ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU

Transkript

1 EK-11 ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU Ordu, Giresun ve Trabzon İllerinde Fındıkta Meyve ve Çotanak Hastalıklarına Neden Olan Fungal Etmenlerin ve Çeşit Reaksiyonlarının Belirlenmesi Proje Yürütücüsü:Prof.Dr.F.Sara Dolar Yardımcı Araştırmacı: Arzu Sezer Proje Numarası: 08B Başlama Tarihi: Bitiş Tarihi: Rapor Tarihi: Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Ankara

2 Ordu, Giresun ve Trabzon İllerinde Fındıkta Meyve ve Çotanak Hastalıklarına Neden Olan Fungal Etmenlerin ve Çeşit Reaksiyonlarının Belirlenmesi ÖZET Ülkemizin önemli fındık üretici konumunda olan Giresun, Ordu ve Trabzon da fındık çotanaklarındaki hastalık etmenlerinin tespiti amacıyla 2009 ve 2010 yıllarının Temmuz-Ağustos aylarında 1555,5 da alanda survey yapılarak çotanak hastalık açısından incelenmiş ve çotanakların % 18,15 inin bulaşık olduğu tespit edilmiştir. Bölgedeki fındıklarda gözlenen en yaygın belirti şekli yanıklıktır. Yapılan izolasyon çalışmalarında elde edilen 1268 izolatın teşhisleri sonucunda 17 fungus cinsi tespit edilmiştir. En yüksek oranda izole edilen Botrytis cinsi olmuştur. Bunu sırasıyla Fusarium spp., Cladosporium spp., Phomopsis spp., Trichotecium spp. ve Alternaria spp. takip etmiştir. Koparılmış yaprak, koparılmış zuruf, kesik sürgün ve fındık içi kullanılarak yapılan patojenisite testleri sonucunda Botrytis, Alternaria, Colletotrichum, Fusarium, Fusiccocum, Trichothecium ve Pestalotiopsis cinsine ait izolatlar değişik oranlarda hastalık şiddetine neden olmuşlardır. Patojen olan bu cinslere dahil olan türlerin yapılan teşhisler sonucunda Alternaria alternata, Botrytis cinerea, Trichotecium roseum, Colletotrichum gleosporoides, Colletotrichum acutatum, Fusarium oxysporum olduğu görülmüştür. Patojen olan diğer cinsler Pestalotiopsis sp.ve Fusicoccum spp. nin tür teşhisleri yapılamamıştır. Patojen olan 7 fungusa karşı Tombul, Foşa, Mincane, Palaz, Çakıldak ve Sivri fındık çeşitlerinin gösterdikleri reaksiyona bakılmış ve en hassas çeşidin Tombul olduğu, Foşa ve Palaz çeşitleri hassasiyet açısından Tombul çeşidini takip ettiği tespit edilmiştir. Colletotrichum acutatum fındıkta dünya için yeni bir hastalık etmeni olarak bu çalışma sonucunda kaydedilmiştir.

3 Determination of Fungal Agents Causing Disease on Fruit Clusters of Hazelnut in Ordu, Giresun, Trabzon Provinces and Reaction of Cultivars to Pathogens ABSTRACT Current study was conducted to determine the diseases in the Turkish hazelnut growing areas of Ordu, Giresun and Trabzon provinces in Surveys were carried out on 70,800 fruit clusters corresponding a field of 1555,5 da in July-August and resulted with a infection rate of 18.15%. The most predominant symptom was found as blight. Seventeen fungi was isolated from 1268 samples. Botrytis was the most common, followed by Fusarium spp., Cladosporium spp., Phomopsis spp., Trichotecium spp. and Alternaria spp., respectively. The patogenicity tests using fruits, detached leaf and shoots revealed various rates of disease severity for the isolates in the genera of Botrytis, Alternaria, Colletotrichum, Fusarium, Fusiccocum, Trichothecium and Pestalotiopsis. Species from these genera were identified as Alternaria alternata, Botrytis cinerea, Trichotecium roseum, Colletotrichum gleosporoides, Colletotrichum acutatum and Fusarium oxysporum. Species identification of the isolates from Pestalotiopsis sp.and Fusicoccum spp. failed. Susceptibility of the hazelnut cultivars Tombul, Foşa, Mincane, Palaz, Çakıldak and Sivri were evaluated against 7 pathogenic fungi. Tombul was found the most susceptible cultivar, followed by Foşa and Palaz. Colletotrichum acutatum was reported as the first record from hazelnut worldwide.

4 AMAÇ VE KAPSAM Fındık yaklaşık 625 bin hektarlık üretim alanı (dünya üretim alanının %80 i) ve yıllık 550 bin tonluk üretim (dünya üretim miktarının %75 i) ile ülkemizin en önemli tarım ürünlerinden biridir. Üretilen fındığın % ı ihraç edilmekte ve ülkemize önemli bir döviz girdisi sağlamaktadır (Anonim 2010, 2011). Yaklaşık 400 bin çiftçi ailesi doğrudan fındık üretimiyle uğraşmakta; taşıma, depolama vb. aşamalarda çalışanlarla birlikte üretim 4 5 milyon kişiyi ilgilendirmektedir. Dolayısıyla fındık Karadeniz Bölgesi ve Türkiye için ekonomik, sosyal ve çevresel açıdan stratejik öneme sahip bir üründür. Türkiye de önceleri yalnızca Giresun yöresinde başlayan üretim zamanla Ordu ve Trabzon a daha sonra da Türkiye genelinde 33 ile yayılmıştır. Fındığın toplam bitkisel üretim değeri içindeki payının en yüksek olduğu iller ise Giresun (% 60), Ordu (% 58) ve Trabzon (%32) dur (Tanrıvermiş vd. 2006). Türkiye üretim alanı ve miktarı açısından dünya ülkeleri arasında büyük bir üstünlüğe sahip olmasına rağmen birim alandan elde edilen fındık üretim miktarı açısından diğer fındık üreten ülkelerin çok gerisindedir. Bunun çeşitli nedenleri olmakla birlikte verimi doğrudan etkileyebilecek hastalık ve zararlıların bu açıdan dikkate alınması gereklidir. Türkiye nin dünya fındık üretimindeki yeri ve fındığın Türkiye ekonomisine katkısı düşünüldüğünde fındık hastalık ve zararlıları üzerinde yeterli çalışma yapılmadığı görülmektedir. Son yıllarda önemli fındık zararlıları ile ilgili yürütülen bazı çalışmalar zararlılar açısından eksikliği bir ölçüde giderirken, başta fungal hastalıklar olmak üzere fındık hastalıkları konusundaki eksiklik devam etmektedir. Fındıkta külleme, dal kanseri, sürgün yanıklığı gibi hastalıklar üzerinde çalışmalar mevcut olmakla birlikte son yıllarda oldukça sık görülen ve verim kaybına neden olan meyve ve çotanak hastalıkları ile ilgili Batı Karadeniz bölgesinde yapılmış tek bir çalışma bulunmakta iken ülkemizde en geniş fındık üretim alanına sahip Doğu Karadeniz Bölgesinde bu konu ile ilgili yapılmış çalışma bulunmamaktadır. Fındıkta çotanak ve meyvelerde hastalığa neden olan bazı funguslar oluşturdukları çürüklükler nedeniyle direk verimi etkileyerek büyük bir kayba neden olmaktadır. Ayrıca üzerinde veya içinde bulundukları meyvenin kalitesini ve pazar değerini; ürettikleri bazı metabolitlerle de insan sağlığını olumsuz yönde etkilemektedirler. Monilia coryli, M. fructigena, Botrytis spp., Colletotrichum sp., Fusarium spp., Phomopsis sp. ve Alternaria spp. nin meyve ve çotanak çürüklükleri ve döküme neden oldukları; Ramularia sp. nin meyve içinde uç kısmında siyahlaşma ve buruşukluğa neden olan iç ucu nekrozundan, Septoria ostryae ve Phomopsis sp. nin meyvenin iç kısmında oluşan renk değişimi ile acı ekşimsi tatdan, Nematospora coryli nin ise meyve içinin tüm yüzeyinde oluşan değişik boyut ve şekildeki koyu renkli batık lezyonlardan sorumlu olduğu düşünülmektedir (Doster et al. 2002; Belisario et al. 2004; Maccaroni et a. 2004). Ayrıca iç fındıklarda Aspergillus türlerinin küflenmeye neden olduğu, bunlardan A. flavus ve A. parasiticus un aflatoksin üreterek insan sağlığını tehdit ettiği bilinmektedir. Ülkemizde fındıkta çeşitli meyve ve çotanak hastalıklarının görülmesine ve önemli zararlar meydana getirdiğinin bilinmesine rağmen bunlar üzerinde yapılmış ayrıntılı çalışma mevcut değildir ve adı geçen etmenlerin çoğunun ülkemizdeki varlığı ve ortaya çıkan zararla ilişkileri bilinmemektedir.

