Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 31, Aralık 2018, s Dr. Öğr. Üyesi Bahadır ÖZTÜRK DEÜ Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, bahadir.ozturk@deu.edu.tr Dr. Öğr. Üyesi Gonca KARAVAR DEÜ Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, gonca.karavar@deu.edu.tr ÖZEL BİR KOLEKSİYONDA BULUNAN YATAK HALILARI Özet Kültürümüzün önemli bir parçası olan geleneksel el halıcılığı Türklerin Anadolu ya gelmesinden sonra, yerleştikleri yerlerden başlayıp yine Türklerle birlikte Anadolu nun birçok bölgesine yayılmış ve buralarda zaman içerisinde kendi yerel karakterlerini kazanarak yakın zamana kadar varlığını sürdürmüştür. Anadolu da dokunan yöresel halılar, dokumaya bakıldığında; kompozisyon, motif, renk kullanımı, boyarmadde, dokuma tekniği, hammadde ve bunların farklı türevleriyle birbirinden ayrılmaktadır. Bu dokumaların içinde, uzun havlı kaba görüntüsü ve kullanım amacı ile diğer halılardan ayrılan ve de çok az tanınan bir halı grubu yatak halıları dır. Kullanım amacına göre adlandırılan bu halıların üretim yerlerinden en bilineni Konya nın Seydişehir İlçesine bağlı Yaylacık (Köyü) Mahallesi, eski adıyla Nuzumla dır. Bu yörenin dışında başka yerlerde de halıcılar tarafından yatak halısı olarak adlandırılan ve benzer tekniğe sahip halılar dokunduğu ele geçen örneklerden anlaşılmaktadır. Yatak halıları hakkında Nuzumla yatak halıları konulu bir yüksek lisans tezi haricinde akademik kaynak olarak geniş kapsamlı bir yayın bulunmamaktadır. Nadir bulunan görsel örneklere ise yalnızca bazı yurtdışı müzayede siteleri ile halı tüccarlarının web sitelerinde rastlanabilmektedir. Ege Bölgesi nin önemli halıcılarından, Manisa nın Turgutlu ilçesindeki Özer Halı Kilimcilik sahibi Orhan Özer az sayıda örneği bulunan yatak halılarını toplayarak bir koleksiyon oluşturmaya çalışmaktadır ve koleksiyonunda farklı yörelere ait örnekler bulunmaktadır. Bu çalışmada Orhan Özer Koleksiyonunda bulunan halılar incelenerek yatak halılarıyla ilgili yeni örneklerin

2 literatüre kazandırılması ve araştırmacılara kaynak oluşturmada katkı sağlanması amaçlanmaktadır. Çalışma literatür taraması ile birlikte yerinde inceleme ve belgeleme teknikleri kullanılarak oluşturulmuştur. Anahtar kelimeler: Konya, Nuzumla, yatak halısı, el halısı, halı koleksiyonu. BED RUGS IN A PRIVATE COLLECTION Abstract Traditional carpet weaving, an important part of our culture, expanded to many regions of Anatolia after Turks arrival to Anatolia and with gaining its own character, traditional weaving continued to exist till the modern times. Regional carpets that were woven in Anatolia have different features in terms of composition, motifs and colours used, and they are distinguished by weaving techniques and raw materials. Among these weavings, with its rough and long pile appereance and in terms its utility, bed rugs are a rarely known group of carpets. Bed rugs are named according to their utility purposes; one of the wellknown production places of bed rugs is the village of Yaylacık (its ancient name is Nuzumla) in the city of Seydişehir, Konya. It appears that there are other kind of rugs woven in similar techniques outside of this region which are also called as bed rugs by rug weavers. About the bed rugs, there are not extensive publications other than a master s thesis on Nuzumla bed rugs. Rare visual examples can only be found in international auction houses websites and in the websites of rug dealers. Mr. Orhan Özer who is one of the important carpet dealers of Aegean region, owns the Özer Carpet and Rugs Company in Turgutlu, Manisa, is trying to make a collection of bed rugs which are few in number. In his collection, there are examples from different regions. In this paper, by examining the collection of Orhan Özer, it is aimed to bring new bed rug examples into the literature and to provide resources for researchers. The working methods in this paper is conducted with bibliographical research and examining-documenting the original sources. 