Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 77, Eylül 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 77, Eylül 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Öğr. Gör. Gülşen ÖZTÜRK Hakkari Üniversitesi, Çölemerik Meslek Yüksekokulu, El Sanatları Bölümü, Geleneksel El Sanatları Programı gulsenozturk@hakkari.edu.tr Doç.Dr. Sema ÖZKAN TAĞI Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi, Tekstil Tasarımı Bölümü semaozkan@hotmail.com HAKKÂRİ DEMİRTAŞ (YAĞMURLU MEZRASI) KÖYÜ MEZER (MÊZERK-MÊZER) DOKUMALARI Bir toplumun özgün ya da geleneksel kültür yapısını bizlere gösteren kendine özgü renk, motif ve desen özelliklerine sahip dokumalar Anadolu nun birçok yerleşim yerinde yapılmaktadır. Bu yerleşim yerlerinde biri de Hakkâri dir. Hakkâri de mezer adı verilen düz dokumalar günümüzde dokunmamakta fakat elde kalan son örneklerin kullanılmasına devam edilmektedir. Bu çalışmada yörede dokumacılığın geçmişteki ve günümüzdeki durumunun tespit edilmesi, mezer dokumaların en boy ölçülerinin, atkı ve çözgü sıklıklarının belirlemesi, kullanılan hammadde, dokunduğu tezgâh tipi, dokuma tekniği, motif, renk ve kompozisyon özelliklerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla eskiden halı, kilim, parzun, çarpana, kolon, heybe, beşik bağı, beşik, çanta, tuzluk, şal şepik, kuşak ve bellik gibi çeşitli dokumaların yoğun olarak yapıldığı Hakkâri Demirtaş köyüne gidilerek, köyde dokumacılarla ve dokumacılığın durumunu bilen kişiler ile görüşülmüş, mezer dokuma bulunduğu tespit edilen evler ziyaret edilerek ulaşılabilen 8 adet (mêzer, mêzerk) dokumanın teknik özellikleri belirlenmiş ve fotoğrafları çekilerek belgelenmiştir. Öz Anahtar kelimeler: Hakkâri, Kültür, Geleneksel Dokumalar, Mezer Dokuma

2 THE WEAVING OF MEZER (MÊZERK-MÊZER) IN HAKKÂRİ DEMİRTAŞ VILLAGE (YAĞMURLU CENTER) Abstract Weaves of unique colours, motifs and patterns which show the unique or traditional culture structure of a society are made in many settlements of Anatolia. One of these settlements is Hakkâri. The plain weaves called "mezer" in Hakkâri are not weaved today but the last remaining samples are still being used. In this study, it is aimed to examine the characteristics of weaving, weaving technique, motif, colour and composition of weaving, weaving and weaving techniques. For this purpose, it is decided to go to Hakkari Demirtas village where various weavings such as carpets, rugs, parzuns, multipliers, columns, saddlebags, cribs, cribs, bags, salty shawls, shawls and belts were made intensively and were interviewed with people who knew the situation of weaving and weaving in the village, 8 houses (mêzer, mêzerk), which can be reached by visiting the houses where the mezer weaving was found, were determined and their photographs were documented. Keywords: Hakkâri, Culture, Traditional Weaving Mezer Weaving GİRİŞ Dokumacılık Anadolu da yapılan el sanatlarımızdan biridir, insanoğlunun varoluşu ile başlayarak günümüze kadar devamlılığını koruyabilmiştir. Anadolu da yapılan dokumaların tarihi çok eskiye dayanmaktadır. Orta Asya dan başlayarak günümüze kadar geldiği ve Anadolu nun birçok bölgesinde hem kirkitli hem de mekikli dokumaların yapıldığı bilinmektedir. Dokumalar geçmişte ve günümüzde yapıldığı yerlerde incelendiğinde köklerinin bağlı olduğu etnik grupların ya da aşiretlerin gelenekleri