5 Proje ile çalışma kapsamına giren fındık bahçelerindeki doğrudan verimi etkileyen ve günümüze kadar bir mücadele programı oluşturulmamış olan meyve ve çotanak hastalıklarının yaygınlıklarının belirlenmesi, bunlara neden olan etmenlerin tespiti ve önemli çeşitlerimizin bunlara karşı duyarlılıklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu sayede önemli hastalık etmenlerine karşı uygun mücadele programlarının oluşturulması sağlanabilecektir. Ayrıca dayanıklı çeşit geliştirme açısından ıslah çalışmalarında kullanılabilecek önemli veriler sağlanmış olacaktır. Ülkemizde geniş fındık alanlarına sahip olan Giresun, Ordu ve Trabzon da fındık üretimi yapılan tüm ilçelerinde meyve gelişiminin olduğu dönemlerde yapılan surveyler sonucunda fındık bahçelerindeki meyve ve çotanaklarda, çürümelere ve dökülmelere neden olan fungal hastalık etmenlerinin illere göre yaygınlık durumlarının ve incelenen ocaklardan alınarak laboratuara getirilen örneklerden yapılan izolasyonlar sonucunda çotanaklarda hastalığa neden olan etmenler ve bu etmenlerin bulunma sıklığı, yapılan patojenisite çalışmaları sonucunda hastalık etmenlerinin virulensliğinin belirlenmesi, çotanaklarda görülen belirtilerden sorumlu olan hastalık etmenlere karşı bölgede en fazla oranda yetiştirilen Tombul, Mincane, Foşa, Palaz, Çakıldak ve Sivri çeşitlerinin dayanıklılık durumunun belirlenmesi çalışmanın kapsamını oluşturmaktadır.

6 MATERYAL VE YÖNTEM Survey alanlarındaki fındık bitkileri (Corylus avellana) ve bunlardan elde edilecek izolatlar çalışmanın ana materyalini oluşturmuştur. Çalışmalar ülkemizin en eski fındık üretim alanlarının yer aldığı ve ekonomik olarak fındığa en fazla bağımlı illerimiz olan Ordu, Giresun ve Trabzon illerinde yürütülmüştür. Survey Çalışmaları ve Örnek Alımı Proje hazırlık çalışmaları olarak İl Tarım Müdürlükleri ile görüşülerek Ordu, Giresun ve Trabzon illerinde ilçe bazında fındık üretim alanları ve ocak sayıları ile ilgili veriler alınarak yine ilçe bazında örnek alınacak ocak sayıları belirlenmiştir. Survey çalışmaları fındıkta meyve içlerinin nispeten geliştiği ve çotanak hastalıklarıyla ilgili simptomların gözlenmesi için uygun periyot olan Temmuz ve Ağustos dönemlerinde gerçekleştirilmiştir. Projenin 1. yılında (2009) Ordu ilinde 812 da alanda, 2. yılında (2010) Giresun da 526 da ve Trabzon da 217,5 da alanda survey çalışması yapılmıştır. Çalışma öncesinde bu illerdeki fındık ocaklarının 1/ inin incelenmesi planlanmış ancak, arazi koşullarının zorluğu ve örneklerin incelenmesinin zaman alması nedeniyle çalışma esnasında bu oran 1/ olarak değiştirilmiştir. Örneklerin alımında, tüm yöreyi temsil edecek şekilde tesadüfi örnekleme yöntemi uygulanmıştır (Bora ve Karaca, 1970). Bahçe büyüklüğü 1-5 da ise 10 ocak, 6-10 da ise 20 ocak, da ise 30 ocak ve 20 da dan büyük ise 40 ocak incelenmiştir. Bu amaçla bahçelerin köşegenleri boyunca tesadüfen belirlenmiş olan ocakların dört bir yanından tesadüfen 20 çotanak/ocak olacak şekilde çotanaklar incelenmiş, sağlam olanlar kaydedilmiş, hastalık belirtisi gösterenler etiketlenip polietilen torbalara konularak incelenmek üzere laboratuara getirilmiş ve izolasyona kadar buzdolabında saklanmıştır. Bahçelerin yükseltileri ve ocaklardaki fındık çeşitleri kaydedilmiştir. Ayrıca dıştan simptomsuz görülen çotanaklardan da her bahçeden 2-5 adet olacak şekilde örnek alınmış, zuruflarından ayrılmış ve daha sonra içteki belirtiler yönünden incelenmek üzere oda koşullarında kurutulmuştur. Bora ve Karaca (1970) e göre öncelikle surveyi yapılan her bir bahçenin hastalık oranını bulmak için incelenen ocaklarda hastalık var veya yok diye sayım yapılmış sonuç hastalıklı ocak sayısının incelenen ocak sayısına % oranı şeklinde belirtilmiştir. Bahçelerin sadece bulaşık olup olmama durumları dikkate alınarak da hastalıkların yaygınlıkları belirlenmiştir. Söz konusu illerdeki ilçe bazında fındık ocak sayısı ve incelenen ocak sayısı Çizelge 1 de verilmiştir. Örnekler belirtilerine göre tasnif edildikten sonra izolasyon çalışmalarına başlanmıştır.