208 Keywords: Konya, Nuzumla, bed rug, hand woven carpet, carpet collection GİRİŞ El halısı, tezgâh adı verilen düzenekte, çeşitli basit aletler yardımıyla, çözgü ve atkı ipliklerinin yanı sıra deseni ve havı oluşturan ilme ipliklerinin birlikte kullanıldığı, el emeği yoğun üretilen bir ürün olarak tanımlanabilir. Anadolu örneğinde halının günümüze kadar kullanım alanlarına bakıldığında işlevlerine göre farklı isimlerle adlandırıldığı görülmektedir. Bu dokuma türü ile elde edilen ürünler genellikle mekân içinde yere sermek için kullanıldığı gibi; bazen farklı ebat ve diğer dokuma türleri ile birlikte de kullanılarak geleneksel yaşamda, seccade, duvar halısı, yastık, minder, yük çuvalı, heybe, torba, vb. gibi günlük kullanım eşyası da olmuştur. Halının farklı alanlarda işlevsel bir dokuma türü olasını sağlayan temel özellik havlı bir yapıdan oluşmasıdır. Dokumaya yan kesitten bakıldığında, çözgü ve atkı ipliklerinden oluşan taban dokumasıyla birlikte aynı zamanda yer zeminine dikey konumda hav iplikleri görülmektedir. Bu hav ipliklerinin yüksekliği dokuma sırasında ayarlanarak halı kalınlığı

3 arttırılıp azaltılabilmektedir. Hav ipliklerinin uzunluğu ve kısalığı ile birlikte hav sıklığı, hav ipliği kalınlığı, bükümü, hav ipliklerinde kullanılan lifin türü, lif kalınlığı, yapısı, yaylanma özelliği ve tüm bu özelliklerin birlikte kullanımından doğan çeşitli kombinasyonlar halılarda konforu belirlemektedir. Bir halıda konfor fiziksel basınca karşı gösterdiği toleransa göre değerlendirilir. Halı sert zemine göre ayak tabanına düşen darbeyi ve basıncı azaltmalı, yapısına göre ondan beklenilen konforu sağlamalıdır. Halı bunun haricinde yine aynı yapısal özelliklere bağlı olarak ses ve ısı yalıtımı da yapabilmektedir. Süreç içerisinde dokumacılar halının hav ipliğine bağlı özelliklerini işleve göre kullanarak ondan farklı şekilde yararlanmayı öğrenmişler ve geliştirmişlerdir. Anadolu da üretilen halılar içerisinde hav ipliği kullanımına göre genelde yerde yaygı olarak kullanılan halılardan farklı bir karaktere sahip halılara yatak halıları örnek gösterilebilir. Yatak Halıları Yatak halıları isminden de anlaşılacağı üzere genellikle üzerine yatmak için dokunan halılardır. Bu halılar, yatarken konforu sağlaması için genellikle uzun havlı olarak dokunmuşlardır. Yatak halılarının göçebe Türkler tarafından önceleri çadırda sonraları yerleşik hayatta üzerinde yatmak amacıyla dokunduğu, yatan kişiyi yüksek havlı yapısından dolayı zehirli hayvanlardan ve böceklerden koruduğu da belirtilmektedir. (Orhan Özer 2018: sözlü bilgi) Bu halı tipine Anadolu da farklı yerlerde bulunan göçebe Türk dokumaları içinde rastlanabilmektedir. Yatak halıları genellikle motif ve dokuma sıklığı olarak üretildiği yerin veya aşiretin halılarına benzeyen ancak hav yüksekliği açısından diğer halılardan ayrılan bir karaktere sahiptirler. Havların yüksek olmasından dolayı hav uçları dağılmakta, kırçıllı bir etki yaratmakta ve ön yüzünden desenlerin algılanması zorlaşmaktadır. Bu halılarda desen en iyi halının arka yüzünden görülmektedir. Yatak halısı denildiğinde ilk akla gelen yöre Konya nın Seydişehir İlçesine bağlı Yaylacık (Köyü) Mahallesi, eski adıyla Nuzumla dır. Bununla birlikte Nuzumla nın yakın köylerinde de etkileşim