inanışları ile dokuma teknik ve desenlerinin şimdiki durumuna nasıl geldiği açıkça görülmektedir 1. Dokuma insanların kişisel ve doğal ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak ortaya çıkmış ve zaman içinde kullanılan farklı isim, teknik ve malzemeler ile çeşitlilik göstermiştir. Yaşayan toplumların özgün ya da geleneksel kültür yapısını gösteren kendine özgü renk, motif ve desen özelliklerine sahip dokumaların Anadolu nun birçok yerleşim yerinde dokunduğu görülmektedir. Bu yerleşim yerlerinde biri de ülkemizin Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Hakkâri dir. Günümüzde yörede kilim dokumacılığı devam ettirilirken mezer dokumaların yapımı bırakılmıştır. Yörede kültür, gelenek ve folklorik özelliklerin devamlılığını yaşatmak ve koruyabilmek amacı ile aynı soydan gelme inancı üzerine kurulmuş aşiret yapısı devam etmektedir. Günümüzde Hakkâri de Ertuşi, Pinyanişi gibi iki büyük aşiret ve küçük kollara ayrılan Jirki, Gerdi, Silehi, Herki vb. gibi aşiretlerin varlıklarını sürdürdükleri bilinmektedir. Bu aşiretler kendi kültürleri ve geleneksel yaşamlarını gündelik hayatlarında kullandıkları barınma, örtünme, giyinme gibi doğal ihtiyaçlarına yansıtmışlardır. Dokumalar en önemli ihtiyaç ürünlerinden biri olmuştur. Zaman içerisinde geleneksel dokuma kültürü, bu bölgede yaşayan aşiretlerin ve halkının yüzyıllardan beri yaşattıkları önemli kültürel değerlerinden biri olmuştur. Oldukça zengin ve renkli çeşitliğe sahip olan yörede yaşayan halkın geleneksel yaşam tarzını gösteren bu dokumalar Anadolu da yapılan halk sanatları zincirinin bir parçasını oluşturmaktadır Belkıs Acar, Kilim ve Düz Dokuma Yaygılar, Ak Yayınları Türk Süsleme Sanatları Serisi: 3, 1975, İstanbul, s.9.

3 Yörede tarih boyunca halı, kilim, parzun, çarpana, kolon, heybe, beşik bağı, beşik, çanta, tuzluk, şal şepik, kuşak ve bellik gibi çeşitli dokumalar yapılmıştır. Bu dokumalar içerisinde yer alan mezer dokumaları yöre halkı tarafından seccade, yer yaygısı vs. gibi farklı kullanım amaçları için üretilen düz dokumalardır. Bu örnekler (Bakınız; fotoğraf 1, 2). Fotoğraf-1. Mezer Dokumaları, Demirtaş Köyü, Fotoğraf-2. Sözlü Görüşme 2 Mezer, hem mekik hem de kirkit yardımı ile ince kalitede dokunan düz yüzeye sahip çözgü yüzlü ve çözgüden dikine desenlendirilen bir dokumadır. Yörede mezer dokumaların yaygın olarak kullanımının devam etmesi ancak dokunmasının bırakılması ve dokumacılık bakımından zengin örneklere sahip olmasına rağmen bu konuda yapılan araştırmaların yetersiz oluşu bu araştırmaya önem kazandırmaktadır. 462 Bu çalışmada Hakkâri Demirtaş Köyüne gidilerek dokumacılar ve dokumacılığın durumunu bilen kişilerle ile yapılan görüşmelerde mezer dokuma olduğu tespit edilen evlere gidilmiştir. Ulaşılan dokuyucular ve köyde yaşayanlar ile yapılan sözlü görüşmeler sonucunda tespit edilen toplam 8 adet mezer dokuma örneğinin en boy ölçüleri, atkı ve çözgü sıklıkları ölçülmüş, kullanılan hammadde, dokunduğu tezgâh tipi, dokuma tekniği, motif, renk ve kompozisyon özellikleri belirlenmiş ve fotoğraflanarak belgelenmiştir. 1. DEMİRTAŞ (YAĞMURLU) KÖYÜ DOKUMACILIĞI Demirtaş köyü Oluklu ve Yağmurlu olmak üzere iki mezradan oluşmaktadır. Köyde 45, Oluklu mezrasında 35, Yağmurlu mezrasında ise 5 hane bulunmaktadır son nüfus sayımına göre köy nüfusu 343 erkek 316 kadın olmak üzere toplam 659 kişidir. 