7 Çizelge 1. Ordu, Giresun ve Trabzon illerindeki yılı verilerine göre fındık ocak sayısı ( Anonim 2011) ve yılı surveylerinde incelenen ocak sayısı. ORDU İLİ GİRESUN İLİ TRABZON İLİ İlçe Toplam Ocak İncelenen Ocak İlçe Toplam Ocak İncelenen Ocak İlçe Toplam Ocak İncelenen Ocak Merkez 10,250, Merkez 5,282, Merkez 4,832, Akkuş 4,882, Bulancak 7,742, Akçaabat 2,141, Aybastı 4,081, Çanakcı 2,005, Araklı 1,670, Çamaş 2,810, Dereli 2,700, Arsin 3,080, Çatalpınar 2,902, Doğankent 1,736, Beşikdüzü 1,880, Çaybaşı 2,317, Espiye 5,550, Çarşıbaşı 1,055, Fatsa 10,527, Eynesil 1,500, Maçka 1,400, Gölköy 11,144, Görele 5,720, Sürmene 625,000 0 Gülyalı 1,510, Güce 2,137, Şalpazarı 500, Gürgentepe 9,614, Keşap 6,463, Vakfıkebir 1,500, İkizce 4,869, Piraziz 3,640, Yomra 2,690, Kabadüz 3,613, Tirebolu 7,940, Kabataş 2,620, Yağlıdere 4,570, Korgan 6,238, Kumru 5,616, Mesudiye 1,533, Perşembe 5,292, Ulubey 8,041, Ünye 10,458, TOPLAM 108, 326, ,988, ,364, Fungus İzolasyonu ve Teşhis Çalışmaları Laboratuvara getirilen örnekler zuruf, meyve kabuk kısmı ve içteki hastalık belirtileri yönünden incelenerek gruplandırıldıktan sonra belirti gösteren kısımlarından izolasyonlar yapılmıştır. Bu amaçla hastalık belirtisi gösteren zuruf, meyve kabuğu ve iç kısmından kısmen sağlam dokuyu içerecek şekilde alınan parçacıkları %0,5-1 lik sodyum hipoklorür içinde 1 3 dakika tutularak yapılan yüzey sterilizasyondan sonra steril saf su ile durulanıp kurutulmuş ve içinde 100 mg/l streptomycin sülfat bulunan PDA besi yeri içeren petrilere 4 parça halinde ekimleri yapılmıştır, Petriler 12 saat aydınlık periyot ve 23±1 º C sıcaklık içeren koşullarda inkubasyona bırakıldıktan sonra, gelişen fungus kolonileri %1,5 luk su agarı kullanılarak tek spor izolasyonu ile saflaştırılmıştır, Elde edilen saf kültürler teşhisleri yapılmak ve patojenisite çalışmalarında kullanılmak üzere eğik agar tüplerine aktarılarak buzdolabında +4 o C de saklanmıştır, Hastalıklı bitki örnekleri aynı zamanda nemli hücreye alınarak lekeli kısımlar üzerinde gelişen etmenler stereomikroskop altında incelenmiş ve sporulasyonlu kısımlarda birden fazla etmen olup olmadığına bakılarak, karışık gelişme olan örneklerden yine steromikroskop altında farklı gelişmelerden alınan fruktifikasyon organları

8 PDA ortamına aktarılmıştır. Elde edilen izolatların kültür gelişimi ve morfolojik özellikleri dikkate alınarak önce cins düzeyinde teşhisleri yapılarak gruplandırılmış daha sonra her bir cins için teşhis anahtarlarından yararlanılarak tür teşhisleri yapılmıştır (Booth 1971, Ellis 1971, Ellis 1976, Jarvis 1977, Sutton 1980, Holliday 1989, Rotem 1994, Anonymous 1996, Anonymous, 2011). Fındık çotanaklarında belirgin derecede belirti oluşturarak zarara neden olan ve yapılan izolasyonlarda yoğun olarak elde edilen ancak tarafımızdan tür teşhisleri yapılamayan kısıtlı sayıdaki izolat teşhis için (CABI, İngiltere) yurt dışında gönderilmiştir. Patojenisite Testleri Patojenisite testleri izolatların elde edildiği fındık çeşitlerinin yapak, sürgün ve zuruf parçaları kullanılarak yapılmıştır. Metot seçiminde fungus cinsleri ve koşullar göz önünde bulundurulmuştur. Fındık meyvelerini iç kısmında hastalık oluşturan etmenlerinin patojenisiteleri kabuklarından ayrılan iç fındıklar üzerine inokulum verilmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir. Şekil 1. a: Koparılmış zuruf, b: koparılmış yaprak, c: kesilmiş sürgün, d: fındık meyve testi Koparılmış zuruf testi: Koparılmış zuruf denemesinde henüz sertleşmemiş fındık zuruf parçacıkları içinde çeşme suyu bulunan 9 cm lik cam petri kapların yerleştirildikten sonra her birinin üst yüzeyine mikropipet ile 5µl lik spor süspansiyonu (1x10 6 spor/ml) damlatılmıştır. Kontrol olarak değerlendirilecek zuruf parçacıklarına ise aynı miktarda steril saf su uygulanmıştır (Şekil 1a). Her bir izolat içinde 7 adet zuruf parçası bulunan 3 petride çalışılmıştır. Petriler 12 saat aydınlık-12 saat

9 karanlık periyot ve 22±2 º C sıcaklık içeren koşullarda 14 gün tutulduktan sonra belirtiler yönünden değerlendirilmiştir. Değerlendirmede 0-5 skalası kullanılmıştır (Dolar et al., 1994). Bu skalada 0 hiç lezyon olmadığını, 1, 2, 3, 4, 5, ise sırasıyla zuruf yüzeyinin % 10, 25, 50, 75 ve 100 ünün etkilendiğini göstermektedir. Koparılmış yaprak testi: Koparılmış yaprak testi için ön çalışma yapılarak uygun yöntemin seçilmesi hedeflenmiştir. Bu amaçla iki farklı inokulasyon yöntemi denenmiştir. Birinci yöntemde musluk suyu içeren 9 cm lik cam petri kaplarının içine fındık yaprakları alt yüzeyleri su ile temas edecek şekilde yerleştirmiş ve günlük kültürlerden hazırlanan spor süspansiyonundan (1x10 6 spor/ml) mikropipetle 5µl yaprakların üst yüzeyine damlatılarak inokule edilmişlerdir. İkinci yöntemde nemli hücre olarak hazırlanan petri içine yerleştirilen yaprakların üst yüzeyine 7-10 günlük kültürlerden 5 mm lik agarlı kültür diskleri alınarak yapraklar üzerine ters olarak yerleştirilmiştir (Şekil 1b). İkinci yöntem etmen gelişimi ve sonuçların değerlendirilmesi açısından daha etkili bulunmuş ve denemeler buna göre yapılmıştır. Yapraklar denemeden önce % 70 lik etil alkol ile silinmiş, kuruduktan sonra kullanılmıştır. Her iki yarısına kültür diski yerleştirilmiş yapraklar nemli hücrede 12 saat aydınlık-12 saat karanlık periyot ve º C sıcaklık içeren koşullarda 14 gün inkübe edilmişlerdir. Sadece agar diski yerleştirilerek aynı koşullarda tutulan yapraklar kontrol olarak değerlendirilmiştir, Her bir izolat için 6 tekerrür yapılmıştır. Değerlendirmeler yaprak yüzeyinde oluşan nekroz veya yanıklığa göre tarafımızdan oluşturulan 0-3 skalasına göre yapılmıştır. 0-3 skalası: 0: nekroz veya yanıklık yok. 1: yaprak yüzeyinin % 1-30 unda yanıklık var. 2: yaprak yüzeyinin % ında yanıklık var. 3: yaprak yüzeyinin % 60 ından fazlasında yanıklık var. Sürgün testi: Kesilmiş sürgün denemesinde her birinde birer adet çotanak bulunan cm uzunluğunda sağlıklı fındık sürgünleri yüzeysel sterilizasyon amacıyla % 70 lik alkolde 2-3 dakika tutulduktan sonra 3 seri saf sudan geçirilmiş ve kurutma kağıtları üzerinde fazla suları giderildikten sonra içinde çeşme suyu bulunan 50 ml lik Falcon tüplerine yerleştirilmiştir, Her bir izolat için 4 tekerrürle çalışılmıştır. Elde edilen fungal etmenlerin spor süspansiyonları (1x10 6 spor/ml) çotanaklar üzerine basınçlı el pülverizatörü ile püskürtülmüştür (Şekil 1c). Kasalara yerleştirilen Falcon tüpleri şeffaf plastik torbalarla örtülerek, o C de sera koşullarında 48 saat tutulmuş, plastik torbalar taban kısmından açılarak bir gün daha tutulduktan sonra çıkarılmış ve inokulasyondan 7 gün sonra değerlendirmeler yapılmıştır. Kontrol olarak değerlendirilecek sürgünlere steril saf su püskürtülerek aynı koşullarda tutulmuşlardır