ile yatak halıları üretilmiştir tarihli bir araştırmada, Cumhuriyet sonrası üretilen Nuzumla halılarından yerel örneklerin incelemesine göre; Nuzumla yatak halılarında dokuma boyutları; en cm, boy cm arasında, hav yüksekliği ise 1,7 cm ile 5 cm arasında değişmektedir. Türk düğümü ile dokunan halıların sıklığı ende düğüm/dm, boyda düğüm/dm dir. Saçak boyu 1 cm ile 40 cm arasında değişmektedir. (Akan 2001: 32,34). Nuzumla yatak halılarının karakteristik bir deseni bulunmaktadır ve havları kısaltılsa bile bu halılar Nuzumla yatak halısı olarak adlandırılmaktadır. 209 Bekir Deniz 1999 tarihli yazısında Batı Anadolu halıları hakkında bilgi verirken 17. yüzyılda Osmanlı Devleti sınırları içerisinde değişik bölgelerde çok sayıda halı dokunmuştur. Ancak, o dönemde göçebe yaşayan insanların dokuduğu halılar, üslup açısından bir veya birkaç bölgenin özelliğini taşır. Bunun içinde birçok halının nerede dokunduğu bilinmemektedir. Bu nedenle bazı kaynaklarda söz konusu halılar Yörük halısı veya Anadolu halısı olarak tanıtılır. Yörük halıları içinde günümüzde yatak halısı olarak tanınan halı örnekleri ilginçtir. Yaylacılık yapan insanların yatarken altlarına serdikleri bu halılar genellikle uzun havlıdır. Normal bir halıda yarım santimetreyi geçmeyen havlar bu halılarda yumuşak olması için dört-beş santimetre yüksekliğindedir demiştir. (Deniz 1999: 388) Bu da Batı Anadolu da da yatak halısı dokunduğuna işaret etmektedir. Başka bir yayında, Taşpınar da 1950 yıllarından önce yatak halısı, sedir halısı, yan halısı, seccâde halısı, yastık halısı, heybe halısı ve eğerlik halısı tipleri dokunmaktaydı.

4 Günümüzde seccâde, yastık ve heybe halısı dışındakiler unutulmuş durumdadır denilmektedir. (Karatay ve Oyman 2017: 399) Yine aynı yayında, Bir insanın altına alabileceği veya üstüne örtebileceği büyüklükteki bu halılar halk arasında yatak halısı ismiyle anılır. Devrinde yatak, yorgan yerine kullanılmaktaydı. Uzun tüylü (hav) bu halıların zemini, halk arasında it izi veya kedi izi diye bilinen, köpek veya kedinin ayak izlerine benzeyen üç dilimli (loplu) desenlerle süslüdür. Halı zemini çoğunlukla beyaz, desenler sarı, kırmızı ve kahverengi tonlara sahiptir bilgileri yer almaktadır. (Karatay ve Oyman 2017: 401) Yukarıdaki yayınlar haricinde yatak halıları üzerine başka yayına ulaşılamamıştır. Ancak yatak halısı, yatak rug, yatak carpet, vb. tanımlamalarıyla internet üzerinden yapılan görsel tarama çalışmasında, özellikle Konya başta olmak üzere, Niğde, Kütahya, Doğu Anadolu, Karapınar, Orta Anadolu, Çal (Denizli), Nuzumla yer adları ile birlikte yatak halısı ibaresi bulunan halılara rastlanmıştır. Bu halılar haricinde üretilen bazı uzun havlı halıların da yine halıcılar tarafından yatak halısı olarak adlandırıldığı gözlemlenmiştir. Manisa nın Turgutlu İlçesi nde halıcılık yapan Orhan Özer e ait koleksiyonda hem Nuzumla yatak halısı hem de yatak halısı olarak tanımlanan farklı yörelere ait bir grup halı bulunmaktadır. Orhan Özer Koleksiyonunda Bulunan Yatak Halıları (Makale bütünlüğünde yer alan tüm fotoğraflar koleksiyon sahibinin izni ile kullanılmıştır.) 210 Örnek 1: Konya Nuzumla / Bozkır yatak halısı. Halının ön ve arka yüzü