3 Dokumalar insanların yaşadıkları yerlerin coğrafi, fiziki özelliklerine göre, kendi ihtiyaçları için kullanmak üzere yapılmıştır. Demirtaş köyünde en önemli geçim kaynağı tarımsal ve hayvansal üretimdir. Bu faaliyetlerden arta kalan zamanda ve uzun kış günlerinde hem boş vakitlerini hem de yöredeki hammaddeyi değerlendirmeye yönelik olarak evlerde kullanılmak üzere 1990 ların sonlarına kadar dokumacılık yapılmıştır. Köyde mezer dokumalarının yanı sıra halı, kilim, yastık, heybe, kıl çadırı, çanta vb. dokumalar da yapılmıştır. Diğer dokumalar içinde dokuma tekniği açısından kendine has karakteri bulunan mezer dokuması ayrı bir yer teşkil etmektedir. Bulunan örnekler sandık içinde ya da yüklük altında muhafaza edilerek günümüze kadar bozulmadan gelmişlerdir lü yılların sonlarında köyden şehir merkezlerine göçün 2 Fehide Aydeniz, Sözlü görüşme yapılırken, 70 yaşında, Doğanyurt köyü doğumlu, ev hanımı, Demirtaş Köyü, Erişim Tarihi

4 artması dokumacılığın bitmesine sebep olmuştur. Bugün köyde 40 yaş üstü bütün kadınlar dokuma yapmayı bilirken, gençler dokuma hakkında hiçbir şey bilmemektedir. Hakkâri çevresinde bu dokuma türünün ilk örnekleri yer tezgâhında, daha sonra ahşap ve metal germe tezgâhlarda dokunmuştur. Yörede yapılan görüşmelerde 1980 li yıllardan sonra askeri kıyafetler için halka verilen kamçılı tezgâhlarında kullanıldığı tespit edilmiştir. 4 Demirtaş köyünde tespit edilen örneklerin çoğu tevni (tevne, tavni) adı verilen yer tezgâhında dokunmuştur. Günümüzde yörede ahşap olan bu dokuma tezgâhların çoğunun maalesef yakılarak elden çıkarıldığı öğrenilmiştir. 2. MEZER DOKUMALARININ BAZI ÖZELLİKLERİ 2.1. Mezer dokumalar ve kullanım yerleri Mezer kilimden daha ince ve bezden daha kalın düz dokumanın yöredeki geleneksel adı. Eni yaklaşık 45 cm. ile 55cm. arasında olan dokumalar yan yana afşin adı verilen dikiş tekniği ile dikilip birleştirilmektedir. Kullanım amacına göre parça sayısı değişirken, dokumanın boyu ve dokumacının isteğine göre ayarlanmaktadır. Dokumaların kullanım yerleri yüklük ve yatak örtüsü, perdelik (kıl çadırlarını odalara bölmek için), seccade (namazlık), haremlik selamlık, yer yaygısı, süs eşyası ve çeyizlik (düğünlerde gelin ve damadın arkasına asmak için) olarak gruplandırılabilir. Her dokumacı kendi ihtiyacı doğrultusuna ne amaçla kullanılacaksa o dokumayı yapmıştır. Yağmurlu köyünde tespit edilen mezer dokumalar seccade ve yer yaygısı olarak kullanılan dokuma örnekleridir Hammadde Demirtaş köyünde yapılan karşılıklı görüşmelerde atkı ve çözgüde yörede elde edilen yünden yapılan ipliklerin kullanılmış olduğu tespit edilmiştir. Yün ipinin dışında bazı mezer dokumalarında keçi kılının da kullanıldığı belirlenmiştir. Fotoğraf-3. Kırkım İşlemi 5 Fotoğraf-4. Teşi ile İp Eğirme İşlemi 6 Fakat keçi kılı çok kullanılmamıştır. Kaba ve sert olmalarından dolayı bir arada tutunma özellikleri düşüktür. Bu yüzden tek katlı ipliklerin üretiminde kullanılmazlar. Kalın ve kaba çok 4 Ahmet Dinç, Sözlü görüşme, 69 yaşında, Pınarca köyü doğumlu, emekli memur, Kırkım işlemi Bayköy Yaylası Yukarı Mezra kırsalında yapılmıştır. Kırkım yapan kişi; Fadıl Çiftçi, 28 yaşında, Hakkâri doğumlu, berber, yüksekokul mezunu, , Hakkâri. 6 Eğirme işlemi Bayköy Yayalası Yukarı Mezra kırsalında yapılmıştır. Teşi ile ip eğiren kişi; Türkan Beyter, 58 yaşında, Bay Köyü doğumlu, ev hanımı, okuma yazma bilmiyor, , Hakkâri.

