Yükseköğretim Kurumlarında Değerler ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışları

Transkript

1 Yükseköğretim Kurumlarında Değerler ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Problem Durumu Yakın tarihimize kadar bir araç olarak görülen ve hep ihmal edilen insan unsuru, bilgi ve teknolojiye herkesin aynı anda ulaşabildiği, küresel rekabetin mevcut olduğu günümüzde, örgüte özgü farklılık yaratabilecek tek kaynak olarak ön plana çıkmıştır. Bu değişim, takvimler 1980 leri gösterdiğinde örgütün, başarısını artırmanın sadece çalışanın örgüt içindeki mevcudiyetini talimat, prosedür ve kurallarla çerçevelenmiş ödül ve yaptırımlarla mümkün olmadığını, yapılması gerekli görev ve davranışların dışında bireylerin içten gelerek sergiledikleri olumlu ekstra çaba ve davranışlara ihtiyaç olduğunu vurgulaması ile gerçekleşmiştir. Birilerinin perdeyi indirmesi ile fark edilebilen bu yeni anlayış, literatüre örgütsel vatandaşlık davranışını olarak girmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışı biçimsel ödül sisteminde doğrudan, tam olarak bulunmayan ve dikkate alınmayan, fakat bir bütün olarak örgütün işlevlerini verimli bir biçimde yerine getirmesine yardımcı olan, gönüllülüğe dayalı davranışları ifade etmektedir (Organ, 1988). Diğer bir ifadeyle örgütsel vatandaşlık davranışları; yöneticiler ile iyi ilişkiler kurma, diğer çalışanlara yardım etme, üstlendiği görevlerden şikayetçi olmama, bir görevi yapmak zorunda olmadığı halde üstlenme gibi gönüllü olarak yapılan davranışları içermektedir. Dolayısı ile bu davranışlar, çalışan ile yönetimsel üretkenliği arttırır; kıt kaynakların daha üretken amaçlarda kullanılmasını sağlar; çalışanlar arasında aktivitelerin koordinasyonuna yardımcı olur; örgüt performansının stabilitesini arttırır; örgütün ortamdaki değişikliklere daha etkin bir şekilde adapte olmasını sağlayarak başta örgütsel başarı olmak üzere örgüte pek çok katkı sağlar (Podsakoff ve MacKenzie, 1997, ). Bu nedenle her kurum çalışanlarının örgütsel başarıda oldukça etkili olan örgütsel vatandaşlık davranışlarını sergilemesini ister. Peki, her çalışan neden bu tür davranışları sergilemez? Çalışanların bu tür davranışları sergilemesinde etkili olan nedir? Örgütsel vatandaşlık davranışının sergilenme olasılığı, amaç, ortam ve zamanlamaya bağlı olarak artacak ya da azalacaktır. Benzer şekilde, çalışanların geçmişte benzer tutum ve davranışlar sergilemesi, kişi örgüt bütünleşmesi, örgütün, liderin ve işin özellikleri, örgüte duyulan güven, örgütsel adalet ve vizyon, bireyin ruhsal durumu ve ihtiyaçları onların örgüt içinde vatandaşlık davranışı sergilemesine katkı sağlayacaktır (Williams, Pitre ve Zainuba, 2002: 36). Bunların yanı sıra çalışanların sahip oldukları değerler de elbette ki çalışanların bu davranışları sergilemelerinde etkili olacaktır. Çünkü insanlara yaptıkları bir işin ya da sahip oldukları bir tavrın sebebi sorulduğunda genellikle bu eylemleri yönlendiren değerlere ulaşılmaktadır. Değerler, bireyin bilişsel ve zihinsel yapısının bir parçasıdır (Murphy vd., 1997; Russell, 2000). Bu bakımdan hepimiz değerleri kavramsal olarak bilir, coşkusal olarak yaşar, ortaklaşa paylaşır, ciddiye alır ve normlar gibi kullanırız (Fichter, 1996: ). Bir birey olarak kendimizi diğer insanlara değerlerimizle tanıtırız. Sahip olduğumuz değerleri temel alarak başkalarını değerlendirir ve yargılarız (Erdem, 2003: 55); davranışlarımızı biçimlendiririz; tercihlerde bulunuruz ve kararlar veririz (Şişman, 2002: 4). Bir diğer ifadeyle, inandığımız ve önem verdiğimiz değerler, neyin doğru, neyin yanlış ve neyin iyi, neyin kötü olduğu konusundaki tercihleri yansıtır, alternatifler arasından seçim yapmayı sağlar. Onlar, bir nevi kişilerin kendileri de dahil tüm insanları ve olayları değerlendirmede kullandıkları kriterlerdir (Karakitapoğlu, 1996: 43).