10 (Belisario et al. 2002). Değerlendirmelerde sürgünlerdeki çotanaklarda % kuruma ve yanıklık belirtisi dikkate alınarak tarafımızdan hazırlanan 0-3 skalasına kullanılmıştır. 0-3 skalası: 0: kuruma veya yanıklık yok. 1: çotanak yüzeyinin % 1-30 unda yanıklık var. 2: çotanak yüzeyinin % ında yanıklık var. 3: çotanak yüzeyinin % 60 ından fazlasında yanıklık var. Fındık meyve testi: Fındık meyvelerinin iç kısmında hastalık oluşturan etmenlerin patojenisitelerini belirlemek amacıyla steril bir şekilde kabuklarından ayrılan fındık içleri % 70 lik etil alkol ile silindikten sonra hazırlanan nemli hücrelere yerleştirilmiştir. Her bir fındık içinin üzerine fungal etmenin türlerine uygun olarak hazırlanan spor süspansiyonlarından ((1x10 3-1x10 6 spor/ml)) 10 µl damlatılarak ve diğer bir yöntem olarak PDA da gelişen fungus kültürlerinin kenar kısımlarından alınan olan 3 mm lik agar parçaları fındık içleri üzerine konularak inokule edilmişlerdir (Şekil 1d). Bu şekilde hazırlanan petriler 25±2 o C sıcaklık, 12 saat aydınlık periyot içeren koşullarda inkubasyona bırakılmış ve günlük aralıklar ile 7 gün süresince gözlemler yapılmıştır. Doğada patojenisite denemesi: In vitroda yapılan patojenisite çalışmaları sonucu etkili olan izolatların bir kısmı ile doğal koşullarda patojenisite çalışması yapılmıştır. Bu amaçla sürgünler üzerindeki çotanaklara basınçlı el pülverizatörü ile inokulum (1x10 6 spor/ml) uygulanmış ve sürgünler 48 saat süreyle şeffaf plastik torbalar altında tutulmuştur. İnokulasyondan 10 gün sonra gözlemler başlanmıştır. Çeşit Reaksiyon Denemesi Trabzon, Ordu ve Giresun illerindeki fındık alanlarında üretimi yapılan çeşitlerin 2009 ve 2010 yıllarında bu bölgelerde yapılan survey çalışmaları sonucunda elde edilen hastalık etmenlerine karşı gösterdikleri dayanıklılık durumunun saptanması amacıyla yukarıda belirtilen patojenisite testleri ve değerlendirme skalaları kullanılmıştır. Bu amaçla bölgede en yaygın üretimi yapılan Tombul çeşidi başta olmak üzere Foşa, Mincane, Palaz, Çakıldak ve Sivri çeşitleri seçilerek bölgede yaygın olarak izole edilen ve patojenisite çalışmalarında nispeten yüksek oranda hastalık şiddeti oluşturan Alternaria alternata, Botrytis cinerea, Fusarium oxysporum, Pestalotiopsis sp., Colletotrichum acutatum, Trichothecium roseum, Fusicoccum spp. nin virulent izolatlarına karşı gösterdikleri reaksiyon belirlenmiştir.

11 Hastalık Değerlendirmesi Patojenisite ve çeşit reaksiyon testlerinde 0-3 hastalık skalası kullanılarak değerlendirme yapıldıktan sonra hastalık şiddeti değerleri Tawsend-Heuberger formülüne göre hesaplanmıştır (Karman 1971). Elde edilen verilerin varyans analizinde SAS istatistik programı kullanılmış ve Duncan testi uygulanarak muameleler arasındaki farkların önemlilik durumu belirlenmiştir (Anonymous 1988). Hastalık Şiddeti (%) =[ (n,v) / Z,N] x 100 n : skalada farklı hastalık derecelerine isabet eden örnek adedi V: skala değeri Z: en yüksek skala değeri N: gözlem yapılan toplam örnek adedi ANALİZ VE BULGULAR Hastalık Yaygınlık ve Çotanak Bulaşıklık Oranları Ordu, Giresun ve Trabzon illerinde Temmuz ve Ağustos aylarında toplam 1555,5da alanda survey yapılarak 3530 ocakta çotanak incelenmiştir (Çizelge 2). Çizelge 2. Ordu, Giresun ve Trabzon illerinde survey yapılan fındık alanı, incelenen ocak ve çotanak sayıları. İller Survey YapılanAlan (da) İncelenen Ocak İncelenen Çotanak Ordu Giresun Trabzon 217, TOPLAM 1555, Survey çalışmaları sonucunda incelenen çotanaklardan alınan örneklerin belirtilere göre tasnifleri esnasında belirtiler 6 ana gruba ayrılmıştır. Bunlar; Lekeli (L): Meyveyi saran zurufta, brakte ve meyve pediselinde irili ufaklı lekeler bulunduran çotanaklar (Şekil 2). Zayıf Çotanak (ZÇ): Dıştan bakıldığında normal büyüklükte olan, sağlıklılara göre daha açık yeşil renkli, meyvelerde iç gelişimi olmayan ve dokunulduğunda hemen dökülen çotanaklar.

12 Şekil 2. Fındık çotanaklarında değişik büyüklükte lekeler ve lekenin yakından görünüşü. Yanıklık (Y): Normal büyüklüğünü aldıktan sonra zarar görerek kurumuş, kahverengi, genelde yanmış gibi bir görüntü alarak sürgünde dökülmeden kalan, nemli koşullarda üzerindeki fungal sporulasyonların gözlendiği çotanaklar (Şekil 3). Yanıklık çoğunlukla çotanağın tamamını kaplamış durumdadır ancak bazen çotanağın bir bölümünde (daha çok tabana yakın kısmında) sınırlı kalmaktadır. Şekil 3.Yanıklık belirtilerinin genel görünüşü ve belirti üzerinde fungal sporulasyon. Sarıkaramuk (SK): Henüz kabuğun sertleşmediği meyve gelişiminin erken döneminde (Mayıs Haziran) zarara uğramış, dip kısmından içe doğru çökmüş ve genelde sarımsı kahverengi bir renk almış çotanaklar (Şekil 4a). Karakaramuk (KK) / Meyve Nekrozu (MN): Normal büyüklükte olan ancak kabuklarında kahverengi, grimsi siyah renk değişimi gözlenen ve içleri çoğunlukla gelişmemiş meyveler (Şekil 4b). Erken Yanıklık (EY): Çotanak gelişiminin erken döneminden (Nisan sonu) çotanaklar normal büyüklüğünü alıncaya kadar ki (Haziran sonu) dönemde zarar görmüş, kuruyarak yanık bir hal almış, dökülmeden sürgünler üzerinde kalmış çotanaklar (Şekil 4c).