5 Örnek 1/a: 1 numaralı örnekte görünen halıdan detay. Bitim yönü kilim örgüsü ve saçak detayı ön ve arka yüz. Koleksiyonda yer alan 1 numaralı örnek, Konya Nuzumla (Yaylacık)/Bozkır yöresine ait bir dokumadır. Yatak halısı olarak üretilen dokuma, yaklaşık 20 yıldır Orhan Özer koleksiyonunda bulunmaktadır. Orhan Özer bu halıyı Şuayip Aktaş isimli bir kişiden satın almıştır. 131cm x 170cm ölçülerindeki dokumanın çözgü, atkı ve düğüm ipliklerinde yün malzeme kullanılmıştır. Türk düğümü ile dokunmuş olan halının sıklığı 19x42 düğüm/dm 2 dir. Her düğüm sırası arasında 2 atkı sırası bulunan dokumanın kilim örgüsü 11 cm, saçak örgüsü 4 cm, saçak boyu 40 cm ve hav yüksekliği 3cm. dir. Dokuma, kompozisyon özelliği bakımından incelendiğinde karakteristik Nuzumla yatak halısı kompozisyon ve motiflerinin kullanıldığı görülmekle birlikte 2 ve 3 numaralı örneklerde bulunan halıların benzeridir. Zemin dikdörtgenlere bölünmüş, üst üste iki büyük altıgenden oluşmakta ve zemini içten dışa doğru sırasıyla, bir ince bordür, bir kalın bordür ve tekrar bir ince bordür çevrelemektedir. Dokumada kullanılan renkler ise; kırmızı, sarı, koyu yeşil, açık yeşil, lacivert, beyaz ve siyahtır. Halının bitim yönünde Latin harfleri ile Ahmet ve Osmanlıca 1351 (Miladi 1932) tarihi yazılıdır. Başlangıç tarafında bulunan kilim örgüsüne atkı araları geniş dört sıra düğüm atılarak tülü dokumalara benzer havlı bir görünüm verilmiştir. 211

6 212 Örnek 2: Konya Nuzumla (Yaylacık) / Bozkır yatak halısı. Halının ön ve arka yüzü Koleksiyonda yer alan 2 numaralı örnek, Konya Nuzumla (Yaylacık)/Bozkır yöresine ait bir dokumadır. Yatak halısı olarak üretilen dokuma, yaklaşık yıldır Orhan Özer koleksiyonunda bulunmaktadır. Orhan Özer bu halının koleksiyona ne şekilde dahil olduğunu hatırlayamamaktadır. 124 cm x 173 cm ölçülerindeki dokumanın çözgü, atkı ve düğüm ipliklerinde yün malzeme kullanılmıştır. Türk düğümü ile dokunmuş olan halının sıklığı 24x33 düğüm/dm. 2 dir. Her düğüm sırası arasında 2 atkı sırası bulunan dokumanın başlangıç kilim örgüsü 8 cm., bitiş kilim örgüsü 12,5 cm., saçak örgüsü 5,5 cm., saçak boyu 28 cm., çiti (zincir) örgüsü 1,5 cm. ve hav yüksekliği 2 cm. dir. Orhan Özer den alınan bilgiye göre hav yüksekliği sonradan tıraşlanarak kısaltılmıştır. Dokuma, kompozisyon özelliği bakımından 1 ve 3 numaralı örneğin benzeridir. Karakteristik Nuzumla yatak halısı desen özelliklerine sahiptir. Zemin dikdörtgenlere bölünmüş, üst üste iki büyük altıgenden oluşmakta ve zemini içten dışa doğru sırasıyla, bir ince bordür, bir kalın bordür ve tekrar bir ince bordür çevrelemektedir. Dokumada kullanılan renkler ise; kırmızı, bordo, sarı, koyu yeşil, açık yeşil, lacivert, beyaz ve siyahtır. Tüm bu teknik ve sanatsal özelliklerin yanı sıra Halının bitim yönünde 1933 yazılı olduğu görülmektedir.

7 213 Örnek 3: Konya Nuzumla / Bozkır yatak halısı. Halının ön ve arka yüzü Koleksiyonda yer alan 3 numaralı örnek, Konya Nuzumla (Yaylacık)/Bozkır yöresine ait yıllık bir dokumadır. Yatak halısı olarak üretilen dokuma, yaklaşık 20 yıldır Orhan Özer koleksiyonunda bulunmaktadır. Orhan Özer bu halıyı soyadını hatırlayamadığı Mehmet isimli bir kişiden satın almıştır. 128cm x 166 cm ölçülerindeki dokumanın çözgü, atkı ve düğüm ipliklerinde yün malzeme kullanılmıştır. Türk düğümü ile dokunan halının sıklığı 20x34 düğüm/dm. 2 dir. Her düğüm sırası arasında kırmızı renkli 2 atkı sırası bulunan dokumanın başlangıç kilim örgüsü 9 cm., bitiş kilim örgüsü 11 cm., saçak örgüsü 4 cm., saçak boyu 53 cm., çiti (zincir) örgüsü 1 cm. ve hav yüksekliği 2 cm. dir. Orhan Özer den alınan bilgiye göre hav yüksekliği sonradan tıraşlanarak kısaltılmıştır. Dokuma, kompozisyon özelliği bakımından 1 ve 2 numaralı örneğin benzeridir. Karakteristik Nuzumla yatak halısı desen özelliklerine sahiptir. Zemin dikdörtgenlere bölünmüş, üst üste iki büyük altıgenden oluşmakta ve zemini içten dışa doğru sırasıyla, bir ince bordür, bir kalın bordür ve tekrar bir ince bordür çevrelemektedir. Dokumada kullanılan renkler ise; kırmızı, bordo, sarı, yeşil, açık yeşil, lacivert, beyaz ve siyahtır.