2 Bu noktadan hareketle, bireylerin düşüncelerine yön veren değerleri belirlemeksizin onların davranışlarını anlamanın ve açıklamanın güç olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü özünde soyut olan değerler, dışarıdan gözlenemez, ancak kişilerin çeşitli durumlar karşısında gösterdikleri davranışlar yoluyla anlaşılabilir (Turan ve diğ., 2005: 182). Bir yerde değerler, davranışın adeta semasını çizer (Avcı, 2007: 54). Davranışları anlamak için önemli anahtarlardan biridir (Rokeach, 1973: 13). Kısacası değerlerle ilgisi olmayan hiçbir insan eylemi yoktur (Mengüşoğlu, 1997: 262). Durum böyle olunca, örgütlerde alınan kararlarda ve yapılan etkinliklerde değerlerin etkisinin büyüklü görülebilir. Dolayısı ile değerlerin belirlenmesi ve bilinmesi eğitim kurumlarında daha da bir önem kazanmaktadır. Çünkü eğitim kurumları, farklı değerlerle yoğunlaşan farklı değerlerle yaşayan ve onları değişime uğratan unsurlardır. Özellikle üniversiteler, ülkenin gerek duyduğu nitelikli insan gücünü yetiştir ve adeta toplumların lokomotifidir. Bu nedenle, toplum üzerinde yoğun etkisi vardır. Dolayısıyla, yükseköğretim kurumlarında hakim olan değerler sadece üniversite çalışanlarının ve öğrencilerinin davranışları üzerinde etkili olmaz tüm ülkeyi etkiler. Bu bakımdan üniversiteleri yönetenlerin ve yönetilenlerin benimsedikleri değerler ve bu değerlerin etkili olduğu örgütsel vatandaşlık davranışlarının bilinmesi önem arz eder. Amaç Bu bildirinin amacı, yükseköğretim kurumlarındaki bölüm başkanları ile araştırma görevlilerinin algılarına göre akademisyenlerin sahip oldukları değerler ile sergiledikleri örgütsel vatandaşlık davranışları arasındaki ilişkileri belirlemektir. Bu amaçla araştırmada aşağıdaki sorulara cevap aranacaktır: 1) Bölüm başkanları ile araştırma görevlilerinin kişisel değerleri ile onların örgütsel vatandaşlık davranışlarını gerçekleştirme düzeyleri arasında anlamlı ilişkiler var mıdır? 2) Bölüm başkanları ile araştırma görevlilerinin kişisel değerleri onların örgütsel vatandaşlık davranışlarının anlamlı yordayıcısı mıdır? Yöntem Araştırmanın Modeli Araştırma, tarama modelinin kullanıldığı betimsel bir çalışmadır. Karasar a (2002) göre, tarama modeli, geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımıdır. Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Evren ve Örneklem Araştırmanın evreni, Süleyman Demirel Üniversitesi Kampusundaki (Tıp, ve Diş Hekimliği Fakülteleri hariç) 12 Fakülte ile Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fakültelerinin bölüm başkanları ve araştırma görevlilerinden oluşmaktadır. Araştırmada örneklem belirlenmemiş evrenin tümüne ulaşmak hedeflenmiştir. Araştırmaya katılanların yaklaşık üçte ikisinden fazlası (%70.8) Süleyman Demirel Üniversitesinde, geri kalanı ise (%29.2) Mehmet Akif Ersoy Üniversitesinde çalışmaktadır. Bu çalışanların yaklaşık üçte biri (%30.2) bölüm başkanı, üçte ikisi (%69.8) araştırma görevlisidir. Cinsiyete göre dağılımları incelendiğinde yarısı bayan, yarısı erkektir.