13 Şekil 4. Sarıkaramuk (a), karakaramuk (b) ve erken yanıklık (c) belirtileri. Projenin 1. yılında Temmuz ve Ağustos aylarında Ordu ilinde 812 da alanda yapılan survey çalışmasında toplam 1840 ocak incelenmiş ve incelenen ocaklardan 273 tanesinde hastalığa rastlanılmamıştır. İl bazında ortalama hastalıklı ocak oranı oldukça yüksek (% 85,16) bulunmasına karşın hastalıklı çotanak oranı ortalama %16,84 olarak bulunmuştur (Çizelge 3). Çizelge 3. Ordu ilinde survey yapılan fındık alanları ve incelenen bahçe, ocak, çotanakların bulaşıklık oranları. İlçe Alan (da) Bahçe Ocak Çot, (%) Bahçe Bahçe (%) Ocak Ocak (%) Merkez , ,09 Akkuş , ,38 Aybastı , ,29 Çamaş , ,17 Çatalpınar 17, , ,90 Çaybaşı , ,63 Fatsa , ,47 Gölköy , ,55 Gülyalı 8, , ,00 Gürgentepe , ,29 İkizce , ,06 Kabadüz , ,58 Kabataş , ,00 Korgan 42, , ,55 Kumru , ,95 Mesudiye , ,83 Perşembe 37, , ,83 Ulubey 58, , ,19 Ünye 94, , ,53 Toplam/Ort. Değerler , ,84 Toplam çotanaktan inin sağlam olduğu buna karşın 6231 adet çotanakta değişik hastalık belirtilerinin olduğu gözlenmiş ve çotanaklarda en fazla gözlenen belirtinin yanıklık olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 4). Ordu ilinin Perşembe ve Ünye ilçelerinde hastalıklı çotanak oranı diğer ilçelerden oldukça yüksek bulunmuştur.

14 Çizelge 4. Ordu ilinde incelenen çotanakların hastalık belirtilerine göre dağılımı. İlçe İncelenen Çotanak Lekeli Yanık Zayıf Çok. SK. KK-N EY/ Merkez ,09 0,78 92,59 0,39 1,95 0,39 3,90 Akkuş ,38 0,00 99,49 0,00 0,00 0,51 0,00 Aybastı ,29 0,00 93,39 0,00 2,89 2,48 1,24 Çamaş ,17 2,74 91,10 0,00 0,00 0,68 5,48 Çatalpınar ,90 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Çaybaşı ,63 10,74 83,22 0,67 0,00 0,67 4,70 Fatsa ,47 33,68 53,83 2,56 2,41 1,65 5,86 Gölköy ,55 0,00 96,20 0,18 0,90 0,90 1,81 Gülyalı ,00 5,88 61,76 7,84 1,96 0,00 22,55 Gürgentepe ,29 1,74 96,53 0,00 0,69 1,04 0,00 İkizce ,06 3,11 94,94 0,39 0,00 0,39 1,17 Kabadüz ,58 0,00 94,04 0,00 0,66 0,66 4,64 Kabataş ,00 0,00 92,50 0,00 3,33 3,33 0,83 Korgan ,55 0,00 97,28 0,00 0,60 1,21 0,91 Kumru ,95 0,00 96,04 0,00 0,53 1,32 2,11 Mesudiye ,83 0,00 66,04 0,00 9,43 24,53 0,00 Perşembe ,83 63,76 12,08 7,16 3,58 1,12 12,30 Ulubey ,19 1,79 93,96 0,00 0,67 0,45 3,13 Ünye ,53 36,10 46,94 2,17 1,13 0,38 13,29 Toplam/Ort ,84 15,13 75,51 1,36 1,40 1,11 5,49 Değerle SK:Sarıkaramuk, KK:KaraKaramuk, N:Nekroz, EY:Erken Yanıklık Projenin 2.yılında Temmuz ve Ağustos aylarında Giresun ilinde 526 da alanda yapılan survey çalışmasında incelenen ocakların % 85,17 oranında bulaşık olduğu ve çotanaklardaki hastalık oranının ise ortalama % 20,48 olduğu görülmüştür (Çizelge 5). Çizelge 5. Giresun ilinde survey yapılan fındık alanları ve incelenen bahçe, ocak, çotanakların bulaşıklık oranları. İlçe Alan (da) Bahçe Bahçe Bahçe (%) Ocak Ocak Ocak (%) Has. (%) Merkez , ,88 Bulancak , ,53 Çanakcı , ,83 Dereli , ,00 Doğankent , ,33 Espiye , ,68 Eynesil , ,67 Görele 31, , ,00 Güce , ,88 Keşap 99, , ,25 Piraziz , ,88 Tirebolu , ,13 Yağlıdere , ,13 Toplam/Ort. Değerler , ,48

15 Giresun ilinde toplam çotanak incelenmiş ve 4914 çotanakta değişik hastalık belirtilerinin olduğu gözlenmiştir. Çotanaklarda en fazla gözlenen belirtinin lekelenme olduğu ve bunu yanıklığın takip ettiği, en az rastlanılan belirti tipinin ise Karakamuk olduğu görülmüştür (Çizelge 6). Hastalıklı çotanak oranının en yüksek olduğu ilçe ise % 40,25 lik bir payla Keşap olmuştur. Bu çotanakların % 75,78 inde gözlenen belirtilerin lekelenme şeklinde olduğu da tespit edilmiştir. Çizelge 6. Giresun ilinde incelenen çotanakların hastalık belirtilere göre dağılımı. İlçe İncelenen Çotanak Hast, Lekeli Yanık Zayıf Çok. SK. KK-N EY/ Merkez ,88 11,39 42,72 6,01 11,08 9,49 19,30 Bulancak ,53 12,01 60,05 4,85 6,70 0,69 15,70 Çanakcı ,83 35,38 47,69 3,08 4,62 0,00 9,23 Dereli ,00 7,50 85,00 1,20 0,63 0,63 5,00 Doğankent ,33 7,14 80,61 2,04 5,10 0,00 5,10 Espiye ,68 60,00 23,74 2,86 3,08 0,44 9,89 Eynesil ,67 50,00 15,25 3,39 6,78 8,47 16,10 Görele ,00 59,33 12,20 9,81 2,15 0,96 15,55 Güce ,88 26,35 68,26 0,00 2,40 0,60 2,40 Keşap ,25 75,78 9,70 4,27 2,56 1,55 6,13 Piraziz ,88 11,81 59,45 3,15 6,30 3,94 15,35 Tirebolu ,13 57,38 35,10 1,81 2,20 1,04 2,46 Yağlıdere ,13 20,00 73,78 0,00 1,60 0,27 4,32 Toplam/Ort. Değerler ,48 46,34 35,65 3,68 3,66 1,83 8,83 SK:Sarıkaramuk, KK:KaraKaramuk, N:Nekroz, EY:Erken Yanıklık Trabzon da 217,5 da alanda 37 bahçede toplam 490 ocak incelenmiş ve hastalıklı ocak oranının (97,35) diğer iki ilden daha yüksek olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 7). Trabzon-Merkezde çotanaklardaki bulaşıklığın en üst seviyede olduğu ve bunu Beşikdüzü ilçesinin takip ettiği de kaydedilmiştir. Çizelge 7. Trabzon da survey yapılan fındık alanları ve incelenen bahçe, ocak, çotanakların bulaşıklık oranları. İlçe Alan (da) Bahçe Bahçe Bahçe Ocak Ocak Ocak (%) (%) (%) Merkez , ,15 Akçaabat , ,50 Araklı , ,08 Arsin , ,64 Beşikdüzü 10, , ,83 Çarşıbaşı , ,50 Maçka , ,00 Sürmene , ,50 Şalpazarı , ,50 Vakfıkebir , ,83 Yomra , ,75 Toplam/Ort. Değerler 217, , ,42