8 Örnek 4: Sivas Elbeyli yatak halısı 214 Örnek 4/a: Sivas Elbeyli yatak halısı arka yüzünden detay Koleksiyonda yer alan 4 numaralı örnek, Sivas Elbeyli yöresine ait bir dokumadır. Teknik açıdan bakıldığında yatak halısı olarak tanımlanan halılarla benzer üretim özellikleri gösteren bu dokumanın, boyutları dikkate alındığında sedir halısı olarak da üretilmiş olabileceği düşünülmektedir. Yaklaşık 100 yıllık olan dokuma, yıldır Orhan Özer koleksiyonunda bulunmaktadır. Orhan Özer bu halıyı bir müzayededen alan Ayhan Özkan adlı bir kişiden satın almıştır. 138 cm x 397cm ölçülerindeki dokumanın çözgü, atkı ve düğüm ipliklerinde yün malzeme kullanılmıştır. Türk düğümü ile dokunmuş olan halının sıklığı 24 x 33 düğüm/dm 2 dir. Her düğüm sırası arasında kahverengi iplikten 2 atkı sırası bulunan dokumanın başlangıç kilim örgüsü 3 cm., bitiş kilim örgüsü 7 cm, başlangıç saçak örgüsü 4 cm, bitiş saçak örgüsü 4,5 cm ve hav yüksekliği 3 cm dir. Dokumayı, kompozisyon özelliği bakımından incelediğimizde; Halının zemini, birbirinin aynı dört dikdörtgen bölümden oluşmaktadır. Bunun dışında halının zemininde boş kalan alanlar yine bordür etkisi uyandıracak biçimde düzenlenmiştir. Bu bölüm, halının ortasında yer alan dikdörtgen birimlerin arasından da geçerek bordür ile zemin arasında bir bütünlük oluşmasını sağlamaktadır. Zemini bir kalın bordür çevrelemektedir. Dokumada

9 kullanılan renkler ise; kırmızı, narçiçeği kırmızısı, sarı, yeşil, açık yeşil, lacivert, beyaz ve siyahtır. Genel hatlarıyla bu dokuma incelendiğinde, kompozisyon ve desen karakteri bakımından Niğde Kemerhisar halılarının kompozisyon özellikleriyle oldukça benzerlik gösterdiği de görülmektedir. 215 Örnek 5: Milas yatak halısı ön ve arka yüzü Koleksiyonda yer alan 5 numaralı örnek, Milas yöresine ait bir dokumadır. Yatak halısı olarak üretildiği düşünülen dokuma yaklaşık 100 yılıktır ve yıldır Orhan Özer koleksiyonunda bulunmaktadır. Orhan Özer bu halıyı soyadını hatırlamadığı Sait isimli bir kişiden satın almıştır. 138 cm x 185 cm ölçülerindeki dokumanın çözgü, atkı ve düğüm ipliklerinde yün malzeme kullanılmıştır. Türk düğümü ile dokunan halının sıklığı 16x16 düğüm/dm. 2 dir. Her düğüm sırası arasında 3, yer yer 2 atkı sırası bulunan dokumanın orijinal atkı ipliği rengi kahverengidir. Büyük bir onarım görmüş olan dokumada onarım işleminin yapıldığı bölgelerde sarı ve krem renkli atkı iplikleri kullanılmıştır. Başlangıç kilim örgüsü 2 cm., bitiş kilim örgüsü 2,5 cm., başlangıç saçak boyu 3 cm., bitiş saçak boyu 5 cm. ve hav yüksekliği 0,5 cm dir. Orhan Özer den alınan bilgiye göre halının orijinal hav yüksekliği 4 cm. civarında iken sonradan tıraşlanarak kısaltılmış. Dokumayı, kompozisyon özelliği bakımından incelediğimizde; halının genelinde ¼ simetrik bir kompozisyon hakimdir ve zemin genişliği kalın bordür genişliği kadardır. Zemini ise içten dışa sırasıyla bir kalın bordür ve bir ince bordür çevrelemektedir. Dokumada kullanılan renkler ise; beyaz, sarı, kırmızı, turuncu, kahverengi, bej, mavi, açık mavi ve siyahtır.