5 katlı iplik yapımına elverişlidirler 7.Yörede genellikle ip, çuval, çadır yapımında kullanıldığı tespit edilmiştir İplik Hazırlama Dokumacılıkta kullanılan yün kırkım, yıkama, temizleme ve tarama işleminden sonra kadınlar tarafından teşi ile eğrilmektedir. Günümüzde halen eğirme işlemi yapılmaktadır. Genellikle bu işlemler yörede zoma adı verilen yaylalar da yapılmaktadır (Bakınız; Fotoğraf-3,4). İnce eğrilen yün ipleri menik ya da top şeklinde çile yapılarak çözgü hazırlamada kullanmak üzere hazır hale getirilmiş olur Tezgâh Geçmişte yörede dut ya da ceviz ağacından yapılan tevni adı verilen yer tezgâhları kullanılmaktaydı. Günümüzde metal ve ahşap germe tip tezgâhların da yere yatırılarak yer tezgâhı sisteminde kullanıldığı görülmüştür. Günümüzde tevni tezgâhı kullanımı kalmamasına rağmen köyde bu tip tezgâhların kullanımını hatırlayan dokumacılar ile görüşülmüş ve ufak bir deneme yaptırılarak aşamaları fotoğraflanmıştır. Tevni tezgâhını meydana getirmek için yapılacak ilk işlem dokunacak dokumanın en ve boy uzunluğunun belirlenmesidir. Daha sonra karar verilen en ve boyda olacak şekilde alt levend (dört adet) ve üst levend için (dört adet) kullanılacak kazıklar yere çakılarak sabitlenir (Bakınız; Fotoğraf-5,6). Daha sonra iki adet yatay tahtanın biri üst levend diğeri ise alt levend olarak sabitlenir ve çözgü çözme işlemine başlanılır. 464 Fotoğraf-5. Yer Tezgâhı yapılırken 2.5. Çözgü Hazırlama Fotoğraf-6. Yer Tezgâhı yapılırken Çözgü iplikleri, aralarındaki mesafe dokumanın enine ve boyuna göre ayarlanarak yere çakılmış olan kazıklar ve sırıklar arasında gidip gelinerek alt ve üst levend etrafından dolanarak yan yana gerilmektedir (Bakınız; Fotoğraf-7). Renk grupları istenilen dokumaya göre ayarlanarak gerilen iplikler, daha sonra renkli çözgü iplik grupları birbirine paralel gelecek şekilde ayrılır. Gücü örgüsü örülerek dokuma işlemine geçilir (Bakınız; Fotoğraf-8). 7 Mustafa Genç ve Ayşegül Koyuncu Okça, Yörüklerin Geçim Kaynağı ve Dokumalarında: Keçi, Asos Journal The Journal of Academic Social Science, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı 52, 2017, s.96.

6 Fotoğraf-7. Çözgü Çözme İşlemi 8 Fotoğraf-8. Gücü Örme İşlemi Dokuma İşlemi ve Desen Oluşturma Dokumadaki çizgiler, çözgüdeki renkli iplik sıralarından meydana gelmektedir. Yapılacak dokumanın renkli iplik sırasına göre hazırlanan çözgüler, desen oluşturulacak alanlarda, istenilen renk çözgü ipliklerinin parmaklar veya çubuklar yardımı ile dokumanın önüne alınarak atkı ipliğinin geçirilmesi yoluyla oluşturulmaktadır (Bakınız; Fotoğraf-9-10). 465 Fotoğraf-9. Kirkitleme İşlemi 10 Fotoğraf-10. Dokuma İşlemi Motif, Renk ve Kompozisyon Özellikleri Yöre dokumalarında kullanılan motifler Anadolu nun diğer bölgeleri olduğu gibi doğadan etkilenerek oluşturulmuştur. Bölge insanı doğada bulduğu birtakım işaretler, hayal edebildiği imgeleri, sözle ifade edemediklerini, korkularını, sevinçlerini, üzüntülerini, her birine isim vererek dokuduğu kilime motif olarak işlemişlerdir 12. Zemin de kullanılan motiflerin bazıları yöreye has isimler almaktadır. Genellikle kullanılan çoğu motifin ismi bilinmemektedir. Dokumanın türüne ve ebatlarına göre motifler irili ufaklı ve serbest şekilde kullanılmıştır. Mezer dokumala- 8 Fotoğraf-1. Bakınız, (Sözlü Görüşme) Yer tezgahında çözgü çözme işlemi yörede üç kişi tarafından yapılmaktadır. Çözgü çözme işlemi yapan kişiler, Esmer Öztürk, 52 yaşında, Çanaklı köyü doğumlu, okuma yazma bilmiyor, ev hanımı, Selcan Yılmaz, 28 yaşında, Şemdinli doğumlu, öğrenci, yüksekokul mezunu, Hatice Berk, Hakkâri. 9 Fotoğraf-2. Bakınız, (Sözlü Görüşme) Yer tezgahında gücü örme işlemi yapılmaktadır. Hatice Berk, Ev hanımı, Çanaklı Köyü, 2017, Hakkâri. 10 Fotoğraf-3. Bakınız, (Sözlü Görüşme) Germe tezgahında dokuma işlemi ve kirkitleme, 11 Fotoğraf-4. Bakınız, (Sözlü Görüşme) Germe tezgahında dokuma işlemi. 12 Muhammed Mustafa Güldür ve Zekiye Şentürk, Hakkâri Kilimciliği Üzerine Bir Araştırma, Kalemişi Dergisi, DOI: /kalemisi kalemisi, 2015, Cilt 3, Sayı 6, Volume 3, Issue 6, s Erişim Tarihi,