16 Trabzon ilinde incelenen 9800 çotanaktan % 17,42 sinin hastalıkla bulaşık olduğu ve bu çotanakların % 63,91 inde hakim olan belirti tipinin yanıklık olduğu tespit edilmiştir. Lekeli çotanak ve zayıf çotanak oranı da bu ilde çok düşük düzeyde bulunmasına karşın karakamuk ve sarıkaramuk oranının diğer illerden yüksek değerde olması dikkat çekmektedir (Çizelge 8). Çizelge 8. Trabzon ilinde incelenen çotanakların hastalık belirtilere göre dağılımı. İlçe İncelenen Çotanak Lekeli Yanık Zayıf Çok. SK. KK-N EY/ Merkez 2, ,15 0,55 47,11 2,20 21,21 16,80 12,12 Akçaabat ,50 0,00 59,48 0,00 10,34 11,21 18,97 Araklı 1, ,08 0,00 52,07 3,31 11,57 30,58 2,48 Arsin ,64 1,45 61,82 0,36 7,27 24,36 4,73 Beşikdüzü ,83 4,42 88,50 1,77 5,31 0,00 0,00 Çarşıbaşı ,50 19,50 74,84 0,00 1,26 1,26 3,14 Maçka ,00 0,00 90,74 0,00 0,93 5,56 2,78 Sürmene ,50 1,35 58,11 0,00 10,81 24,32 5,41 Şalpazarı ,50 8,70 69,57 4,35 10,87 0,00 6,52 Vakfıkebir ,83 0,00 81,68 5,34 3,05 6,87 3,05 Yomra ,75 4,98 59,20 1,49 9,45 18,41 6,47 Toplam/Ort. Değerler ,42 3,34 63,91 1,58 9,84 14,65 6,68 SK:Sarıkaramuk, KK:KaraKaramuk, N:Nekroz, EY:Erken Yanıklık Hastalık Etmenlerinin Tanılanması Proje survey çalışmaları sonucunda her üç ildeki fındık ekim alanlarında incelenen toplam çotanaktan tanesinin değişik tipte belirtiler gösteren hastalıklı çotanaklar olduğu tespit edilmiştir. Her ildeki fındık ekimi yapılan ilçelerde incelenen ocaklarda farklı belirtiler gösteren çotanaklardan alınan örnekler laboratuara getirilerek yapılan izolasyon ve saflaştırma çalışmaları sonucunda toplam 1268 izolat elde edilmiştir. Elde edilen bu izolatların teşhisleri önce cins düzeyinde yapılmıştır. Bu çalışma sonucunda 17 fungus cinsi tespit edilmiştir. En fazla izolat sayısına sahip olan ve yoğun bir şekilde izole edilen Botrytis cinsi olmuştur. Bunu sırasıyla Fusarium spp., Cladosporium spp., Phomopsis spp., Trichotecium spp. ve Alternaria spp. takip etmiştir. Giresun ve Ordu da en fazla izole edilen etmen Botrytis spp. olarak bulunmasına karşı Trabzon da ilk sırada Alternaria spp. yer almaktadır (Çizelge 9). Fungus cinsleri ile çotanak belirtileri arasında herhangi bir ilişki olup olmadığı ve 6 grupta kategorize ettiğimiz belirtilerin belli fungus cinslerine özelleşme durumu incelendiğinde en fazla izole edilen Botrytis spp. hemen hemen tüm belirti tiplerinden elde edilmiştir. Ancak %79,95 oranında yanıklık belirtisi gözlenen çotanaklardan ve daha düşük oranlarda da erken yanıklık ve leke belirtisi gözlenen örneklerden izole edilmiştir (Çizelge 10).

17 Çizelge 9. Hastalıklı çotanaklardan elde edilen fungus cinsleri ve illere göre dağılımı. Fungus Cinsleri İLLER Toplam İzolat Ordu Giresun Trabzon Acremonium Alternaria Aspegillus Botrytis Cladosporium Colletotrichum Epicocum Fusarium Fusicoccum Nectria Penicillium Pestaliopsis Phoma Phomopsis Rhizopus Trichoderma Trichothecium Toplam İzolat Leke belirtisi içeren çotanaklardan en fazla Colletotrichum, zayıf çotanaklardan Fusarium, sarıkaramuklardan Cladosporium, karakaramuk ve nekrozlu örneklerden Phomopsis, Cladosporium ve Alternaria, yanıklık belirtilerinden Botrytis, Fusarium, Trichothecium, Phomopsis, Alternaria izolatları elde edilmiştir (Çizelge 10). Çizelge 10. Fungus cinslerinin belirtilere göre dağılımı. Fungus Cinsleri İzolat Sayıları Toplam Oran (%) Lekeli Yanık Zayıf SK KK-N EY İzolat sayısı Acremonium ,08 Alternaria ,41 Aspegillus ,64 Botrytis ,02 Cladosporium ,38 Colletotrichum ,68 Epicocum ,32 Fusarium ,93 Fusicoccum ,64 Nectria ,10 Penicilium ,74 Pestaliopsis ,57 Phoma ,78 Phomopsis ,04 Rhizopus ,07 Trichoderma ,64 Trichothecium ,96 Toplam İzolat SK:Sarıkaramuk, KK:KaraKaramuk, N:Nekroz, EY:Erken Yanıklık

18 İzolatların Tanılanması Elde edilen izolatlar makroskobik ve mikroskobik incelenerek gruplandırılmış ve ilgili literatürlerden yararlanılarak teşhisleri yapılmıştır.makroskobik olarak kültür ortamlarında miseliyal büyüme oranı, havai miselyum oluşturma, koloni pigmentasyonu, skleroti, sporodokium, acervuli oluşumu gibi karakterler yönünden değerlendirmeler yapılırken; mikroskobik olarak etmenlere göre konidiofor morfolojisi, klamidospor oluşumu, konidi şekilleri ve boyutları gibi özellikler incelenmiştir. Ayrıca bazı türler için özel ortamlarda appressorium morfolojileri de incelenmiştir. Botrytis cinerea Yapılan izolasyon çalışmalarında Botrytis cinerea yoğun olarak yanıklık belirtisi gösteren çotanaklardan izole edilmiş olmasına rağmen değişen oranlarda diğer belirti gruplarından da izole edilmiştir. Zarar görmüş çotanakların bir kısmı kupkuru olup üzerinde etmenin sporları gözlenmezken bir kısmında yoğun spor kitlesinin olduğu görülmüştür. Etmenin tanısı PDA daki kültürel ve morfolojik özelliklere göre yapılmıştır. PDA da koloni gelişimi hızlı ve pamuksu kuş tüyü şeklindedir (Şekil 5a). Başlangıçta misel gelişimi beyaz renkte olup kültür yaşlandıkça kirli beyaz- grimsi kahverengine dönmektedir. Konidioforları uzun, bölmeli ve uç kısımda ikili veya üçlü dallanmıştır (Şekil 5b). Konidileri 6-14x 3-8 μm boyutlarında, tek hücreli, renksiz açık kahverengi ve elips şeklindedir (Şekil 5c). (a) (b) (c) Şekil 5. Botrytis cinerea nın a:pda daki 15 günlük koloni gelişimi, b:konidioforları (x40) ve c: konidileri (x400) Alternaria alternata Fungus 25±1 C sıcaklık ve 12 saat aydınlık, 12 saat karanlık periyot içeren koşullarda günlük inkubasyon sonucunda PDA besi ortamında koyu yeşilden siyahımsı kahverengine kadar değişen renklerde koloni oluşturmuştur (Şekil 6 a). Konidioforlar tek veya küçük gruplar halinde, basit veya dallanmış halde, sarımsı kahve renkte, 50 μm veya daha fazla uzunlukta, 3-6 μm kalınlığındadır. Konidiler uzun zincirler oluşturacak (5-16 lı zincirler) şekilde birbirine ekli ve zincirler genelde birden fazla dallıdır (Şekil 6b). Konidiler kahverengi, obclavate, obpyriform veya ellipsoidal olup uç kısmında kısa konik veya silindirik gaga şeklinde uzantılar mevcuttur. Bazı konidilerde gaga hiç gözlenmemiştir. Konidiler enine ve boyuna veya eğik şekilde bölmelidirler (Şekil 6c). Enine bölme sayısı 2-8,