10 216 Örnek 6: Konya Bozkır veya Milas yatak halısı Koleksiyonda yer alan 6 numaralı örnek, yaklaşık 150 yıllık bir dokumadır. Orhan Özer in yaptığı araştırmalar sonucunda bu halının büyük olasılıkla Konya Bozkır yöresine ait olduğu bilgisi alınmakla birlikte Milas olma ihtimali de bulunmaktadır.yatak halısı olarak üretilen dokuma, yıldır Orhan Özer koleksiyonunda bulunmaktadır. Orhan Özer bu halıyı Mehmet Sağgün isimli bir kişiden satın almıştır. 125,5 cm x 152 cm ölçülerindeki dokumanın çözgü, atkı ve düğüm ipliklerinde yün malzeme kullanılmıştır. Türk düğümü ile dokunan halının sıklığı 28x30 düğüm/dm 2 dir. Her düğüm sırası arasında 2 atkı sırası bulunan dokumanın başlangıç kilim örgüsü sökülmüş, bitiş kilim örgüsü 3 cm, bitiş saçak boyu 5 cm ve hav yüksekliği 1,5 cm dir. Orhan Özer den alınan bilgiye göre halının orijinal hav yüksekliği 8 cm. imiş ve sonradan tıraşlanarak kısaltılmış. Dokumayı, kompozisyon özelliği bakımından incelediğimizde; halı tek mihraplı kompozisyon özelliğine sahiptir. Mihrap kenarları üçgen girintili, mihrap zemini ise düz ve kırmızı renklidir. Zemini bir kalın bordür ve bu bordürü içten ve dıştan ince birer bordür çevrelemektedir. Dokumada kullanılan renkler ise; kırmızı, yeşil, bordo, lacivert, kahverengi, sarı, beyaz ve griye çalan açık yeşildir.

11 217 Örnek 7: Bergama / Yüncü yatak halısı Koleksiyonda yer alan 7 numaralı örnek, yaklaşık yıllık Bergama (Yüncü) yöresine ait bir dokumadır. Yatak halısı (bebek yatağı) olarak üretilen dokuma, 15 yıldır Orhan Özer koleksiyonunda bulunmaktadır. Orhan Özer bu halıyı Hüseyin Solmaz isimli bir halı tüccarından satın almıştır. 66,5 cm x 109 cm ölçülerindeki dokumanın çözgü, atkı ve düğüm ipliklerinde yün malzeme kullanılmıştır. Türk düğümü ile dokunan halının sıklığı 17x32 düğüm/dm 2 dir. Her düğüm sırası arasında 2 atkı sırası bulunan dokumanın atkı ipliği rengi gri ve kırmızıdır. Dokumanın başlangıç ve bitiş kilim örgüsü 1,5 cm, saçak boyu 3 cm ve hav yüksekliği 1 cm dir. Orhan Özer den alınan bilgiye göre halının orijinal hav yüksekliği 8 cm civarındayken sonradan tıraşlanarak kısaltılmış, ayrıca halı onarım görmüştür. Dokumayı, kompozisyon özelliği bakımından incelediğimizde; halı ¼ simetrik bir kompozisyon özelliğine sahiptir. Zeminde üst üste üç büyük altıgen yer almaktadır. Zemini bir kalın bordür ve bu bordürü içten ve dıştan ince birer bordür çevrelemektedir. Dokumada kullanılan renkler ise; kırmızı, bordo, lacivert, mavi, beyaz, yeşil ve kahverengidir. Değerlendirme Orhan Özer e ait koleksiyonda çeşitli yörelere ait 7 adet yatak halısı incelenmiş, bu halıların teknik ve kompozisyon özellikleri derlenmiştir. Halıların teknik özelliklerinin karşılaştırılması için oluşturulan tablo aşağıdadır.