7 rında genelde çubuk, çengel, muska, baklava, cicvic gözü, gencoi, kuş gözü, ursik ve su yolu, gibi motifler kullanılmıştır (Bakınız; Çizim-1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,). Yörede mezer dokumalarında koyu renklerin tercih edildiği görülmektedir. Bunda uzun soğuk ve yağışlı kışların kısa, sıcak ve kurak geçen yaz aylarının etkisi olduğu söylenilebilir. Mezer dokumalarında zemin rengi olarak özellikle kırmızı, siyah ve lacivert renkler tercih edilse de sarı, turuncu, yeşil, mor, kahverengi ve pembe renklerde kullanıldığı görülmektedir. Yünün beyaz ve siyah olarak doğal renginin kullanımına da rastlanmaktadır. Hakkâri yöresinde yer tezgâhında yapılan mezer dokuma örneklerinde zemin çözgü yönünde belli aralıklar ile birbirine paralel, dikine ve enine tekrar eden kuşaklar ile düzenlenmiştir. Bu kuşakların içi yine bir birbirini tekrar eden motifler ile bezenmiştir. Yörede mezer dokumalarında kullanıldığı tespit edilen motiflerin çizimleri şu şekildedir; 466 Çizim-1.Civciv gözü Çizim-2.Civciv gözü Çizim-3.Gencoi Çizim-4.Gencoi Çizim-5.Çengel Çizim-6.Kuşgözü Çizim-7.Muska Çizim-8.Muska

8 Çizim-9.Baklava Çizim-10.Baklava Çizim-11. Çengel Çizim-12.Suyolu Yörede incelenen mezer dokumaların genel özelliklerini yansıttığı düşünülen örneklere ait ayrıntılı bilgiler bu kısımda verilmiştir. DEMİRTAŞ (YAĞMURLU) KÖYÜ MEZER ÖRNEKLERİ Örnek No: Fotoğraf-11. Seccade detay Fotoğraf-12. Seccade İnceleme Tarihi : Bulunduğu Yer : Demirtaş Köyü Tarihlendirme : 30 yıllık (1977) Bugünkü Durumu : İyi Boyutları (En x Boy) : 100cm. x 140cm. Saçak Durumu ve Boyu : İyi, 3cm. İplik Türü (Atkı-Çözgü) : Yün- Yün Dokuma Tekniği : Çözgü yüzlü dokuma (cicim) Tezgâh Tipi : Tevni (yer tezgâhı) Atkı ve Çözgü Sıklığı : 4x10 ~ Kullanım amacı : Seccade

9 Motif ve Kompozisyon Özelliği :Dikdörtgen formlu seccade üç parçadan oluşmaktadır. Dokuma bittikten sonra parçalar yan yana getirilerek dikilip birleştirilmiştir. Seccadenin zemini dikine birbirine paralel ve tekrar eden ince ve kalın kuşaklara ayrılır. Zeminin tümü bu kuşaklar ile doldurulmuştur. Bu kuşakların içi dikey eksende çengel ve muska motifleri ile düzenlenmiştir. Kaynak Kişi ve Künyesi :Nazime Üncü (Dokuyucu), 1977 Yağmurlu Köyü doğumlu, İlkokul mezunu, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Bağışlı Köyü, Örnek No: Fotoğraf-13. Yer yaygısı detay İnceleme Tarihi : Bulunduğu Yer : Demirtaş Köyü Tarihlendirme : 40 yıllık (1977) Bugünkü Durumu Boyutları (En x Boy) Saçak Durumu ve Boyu İplik Türü (Atkı-Çözgü) Dokuma Tekniği Tezgâh Tipi : İyi : 154cm. x 275cm. : İyi, 4cm. : Yün-Yün Fotoğraf-14. Yer yaygısı : Çözgü yüzlü dokuma (cicim) : Tevni (yer tezgâhı) Atkı ve Çözgü Sıklığı : 4x12 ~ :Yer yaygısı (yaylada kıl çadırlarının içinde kullanıl- Kullanım amacı mıştır). Motif ve Kompozisyon Özelliği :Dikdörtgen formlu dokuma dört parçadan oluşmaktadır. Dokuma bittikten sonra parçalar yan yana getirilerek dikilip birleştirilmiştir. Dokumanın zemini dikine birbirine paralel ve tekrar eden ince ve kalın kuşaklara ayrılır. Zeminin tümü bu kuşaklarla doldurulmuştur. Bu kuşakların içi dikey eksende çengel, muska ve geometrik motifler ile düzenlenmiştir.