19 boyuna ve eğik bölme sayısı ise 0-4 olarak belirlenmiştir. Konidi boyutları x 9-16 μm olarak ölçülmüştür. Burada belirtilen kültürel ve morfolojik karakterlere göre tanısı yapılan A.alternata izolatlarını temsilen seçilen izolatın teşhisi CABI-UK Mikrobiyal teşhis servisince moleküler olarak teyit edilmiştir. Şekil 6. Alternaria alternata, a: PDA da 10 günlük kolonisi; b: konidi zincirleri (x100); c: konidileri (x400) Colletotrichum spp. Colletotrichum izolatları, genellikle leke belirtisine sahip çotanaklardan izole edilmiştir. Yapılan teşhis çalışmaları sonucu bu belirtilere neden olan iki Colletotrichum türünün olduğu tespit edilmiştir. Bunlardan C. gloeosporioides fındıkta patojen olarak bilinmektedir ( Mirhosseini and Taherzadeh, 1966). Fındıkta daha önce hastalık yaptığına dair bir kayıt bulunmayan C.acutatum bu çalışmada lekeli çotanaklardan izole edilmiştir. C. gleosporioides PDA da çok hızlı bir gelişme ile beyaz-gri miselyumlar arasında çok yoğun somon-pembe spor yığınları gözlenmiştir (Şekil 7). Konidiler 12,46 x 4,44 μm boyutlarında, hiyalin, düz, silindirik olup her iki ucu da yuvarlaktır (Şekil 8a). Koloniler, 7 günde 68,71 mm çapında iken 10. günde 9 mm çapındaki petrinin tamamını kaplamaktadır. Lam-lamel arası kültürde appressorium oluşumu boldur. Appressoriumlar 9,02 x 6,4 μm boyutlarında, açık-koyu kahverengi, clavate ve düzensizdir (Şekil 8b). PDA da acervuli ve skleroti benzeri yapılar oluşurken seta gözlenmemiştir. Ancak PCA da 10 günlük kültürlerde acervuliler içinde konidioforların yanında uzun, kahverengi, tabana yakın kısımda bölmeli setalar gözlenmiştir (Şekil 7 ). Konidioforlar PDA da da genelde toplu halde bazen de tek tek oluşmuştur. Şekil 7. Colletotrichum gleosporioides in PDA da 10 günlük koloni gelişimi ve PCA da acervuli ve setaları (x400)

20 Şekil 8. Colletotrichum gleosporioides in a: konidi ve b: appressoriumu (x400) C.acutatum Etmen, PDA üzerinde yeşimli griden koyu gri renge kadar değişen renklerde ve yoğun pamuksu misel gelişmesine sahiptir (Şekil 9a). Koloni gelişmesi yavaştır. PDA da tek spor kolonileri 12 saatlik fotoperiyotta 7 ve 10 günde sırayla 37,81 ve 56,37 mm çapa ulaşır. Kültürde skleroti, acervuli ve seta oluşturmaz. Miselleri bölmeli ve şefafftır, Konidioforları şeffaf, silindirik ve genellikle tek hücreden ibarettir (Şekil 9b). Konidiler renksiz, 6,89-15,01 μm x 3,00-4,95 μm boyutlarında bölmesiz, düz genellikle elipsoid ve en az bir uçları fusiformdur (Şekil 9c). Lam-lamel arası kültürde appressorium oluşumu azdır. Apresoriumları 6,88-17,22 μm x 3,48-8,01 μm boyutlarında açıktan koyu kahverengine kadar değişen renklerde, clavate veya hafif düzensiz şekildedir (Şekil 9d). Belirtilen morfolojik karaktere göre etmen C.acutatum olarak tanımlanmıştır (Sutton, 1980; Langrell and Irvine, 2001; Cai et, al,, 2009; Shivas and Tan, 2009). Burada belirtilen kültürel ve morfolojik karakterlere göre tanısı yapılan C.acutatum izolatlarını temsilen seçilen izolatın teşhisi CABI-UK Mikrobiyal teşhis servisince moleküler olarak teyit edilmiştir. a b c d Şekil 9. Colletotrichum acutatum un a:pda da 10 günlük koloni gelişim, b: konidioforları (x400), c:konidileri (x400) ve d:appressoriumu (x400)

21 Pestalotiopsis sp. Pestalotiopsis sp. izolatları koloni özellikleri bakımından iki gruba ayrılmıştır. Birinci grupta koloni rengi beyaz, bazen çok açık pembemsi olup, yoğun havai miseller arasında sporlar genellikle acervuliler içinde toplu halde (merkeze yakın yerde) ve mürekkep damlası görünümünde oluşmaktadır (Şekil 10). İkinci grupta miseliyal gelişim daha yayvan ve zayıf olup sporlar koloninin her tarafına yayılmışlardır ve bundan dolayı koloni rengi bariz bir şekilde siyah görülmektedir (Şekil 10 ). İki grup spor morfolojileri bakımından benzer olup (Şekil 11) tarafımızdan yapılan cins düzeyindeki teşhis CABI (İngiltere) tarafından moleküler teşhisle teyit edilmiş ancak tür teşhisi yapılamamıştır. Şekil 10. Pestalotiopsis sp. nin iki ayrı izolatının PDA da 10 günlük koloni gelişimi. Şekil 11. Pestalotiopsis sp. nin iki ayrı izolatının konidileri (x400) Fusicoccum spp. PDA da koloni gelişimi hızlı, havai miselleri yoğundur. Kültür gelişimi başlangıçta kahverenginde olup daha sonra gri-siyah renge dönmektedir. Konidileri uzun çomak şeklinde ve tek hücrelidir (Şekil 12).

22 Şekil 12. Fusicoccum spp. nin PDA da 10 günlük koloni gelişimi ve konidileri (x400) Trichothecium roseum PDA da kolonileri önce beyaz sonra açık pembe-turuncu renktedir. Konidileri elipsoidal-armut şeklinde, renksiz, 2 hücreli ve kalın duvarlı olup (Şekil 13), karakteristik bir şekilde zigzag zincirler şeklinde bir arada bulunurlar. Konidioforlar uzun ve bölmelidir. Şekil 13.Trichothecium roseum un PDA da 12 günlük kolonisi ve konidileri (x400) Fusarium spp. Fusarium izolatları koloni şekli, rengi, gelişme hızı ve spor yapılarına göre oldukca farklılık göstermiştir. F. oxysporum PDA daki koloni gelişimi yavaş, açık mordan şeftali rengine kadar değişen renklerde ve havai miselyum yoğundur (Şekil 14a). Çok sayıda mikrokonidi oluşmuştur. Mikrokonidileri bölmesiz, oval, eliptik, böbrek şeklindedir. Hiflerin üzerinde bulunan mikrokonidileri taşıyan monophialidlerin boyu kısadır. Kültürde bolca klamidospor verirler. Makrokonidileri soluk turuncu renkte, düzden orak şekiline kadar değişen şekillerde, ince duvarlı ve genellikle üç bölmeye sahiptir (Şekil 14 b). Klamidosporları düzgün veya pürüzlü bir yüzeye sahip tek tek veya ikili zincir halindedirler.