12 Örnek No Yöresi Dönemi Boyut Sıklık (düğüm/dm 2 ) Hav yüksekliği 1 Konya Nuzumla cm x x cm cm 2 Konya Nuzumla cm x 173 cm 24 x cm (Kısaltılmış) 3 Konya Nuzumla 1930 lar 128 cm x x cm (Kısaltılmış) cm 4 Sivas Elbeyli 1920 ler 138 cm x x cm cm 5 Milas cm x x ,5 cm (4 cm den 1920 cm kısaltılmış) 6 Konya Bozkır 1870 ler 125,5cm x x ,5 cm (8 cm den veya Milas cm kısaltılmış) 7 Bergama Yüncü ,5 cm x x cm (8 cm den 1870 cm kısaltılmış) Tablo 1: Halıların teknik özellikleri İncelenen halılar içerisinde 1.,2.,3.,5.,6. örnekteki Konya Nuzumla, Milas (ve/veya Konya Bozkır) halıları ortalama 130 cm x 170 cm ölçülerle birbirine yakın boyutta halılardır. 4. Örnekteki Sivas Elbeyli halısı 138 cm enle bir önceki gruba dahil olsa da yaklaşık 4 metreye yakın boyu ile en büyük boy ve yüzey alanına sahip halıdır. 7. Örnekte bulunan Bergama Yüncü Yörük halısı 66,5 cm x 109 cm ölçülerle içlerinde en küçük boyutlara sahip halı olarak dikkat çekmektedir. Günümüzde çift kişilik yataklarda konforlu bir uyku için en küçük yatak ölçüsünün 140 cm x 190 cm olduğu düşünüldüğünde, incelenen yatak halılarından ortalama 130 cm x 170 cm olanlarının yatma amacıyla nasıl bir yatak düzeninde kullanıldığı bilgisi yayınlarda yer almamaktadır. Bu halıların üzerine yalnızca başın haricindeki vücut bölümünün, başın ise halının kısa kenarına konulan bir yastığa yattığı düşünülebilir. 7. Örnekteki Bergama Yüncü Yörük halısı da çocuk yatak halısı olarak tanımlandığı için kullanımından dolayı önceki örnekte olduğu gibi bir soru işareti oluşmamaktadır. Ancak, 4. Örnekteki Sivas Elbeyli halısı 4 metrelik boyu ile yatakta kullanım düzeni açısından tam bir sorundur. Hav yüksekliği dikkate alındığında yatak halılarının hav yüksekliğiyle benzerlik gösteren bu halının muhtemelen sedir halısı olarak üretilmiş olabileceği düşünülmektedir. Halıların tümü Türk düğümü ile yün malzeme kullanılarak dokunmuşlardır. Dokuma sıklıklarına bakıldığında, düğüm sıklığı en yüksek halı desimetre karede 840 düğüm ile 6. örnekteki Konya Bozkır veya Milas halısıdır. 1., 2. ve 4. halıların düğüm sıklıkları dm 2 de ortalama 794 düğümle birbirine çok yakındır. Daha sonra dm 2 de 680 düğüm ile 3. örnek, ondan sonra 544 düğüm ile 7. örnek gelmektedir. İncelenen halılar içinde düğüm sıklığı en düşük olan yani en kaba halı dm 2 de 256 düğüm ile Milas halısıdır. Halılardan bazılarının havlarının motiflerin daha iyi görünmesi adına sonradan kısaltılmış olduğu belirtilmiştir. Halıların orijinal hav yükseklikleri 3 cm., 4 cm., 8 cm olarak belirtilmiştir. Yatak halılarına dair yapılmış yayınlarda 8 cm lik hav yüksekliğine ilişkin bir bilgiye rastlanılmamıştır. 218

13 Halıların kompozisyonlarına bakıldığında 1., 2., 3. örneklerde bulunan Konya Nuzumla yatak halıları birbirinin benzerleridir ve yayınlarda da adı geçen Nuzumla Yatak halılarının klasik desen ve renk özelliklerini bünyesinde taşımaktadır. 4. örnek olan Sivas Elbeyli yatak halısının başka bir örneğine yayınlarda ve internet taramasında rastlanılamamıştır. Bu araştırma sırasında halının kozpozisyon, desen özellikleri ve boyutları açısından Niğde/Kemerhisar halıları ile büyük benzerlik gösterdiği fakat renk karakteri olarak birbirlerinden farklı oldukları tespit edilmiştir. 5. Örnekte bulunan Milas yatak halısı bordür motifleri, bordür zemin oranı ve renk karakteri ile Milas halılarının özelliklerini taşımaktadır. Bununla birlikte 6. Örnekte bulunan halının kompozisyonu, mihrap şekli ile birlikte, motifleri ve renk karakteri ile Milas halısı özellikleri taşısa da benzer halılar Konya Bozkır yöresinde de dokunmuştur. Orhan Özer aracılığı ile bu işin ticaretini yapan uzmanlarla yapılan görüş alışverişinde halının büyük olasılıkla Konya Bozkır halısı olduğu ancak Milas olma ihtimalinin de bulunduğu ortaya çıkmıştır. Yine yayınlarda her iki yöre için yatak halısı olarak geçen benzer halı örneklerine rastlanılamamıştır. 