10 Kaynak Kişi ve Künyesi :Kudret Yaşar (Dokuyucu), 1932 İran doğumlu, Okuma yazma bilmiyor, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Demirtaş Köyü, Örnek No: 3 Fotoğraf-15. Seccade detay İnceleme Tarihi : Bulunduğu Yer Tarihlendirme Bugünkü Durumu Boyutları (En x Boy) Saçak Durumu ve Boyu İplik Türü (Atkı-Çözgü) Dokuma Tekniği Tezgâh Tipi : Demirtaş Köyü : 40 yıllık : İyi : 149cm. x 275cm. : İyi, 4 cm. : Yün-Yün Fotoğraf-16. Seccade : Çözgü yüzlü dokuma (cicim) : Tevni (Yer tezgâhı) Atkı ve Çözgü Sıklığı : 4x12 ~ Kullanım amacı yer yaygısı olarak kullanılmıştır. : Hem seccade hem de yaylada kıl çadırlarının içinde Motif ve Kompozisyon Özelliği :Dikdörtgen formlu dokuma dört parçadan oluşmaktadır. Dokuma bittikten sonra parçalar yan yana getirilerek dikilip birleştirilmiştir. Seccadenin zemini dikine birbirine paralel ve tekrar eden ince ve kalın kuşaklar ile ayrılır. Zeminin tümü bu kuşaklar ile doldurulmuştur. Bu kuşakların içi dikey eksende çengeli, civciv gözü ve gencoyi motifleri ile düzenlenmiştir. Kaynak Kişi ve Künyesi :Zeliha Yaşar (Dokuyucu), 1962 Demirtaş Köyü doğumlu, Okuma yazma bilmiyor, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Demirtaş Köyü,

11 Örnek No: 4 Fotoğraf-17. Yer yaygısı detay İnceleme Tarihi : Bulunduğu Yer Tarihlendirme Bugünkü Durumu Boyutları (En x Boy) Saçak Durumu ve Boyu İplik Türü (Atkı-Çözgü) Dokuma Tekniği Tezgâh Tipi : Demirtaş Köyü : 41 yıllık : İyi : 157cm. x 266cm. : İyi, 4cm. : Yün-Yün Fotoğraf-18. Yer yaygısı : Çözgü yüzlü dokuma (cicim) : Tevni (Yer tezgâhı) Atkı ve Çözgü Sıklığı : 4x10 ~ :Yer yaygısı (yaylada kıl çadırlarının içinde kullanıl- Kullanım amacı mıştır). Motif ve Kompozisyon Özelliği :Dikdörtgen formlu dokuma dört parçadan oluşmaktadır. Dokuma bittikten sonra parçalar yan yana getirilerek dikilip birleştirilmiştir. Dokumanın zemini dikine birbirine paralel ve tekrar eden ince ve kalın kuşaklara ayrılır. Zeminin tümü bu kuşaklar ile doldurulmuştur. Bu kuşakların içi dikey eksende çengel, baklava, kuşgözü ve muska motifleri ile düzenlenmiştir. Kaynak Kişi ve Künyesi :Hatice Yoldaş (Dokuyucu), 1948 Bağışlı Köyü doğumlu, Okuma yazma bilmiyor, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Demirtaş Köyü,

12 Örnek No: 5 Fotoğraf-19. Seccade detay İnceleme Tarihi : Bulunduğu Yer Tarihlendirme Bugünkü Durumu Boyutları (En x Boy) Saçak Durumu ve Boyu İplik Türü (Atkı-Çözgü) Dokuma Tekniği Tezgâh Tipi : Demirtaş Köyü : 40 yıllık : İyi : 144cm. x 275cm. : İyi, 4cm. : Yün-Yün : Çözgü yüzlü dokuma (cicim) : Tevni (Yer tezgâhı) Atkı ve Çözgü Sıklığı : 4x10 ~ Kullanım amacı yer yaygısı olarak kullanılmıştır. Fotoğraf-20. Seccade : Hem seccade hem de yaylada kıl çadırlarının içinde Motif ve Kompozisyon Özelliği :Dikdörtgen formlu dokuma dört parçadan oluşmaktadır. Dokuma bittikten sonra parçalar yan yana getirilerek dikilip birleştirilmiştir. Seccadenin zemini dikine birbirine paralel ve tekrar eden ince ve kalın kuşaklara