, günümüz Türkiye sinin modern bilimine ve her türlü AR-GE ve yenilenme faaliyetinin mihrak noktasına Ergonomi Odaklı Yaklaşım Felsefesi anlayışını kazandırmışlardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 Bireysel Etkinlik "Beşikten Mezara Ergonomi" başlıklı bir makale hazırlayınız. Sizce, Ergonominin olmadığı çalışma şartlarında, verimlilik ve kaliteden bahsedilebilir mi? Sizce niçin Ergonomi dersi, Mühendislik Bilimleri, Sağlık Bilimleri, İş Sağlığı ve Güvenliği gibi bir çok fakülte ve bölümde okutuluyor? "İş Güvenliği Uzmanlığı'nda, Ergonomi Biliminin Önemi" başlıklı bir yazı hazırlayınız. "Ergonomi, İSG'nin Olmazsa Olmazıdır" başlığı üzerinde bir çalışma yürütünüz. Bulunduğunuz şehirdeki üniversitelere uğrayarak, varsa Ergonomi konusuyla ilgilenen akademisyenler ile tanışarak "Yaşam Kalitesi ve Hayat Tarzında Ergonominin Önemi" hakkındaki görüş ve kanaatlerini derleyiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Hakikatlere Dayanan Doğa Bilimleri Çekirdekleri başlıklı makale aşağıdaki bilim dallarından hangisi ilk kez literatüre girmiştir? a) Ergonomi b) Doğa Bilimi c) Ergo Bilim d) Hakikat Bilimi e) Doğa Çekirdeği 2. Ergonomi Bilimine ilk kez 1857 yılında işaret eden bilim adamı aşağıdaki ülkelerden hangisindendir? a) İngiltere b) Almanya c) İspanya d) Polonya e) Amerika 3. İngiltere de kurulan Ergonomi Araştırma Konseyi, 1961 yılında aşağıdaki adlardam hangisini almıştır? a) İngiliz Ergonomi Kuruluşu b) İnsan Araştırmaları Kurumu c) İngiliz Kraliyet Ergonomisi d) Ergonomi Kraliyet Birimi e) Uluslararası Ergonomi Derneği 4. Prof. Dr. Mustafa KURT tarafından Ergonomi ve İş Etüdü Laboratuvarı aşağıdaki üniversitelerden hangisinde kurulmuştur? a) Atatürk Üniversitesi b) Çankırı Karatekin Üniversitesi c) Gazi Üniversitesi d) İstanbul Üniversitesi e) Hacettepe Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 5. Uluslararası Ergonomi Derneği nin kısa adı aşağıdakilerden hangisidir? a) UED b) IEA c) IHFA d) OSHA-E e) E-OSH 6. Ergonomi kavramı 60 lı yıllarda Türkiye de ilk kez aşağıdaki bilim adamlarından hangisi tarafından kullanılmıştır? a) Prof. Dr. Ahmet Fahri ÖZOK b) Prof. Dr. Ahmet Fatih ÖZKAKLAN c) Prof. Dr. Ahmet Fethi ÖZKILIÇ d) Prof. Dr. Ahmet Fatih ÖZDAĞ e) Prof. Dr. Ahmet Faruk ÖZTEPE 7. Ergonomi nin Türkçe karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? a) İş Verimi b) Verimlilik c) İşbilim d) İş Yapma Sanatı e) İş Sağlığı ve Güvenliği Bilimi 8. Dünyadaki ilk Uluslararası Uygulamalı Ergonomi Konferansı aşağıdaki şehirlerden hangisinde gerçekleştirilmiştir? a) New York b) Londra c) Moskova d) Madrid e) İstanbul 9. Prof. Dr. Mahmut EKŞİOĞLU tarafından ErgoLab aşağıdaki üniversitelerin hangisinin bünyesinde kurulmuştur? a) Ankara Üniversitesi b) Gazi Üniversitesi c) Orta Doğu Teknik Üniversitesi d) Boğaziçi Üniversitesi e) İstanbul Teknik Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

24 10. Milli Prodüktivite Merkezi (MPM) tarafından basılan ve 90 lı yılların en kapsamlı Ergonomi kitabı olan Ergonomi aşağıdaki yazarların hangisi tarafından kaleme alınmıştır? a) Dr. Niyazi ER b) Dr. Necmettin ERKAN c) Dr. Nimetullah Ahmet KAVURAN d) Dr. Numan Hasan KAHRAMAN e) Dr. Neşet Kamuran HASDEMİR Cevap Anahtarı 1.a, 2.d, 3.e, 4.c, 5.b, 6.a, 7.c, 8.e, 9.d, 10.b Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

25 YARARLANILAN KAYNAKLAR [1] Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (1997). Handbook Of Human- Computer Interaction, North-Holland. [2] Helander, M. (2002). Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis. [3] Dizdar, E. N. (2008). İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), Trabzon. [4] Bridger, R. S. (2009). Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, USA. [5] Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer Elbet K. E. (2001). Ergonomics How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, USA. [6] Dizdar E. N. (2018). Ergonomi İle İş Güvenliği Uzmanlığı Arasındaki İlişkinin Simbiyotik Analizi, 9 th International Congress on Occupational Safety And Healthy, 6-9, May, 2018, İstanbul Halic Congress Center, Turkey. [7] Dizdar, E. N. (1998). Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara. [8] Dizdar, E. N. (2000). İş Güvenliği, Alver Matbaası, Ankara. [9] Chapanis, A., (1976). Introduction To Human Factors Considerations in System Design, NASA Pub., Washington, USA. [10] Dizdar, E. N. (2003). Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s , Haziran. [11] Kroemer, K. H. E., Kroemer A., (2001). Office Ergonomics, Taylor&Francis. [12] Karwowski, W, Marras, S. W. (2008). The Occupational Ergonomics Handbook, CRC Press. [13] Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S. (2008). Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International. [14] Salvendy, G. (1997). Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&Sons Ltd. [15] Lehto, M.R., Buck, J. R. (2008). Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis. [16] Dizdar, E. N. (2001). Kaza Sebeplendirme Yaklaşımları, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, TTB Yayınları, (7) [17] ILO (1996). Ergonomic Checkpoints, Geneva, İsviçre. [18] Babalık, F., C. (2005). Mühendisler İçin Ergonomi (İşbilim), Nobel Yayınları. [19] Kaya, M. D. (2010). Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25