3 Katılımcıların çoğunluğunun (%64.6) yaş grubunda, (%20.8) inin yaş grubunda, (%10.4) ünün yaş grubunda, (%4.2) sinin yaş grubunda yer aldığı görülmüştür. Veri Toplama Araçları Araştırmada, bölüm başkanları ile araştırma görevlilerinin kişisel değerlerine ilişkin görüşlerini belirlemek için Değerler, Suç Anlayışı ve Ahlaki Hüküm Ölçeği ve örgütsel vatandaşlık davranışlarını gerçekleştirme düzeylerini ölçmek için de Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ölçeği kullanılmıştır. 1) Değerler, Suç Anlayışı ve Ahlaki Hüküm Ölçeği: Allport, Vernon ve Lindzey in (1960) klasik değer tercih sıralamasına Güngör ün (1998) ahlaki değerleri ekleyerek elde etmesi ile oluşturulmuştur. Söz konusu ölçekte, kişisel değerler ahlaki, sosyal, bilimsel, ekonomik, siyasi, dini ve estetik olarak boyutlandırılmıştır. Bu ölçek, 10 lu Likert yöntemiyle (1: çok az kötü; 10: çok kötü) derecelendirilmiş, 28 sorudan oluşmuştur. 2) Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ölçeği: Organ ın (1988) örgütsel vatandaşlık davranışın beş boyutuna dayalı olarak Podsakoff ve MacKenzie (1989) tarafından hazırlanmış ve daha sonra Podsakoff, MacKenzie, Moorman ve Fetter (1990) ile Moorman (1991) tarafından geliştirilmiştir. Bu ölçek, 5 li Likert yöntemiyle (1: hiçbir zaman; 5: her zaman) derecelendirilmiş, 20 sorudan oluşmuştur. Türkiye de daha önceki araştırmalarda kullanılmış ve çevirisi yapılmış olan ölçek yardımlaşma, nezaket, centilmenlik, vicdanlılık ve sivil erdem olarak boyutlandırılmıştır. Verilerin Toplanması Araştırmada kullanılan veriler Süleyman Demirel ile Fakülte ile Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fakültelerinin bölüm başkanları ve araştırma görevlilerinden anket yöntemiyle elde edilmiştir. Verilerin Analizi Araştırmada öncelikle ölçeğe verilen yanıtların aritmetik ortalamaları ve standart sapmaları hesaplanarak, araştırmaya katılanların hangi değerlere sahip oldukları ve hangi örgütsel vatandaşlık davranışlarını kullandıkları tespit edilmiştir. Bölüm başkanları ile araştırma görevlilerinin kişisel değerleri ile örgütsel vatandaşlık davranışlarını gerçekleştirme düzeyleri arasında anlamlı ilişkilerin olup olmadığının belirlenmesinde Pearson Momentler Çarpım Korelasyon Katsayısı kullanılmıştır. Ayrıca, bölüm başkanları ile araştırma görevlilerinin kişisel değerlerin onların örgütsel vatandaşlık davranışlarının anlamlı yordayıcısı olup olmadığının belirlenmesi amacıyla da Çoklu Doğrusal Regresyon Analizi yapılmıştır. Bulgular Bulgulara dayanarak, yükseköğretim kurumlarında değer sıralamasının siyasi, ahlaki, estetik, ekonomik, bilimsel, sosyal ve dini olarak sıralandığı, yani siyasi değerin diğer kişisel değerlere göre daha önemli olduğu, sosyal ve dini değerlerin en az öneme sahip olduğu söylenebilir. Örgütsel vatandaşlık davranışlarının ise nezaket, vicdanlılık, yardımlaşma, sivil erdem ve centilmenlik şeklinde sıralandığı görülmüştür. Nezaket davranışının diğer örgütsel vatandaşlık davranışlarına göre daha çok sergilendiği, centilmenlik davranışının ise daha az sergilendiği anlaşılmıştır.