ayrılır. Zeminin tümü bu kuşaklar ile doldurulmuştur. Bu kuşakların içi dikey eksende çengel motifleri ile düzenlenmiştir. Kaynak Kişi ve Künyesi : Zeliha Yaşar (Dokuyucu), 1962 Demirtaş Köyü doğumlu, Okuma yazma bilmiyor, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Demirtaş Köyü, SONUÇ Türk toplumunda dokumalar kullanım eşyası, olmanın ötesinde çok daha anlamlı, derin mitolojik yorumlar ve sembolik anlamlar içeren bir kültür ve gelenektir. Hakkâri ve çevresi etnik grupların yerleşimi açısından önemlidir. Sınır bölgesi olmasından dolayı kilim, sumak ve mezer dokumaları da İran dokumalarından da etkilenmiştir. Hakkâri dokumaları içinde büyük bir öneme sahip olan mezer dokumaları yörede zoma adı verilen 471

13 yayla yaşantılarında kimi zaman evlenecek genç kızların düğünlerinde ve çeyizlerinde büyük bir yer edinmiştir. Mezer dokuması aynı zamanda günlük yaşantılar içinde çok kullanılan önemli bir dokumadır. Bu dokumaların günümüze kadar gelebilmesi yöre insanının geçmiş dönemlerde dokumaya verdiği önem ve gelecek nesillere aktarma konusunda bilinçli olduğunun göstergesidir. Günümüzde maddi anlamda harcanan emekle orantılı geliri sağlamayan el sanatlarından dokuma, genç dokuyucuların ilgisini çekmemektedir. Bu yüzden Hakkâri dokuma kültürü son yıllarda önemini kaybetmiş ve gerekli değeri görmediğinden dolayı dokuma sadece belirli bir yaş üzerindeki insanlar tarafından bilinir hale gelmiştir. Dokuma kültürünün tekrar eski haline dönmesi için yörede valilik tarafından projeler başlatılmışsa da devamlılığı sağlanamadığından başarıya ulaşılamamıştır. Bu çalışma ile giderek azalan Hakkâri dokuma kültürünün kayıt altına alınarak belgelenmesi sağlanmıştır. Bu konuda çalışanlara ve konuya ilgi duyanlara bir kaynak teşkil ederek gelecek nesillere aktarımı konusunda katkı sağlayacaktır. Çalışmanın materyalini oluşturan Demirtaş köyüne ait olan ilk Mezer dokuma örnekleri olduğu tahmin edilen 8 adet dokumaya ulaşılmıştır. Eni yaklaşık 45 cm. ile 55cm. arasında boyu ise dokuyucunun isteğine göre ayarlanmakladır. Demirtaş köyünde tespit edilen örneklerin çoğu tevni adı verilen yer tezgâhında dokunduğu tespit edilmiştir. Köyde tespit edilen mezer örnekleri seccade ve yer yaygısı olarak kullanılan dokuma örnekleridir. Dokumalarda atkı ve çözgü ipi olarak yün kullanıldığı saptanmıştır. Dokumaların zemini de daha çok siyah, kırmızı, lacivert gibi koyu renklerin kullanıldığı görülmüştür. Mezer örnekleri kompozisyon açısından incelendiğinde, zemin çözgü yönünde belli aralıklarla birbirine paralel, dikine ve enine tekrar eden kuşaklar ile düzenlendiği belirlenmiştir. Bu kuşakların içi yine bir birbirini tekrar eden çubuk, çengel, muska, baklava, cicvic gözü, gencoi, kuş gözü, ursik ve su yolu motifleri ile bezenmiş olduğu görülmüştür. 