7. Örnekte bulunan Yüncü Yörük Bergama halısı renk karakteri, kompozisyon ve motif olarak yöresel halı örnekleri ile benzerlik taşımaktadır. Yayınlarda örneğine rastlanmamış olunmasına rağmen Bekir Deniz in Batı Anadolu da yatak halısı olarak halıların dokunmuş olduğuna dair verdiği bilgi hatırlandığında bu örnek onlardan birisi olabilir. SONUÇ Yatmak insanın yeme ve içme gibi en önemli bedensel ihtiyaçlarından birisidir. Bu ihtiyacın karşılanabilmesi için yatılacak yerin de belirli derecede konfora sahip olması gerekmektedir. İzmir Torbalı Ahmetli Köyü Yörüklerinden Hasan Göztepe ile yapılan görüşmede; Bazı Yörük aşiretlerinin yatmak için daha çok Palaz denilen kilim, cicim, zili, sumak gibi tekniklerden biri veya birkaçını birlikte kullanarak dokuduğu havsız dokumaları kullandıkları, bunun için önce yatılacak yere yumuşak yapraklardan oluşan çalı çırpı serildiği, sonra bunun üzerine palaz örtüldüğü, bu döşeğin üzerine yatıldıktan sonra başka bir palazın yorgan olarak üzerine çekildiği bilgisi alınmıştır. Yörük yaşamı çabuk toplanıp kurulabilen, hafif, az yer kaplayan, işlevsel ve çok işlevli, asgari sayıda ürünlerin kullanılmasını gerektiren minimal bir yaşam biçimidir. Onlar için, içine yün elyaf doldurulmuş yer yatakları hem taşımak için ağır hem de havaleli bir yük olacaktır. Konar göçer hayatın temeli olan hayvancılığa bağlı olarak elde edilen yün ve kıl lifleri pratik yörük insanın elinde hayatının her alanında kullanılan farklı ürünlere dönüştürülebilmektedir. İplik, halat, kolon, çadır bezi, örtü, çanta, heybe, çuval, eyer örtüsü, sofra örtüsü, yer yaygısı, perde, yastık, yatak örtüsü, divan örtüsü bunlardan temel olanlarıdır. Bu tekstiller havlı ve havsız dokumalar olabileceği gibi keçe de olabilmektedir. Ürünlerin üretiminde aşiretlere, yörelere ve ihtiyaçlara göre zamanla birtakım teknik, malzeme ve tasarım farklılıkları oluşmuş, ürünler kendi karakterlerini kazanmışlardır. Halının havlarının yüksek bırakılarak dokunması ve bu özelliği ile üzerinde yatmak gibi farklı amaçlarla kullanılması Türklerin çok eskiden beri yaptığı bir uygulama mıdır? bilinmemektedir. Halı dokuma tekniğinden yararlanarak üzerinde yatılabilen halılar bazı yerel veya aşiret dokumalarında görülmektedir. Bu geleneğin en dikkat çeken örneği Nuzumla yatak halılarıdır. Motif ve teknik karakteri ile yalnızca Nuzumla ve komşu yerleşimlerle sınırlı kısıtlı bir alan içinde üretilmiş olan bu halılar diğer yörelerde bilinmemektedir. Nuzumla haricinde halı dokuma kültürüne sahip Bergama (Yüncü Yörük), Milas, Konya Bozkır, Taşpınar, Sivas Elbeyli gibi başka yerlerde veya aşiretlerde de halıcılar arasında yatak halısı olarak adlandırılan uzun havlarla dokunan halılar bulunmaktadır. Bu durumu geçmişten bir bağ olmasa bile ihtiyaçlar icatları doğurur düşüncesi ile açıklamak da mümkündür. 219

14 Yatak halıları ile ilgili literatür ve örnek eksikliği göz önüne alındığında araştırmaya konu olan bu halıların her biri dönemine ışık tutan birer belge niteliği taşımaktadır. Dolayısıyla koleksiyonunu incelemeye açarak nadir örneklerin bu çalışma ile literatüre kandırılmasında, desteklerini esirgemeyen sayın Orhan Özer e teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Akan, Meral Bezirci (2001); Konya Nuzumla Köyü ve Çevresinde Bulunan Yatak Halıları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalı El Dokumaları ve Örgüleri Eğitimi Sanat Dalı, yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Deniz, Bekir (1999); Osmanlı Dönemi Halıları, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt: 11- Kültür ve Sanat, Göztepe, Hasan (2018); sözlü görüşme, İzmir Torbalı Ahmetli Köyü Karatay, Semra Kılıç ve Oyman, Naile Rengin (2017); Günümüz Taşpınar Halıları, Ulakbilge, C. 5, S. 10. Özer, Orhan (2018); sözlü görüşme, Manisa Turgutlu. 220