4 Araştırma sonuçlarına göre kişisel değerler ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasında anlamlı bir ilişki mevcuttur. Dini, sosyal, estetik, ekonomik ve siyasi değer ile yardımlaşma; siyasi değer ile sivil erdem; sosyal, estetik, ekonomik ve siyasi değer ile nezaket davranışları arasında pozitif ve yüksek düzeyde bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Ahlaki, ekonomik, bilimsel, estetik, sosyal ve ahlaki değerler ile sivil erdem; yine ahlaki değer ile nezaket davranışı arasında pozitif yönlü, ancak orta düzeyde bir ilişkinin olduğu gözlemlenmiştir. Centilmenlik davranışı ile sosyal, estetik, ekonomik, değerler arasında ise negatif ve yüksek düzeyde bir ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca sosyal ile ahlaki değerlerin yardımlaşma, estetik değerin de nezaket örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde önemli bir yordayıcı olduğu belirlenmiştir. Öneriler Bu araştırmanın, yöneticilerin benimsedikleri değerlerle ilgili gerçeği yansıtması amaçlansa da, insanların gerçek değerlerine ulaşma zorluğu bilinen bir gerçektir. Bu zorluk; uzun süreli gözlem yoluyla, görüşmeler yapılarak aşılabilir. Bunun yanı sıra anket tekniği, katılımcıların anlatmak istediklerini de sınırlandırabilmektedir. Bu sebeple, bundan sonra yapılacak araştırmalarda nitel araştırma yöntemiyle veri toplanması daha uygun olabilir. Bu araştırmanın devamı olarak, üniversitelerde çalışanların algılarına göre, yöneticilerin değerleri ve sergiledikleri örgütsel vatandaşlık davranışlarını kurumlarını yönetirken yansıtıp yansıtmadıkları araştırılabilir. Türk üniversite yöneticilerinin değerleri ve örgütsel vatandaşlık davranışları üzerinde, Türkiye yüksek öğretim kurumunun yapı ve işleyişiyle siyasi ve sosyal değerlerin etkili olup olmadığı araştırılabilir. Kaynakça Avcı, N. (2007). Toplumsal değerler ve gençlik, Ankara: Siyasal Kitapevi. Erdem, A. R. (2003). Üniversite kültüründe önemli bir unsur: değerler. Değerler Eğitimi Dergisi, 1 (4), Fıchter, J. (1996). Sosyoloji nedir?, Çev. Nilgün Çelebi, 3. Baskı, Ankara: Atilla Kitabevi. Güngör, E. (1998). Değerler Psikolojisi. Ahlak Psikolojisi, Ahlaki Değerler ve Ahlaki Gelişme, Amsterdam: Hollanda Türk Akademisyenler Birliği Vakfı Yayınları. Karakitapoğlu, Z. (1996). Contemporary value orientations of adults and university students. Unpublished Master Thesis, Ankara: METU, The Graduate School of Social Sciences. Karasar, N. (2002). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: 3A Araştırma Eğt. Danışmanlık Ltd. Mengüşoğlu, T.,(1997). Felsefeye Giriş, İstanbul: Remzi Kitapevi. Murphy, E. F., Snow, W.A., Carson, P.(Phillips) ve Zıgarmı, D. (1997). Values, sex differences and psychological androgyny. International Journal of Value-Based Management, (10),

5 Organ, D. W. (1988). Organizational citizenship behavior: the good soldier syndromu. Lexington. MA: Lexington Books Podsakoff P.. M. ve Mackenzie, S.B. (1997). Impact of organizational citizenship behavior on organizational performance: a review and suggestions for future research. Human Performance, Vol.10(2), pp Rokeach, M. (1973). The nature of human values. New York: The Free Pres. Russell, R. F. (2001). The role of values ın servant leadership. Leadership & Organization Development Journal, 22(2), Şişman, M. (2002). Örgütler ve kültürler. Ankara: Pegema. Turan, S., Durceylan, B. ve Şişman, M. (2005). Üniversite yöneticilerinin benimsedikleri idari ve kültürel değerler. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (13), Williams, S., Pitre, R. ve Zainuba, M. (2002). Justice and organizational ctizenship behavior intentions: fair rewards versus fair treatment. Journal of Social Psychology, 142,