472 Ergüder (2009) tarafından hazırlanan Kars Yöresi Düz Dokumaları adlı doktora tezinde, Aksoy (2012) tarafından yapılan Beritan Aşireti Çözgü Yüzlü Cicimleri konulu araştırmada, Sökmen ve Ölmez (2016) tarafından yapılan Bitlis Yöresi Cicim Dokumaları isimli çalışmada, Görgünay ve Akansel (1999) tarafından yapılan Kaybolan Dokumalarımızda Kazanabilir miyiz? konulu bildiride, mezer örnekleri cicim ve çözgü yüzlü cicim olarak tanımlanmıştır. Cicim ve çözgü yüzlü cicim olarak tanımlanan bu dokumaların Hakkâri yöresindeki mezer dokumalar ile birebir benzerlik göstermektedir. Yörede karakteristik tarzda dokuma kültürünün varlığı devamı için malzeme temini desteği, üretimin devamlılığı için projeler ve devlet kurumlarında açılacak kurs ve çeşitli eğitimlerle bu dokuma türünün devamlılığı sağlanmalıdır. KAYNAKLAR Belkıs Acar, Kilim ve Düz Dokuma Yaygılar, Ak Yayınları Türk Süsleme Sanatları Serisi: 3, 1975, İstanbul. Ayşe Aslıhan Ergüder, Kars Yöresi Düz Dokumaları, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009, Erzurum.

14 Elif Aksoy, Beritan Aşireti Çözgü Yüzlü Cicimler, Batman University Journal of life Sciences, Volume 1, Number 1, 2012, Erişim Tarihi Mustafa Genç ve Ayşegül koyuncu Okça, Yörüklerin Geçim Kaynağı ve Dokumalarında: Keçi, Asos Journal The Journal of Academic Social Science, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı 52, Muhammed Mustafa Güldür ve Zekiye Şentürk, Hakkâri Kilimciliği Üzerine Bir Araştırma, Kalemişi Dergisi, DOI: /kalemisi kalemisi, 2015, Cilt 3, Sayı 6, Volume 3, Issue 6, s Erişim Tarihi : Neriman Görgünay ve Melda Akansel, Kaybolan Dokumalarımızı Kazanabilirmiyiz?, 2000 li Yıllarda Türkiye de Geleneksel Türk El Sanatsal, Tarımsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, 1999, Ankara. Sultan Sökmen ve Filiz Nurhan Ölmez, Bitlis Yöresi Cicim Dokumaları, Trakya Üniversitesi, Sosyal bilimler Dergisi, C.18, s.2. Erişim Tarihi KAYNAK KİŞİLER Ahmet Dinç, Sözlü görüşme, 69 yaşında, Pınarca köyü doğumlu, emekli memur, , Hakkâri. Esmer Öztürk, 52 yaşında, Çanaklı köyü doğumlu, okuma yazma bilmiyor, ev hanımı, , Hakkâri. Fadıl Çifçi, 28 yaşında, Hakkâri doğumlu, berber, yüksekokul mezunu, Fehide Aydeniz, Sözlü görüşme, 70 yaşında, Doğanyurt köyü doğumlu, ev hanımı, Demirtaş Köyü, 2017, Hakkâri. Hatice Berk, Sözlü görüşme, ev hanımı, , Hakkâri. Hatice Yoldaş (Dokuyucu), Sözlü görüşme, 1948 Bağışlı Köyü doğumlu, Okuma yazma bilmiyor, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Demirtaş Köyü, 2017, Hakkâri. Kudret Yaşar (Dokuyucu), Sözlü görüşme, 1932 İran doğumlu, Okuma yazma bilmiyor, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Demirtaş Köyü, 2017, Hakkâri. Nazime Üncü (Dokuyucu), 1977 Yağmurlu Köyü doğumlu, İlkokul mezunu, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Bağışlı Köyü, 2018, Hakkâri. Selcan Yılmaz, 28 yaşında, Şemdinli doğumlu, öğrenci, yüksekokul mezunu, , Hakkâri. Türkan Beyter, 58 yaşında, Bay köyü doğumlu, ev hanımı, okuma yazma bilmiyor, Bay köyü, , Hakkâri. Zeliha Yaşar (Dokuyucu), 1962 Demirtaş Köyü doğumlu, Okuma yazma bilmiyor, Pinyanişi Aşireti, Ev hanımı, Demirtaş Köyü, 2017, Hakkâri. 473