23 Şekil 14. F. oxysporum a: PDA da 12 günlük koloni gelişimi, b: mikro ve makrokonidileri, c: klamidiosporları Patojenisite Testleri Cins ve tür düzeyinde teşhisleri yapılan izolatlar patojenisite denemesine alınmışlardır. Aspergillus spp., Penicillium spp.,rhizopus spp., Trichoderma spp., Trichothecium roseum izolatlarının patojenisite testleri fındık kabuğundan ayrılarak çıkarılan meyve içleri kullanılarak yapılmıştır. Ancak hiçbir inokulasyon yapılmayan kontrol meyve içlerinde de fungal gelişmelerin olması nedeniyle bu testlerden başarılı sonuçlar alınmamıştır. Trichothecium roseum erken yanıklık ve yanıklık belirtisi gösteren çotanaklardan %5,2 oranda izole edilmesi nedeniyle koparılmış yaprak testi ile diğer patojenisite denemesine alınmıştır. Acremonium, Cladosporium, Epicocum, Nectria, Phoma ve Phomopsis cinslerine ait izolatlar patojenisite testleri sonucunda patojen bulunmamışlardır. Buna karşın Botrytis, Alternaria, Colletotrichum, Fusarium, Fusiccocum, Trichothecium ve Pestalotiopsis cinsine ait izolatlar değişik oranlarda hastalık şiddetine neden olmuşlar ve patojen olarak değerlendirilmişlerdir. Botrytis cinerea: Zuruf, yaprak ve çotanak testlerinde yanıklık şeklinde belirti oluşturmuştur (Şekil 15). Şekil 15. Botrytis cinerea nın zuruf, yaprak ve çotanaktaki belirtisi. Alternaria alternata: Bu etmenin belirtileri leke ve yanıklık şeklinde gözlenmiştir (Şekil 16).

24 Şekil 16. Alternaria alternata nın zuruf, yaprak ve çotanaktaki belirtisi. Colletotrichum acutatum: C. acutatum patojenisite testinde yapraklar üzerinde geniş yuvarlak lezyonlara, meyve kabuklarında ve meyve saplarında hafif içe çökük lezyonlara neden olmuştur (Şekil 17). Bu lezyonların üzerinde somon rengi veya pembe spor yığınları gözlenmiştir. Şekil 17. Colletotrichum acutatum un yaprak, meyve kabuğu ve çotanakdaki belirtileri. Trichothecium roseum: Trichothecium roseum izolatları zuruf ve yapraklarda çok yoğun bir belirti oluşturmamış, bazılarında küçük nekrozlara neden olmuştur (Şekil 18). Çotanaklarda 7. günde hafif bir solgunluk ve kuruma, meyve kabuğunda da yine hafif bir kararma şeklinde belirti oluşturmuştur. İlerleyen günlerde meyve kabuğu tamamen siyahlaşmış ve kabuk kırıldığında iç kısımda da etmenin sporulasyonu gözlenmiştir (Şekil 18). Şekil 18. Trichothecium roseum izolatlarının zuruf, yapraklar, çotanak ve meyvedeki belirtileri. Pestalotiopsis sp.:

25 Pestalotiopsis sp., yapraklarda yanıklık şeklinde belirtiye neden olmuştur (Şekil 19). Şekil 19. Pestalotiopsis sp. nin yapraktaki belirtisi ve leke üzerindeki sporulasyonu. Fusicoccum spp.: Fusicoccum spp., yapraklarda yuvarlak koyu renkli lekelere ve çotanaklarda da sarıkaramuk-karakaramuk şeklinde belirtilere neden olmuştur (Şekil 20). Şekil 20. Fusicoccum spp. nin yaprak ve çotanakta neden olduğu belirtiler. Çeşit Reaksiyonları Üç ildeki fındık alanlarında incelenen çotanaklardan 17 fungus cinsi tespit edilmiştir. Bu cinslerin bazılarının yapılan patojenisite testleri sonucunda patojen olmadığı görülmüştür. Bu nedenle bu funguslar çeşit reaksiyon testine alınmamıştır. Patojen olarak değerlendirilen B.cinerea, A.alternata, C.acutatum, F.oxysporum, Pestalotiopsis sp., Fusicoccum spp. ve Trichothecium roseum izolatları içinden seçilen virulensi yüksek izolatlar Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde en fazla yetiştiriciliği yapılan 6 fındık çeşidi ile testlenmiştir (Çizelge 11). Botrytis cinerea ya karşı tüm çeşitlerin hassas olduğu ve en yüksek hastalık şiddetinin (%94,44) Sivri çeşidinde gerçekleştiği görülmektedir. A.alternata ya karşı Mincane ve Sivri çeşitlerinin dayanıklı, buna karşın Tombul, Foşa ve Palaz çeşitlerinin hassas reaksiyon verdiği tespit edilmiştir. C. acutatum a en hassas çeşidin Çakıldak olduğu bunu Foşa çeşidinin izlediği ve diğer çeşitlerin orta dayanıklılıkta olduğu görülmektedir. Pestalotiopsis sp. ye karşı tüm çeşitler değişik derecelerde olmakla beraber hassas reaksiyon göstermektedir. F.oxysporum a ise en hassas çeşit Palaz en dayanıklı çeşit Sivri olmuştur. Fusicoccum spp. a karşı en yüksek hastalık şiddeti Tombul ve Palaz çeşitlerinde görülmüştür. Genel olarak B.cinerea ve Pestalotiopsis sp. ye altı fındık çeşidinin hepsi hassas reaksiyon

26 göstermiştir. T. roseum ise Tombul çeşidi hariç diğer fındık çeşitlerinde önemsiz derece hastalık oluşturmuştur. Çizelge 11.Fındıkta patojen olan hastalık etmenlerinin altı fındık çeşidin de neden oldukları hastalık şiddeti değerleri. Hastalık Şiddeti Değerleri (%)* Çeşitler Botrytis cinerea Alternaria alternata Colletotrichum acutatum Pestalotiopsis sp. Fusarium oxysporum Fusicoccum spp, Trichotecium roseum Tombul ab 88,37 a 83,33 bc 50,00 ab 78,00 ab 56,00 a 68,00 a 75,00 Foşa ab 68,66 ab 75,00 ab 62,50 a 83,00 ab 61,00 bc 50,00 ab 50,00 Mincane ab 77,78 cd 25,00 ab 58,00 ab 68,00 ab 50,25 bc 48,00 bc 38,00 Palaz ab 88,37 ab 66,66 bc 41,11 ab 63,00 a 72,91 ab 61,50 bc 33,50 Çakıldak b 61,11 bc 50,00 a 74,66 bc 50,5 ab 60,08 d 27,58 bc 33,00 Sivri a 94,44 d 16,67 bc 44,00 ab 72,22 c 16,60 d 9,00 bc 33,33 *Her sütun kendi içinde istatistik analize tabi tutulmuştur. Aynı harfi taşıyan rakamlar arasında p=0,05 e göre fark önemli değildir. Dayanıklılık testleri sonucunda en hassas çeşidin Tombul çeşidi olduğu tespit edilmiştir. Bu çeşitte en düşük hastalık şiddetinin % 50 olduğu ve buna C. acutatum un neden olduğu görülmektedir. Özellikle B.cinerea, A.alternata ve Pestalotiopsis sp. %88,37 ila %78 oranında hastalığa neden olmaktadır. Foşa ve Palaz çeşitleri hassasiyet açısından Tombul çeşidini takip etmektedirler. Foşa özellikle A.alternata ve Pestalotiopsis sp. izolatlarına karşı yüksek hassasiyet göstermiş ve bunu B.cinerea ve C.acutatum izolatları takip etmiştir. Palaz da ise en yüksek hastalık şiddetine B.cinerea ve F.oxysporum un neden olduğu görülmektedir. Mincane en yüksek hassasiyeti B.cinerea ya göstermekte bunu Pestalotiopsis sp. takip etmektedir. Diğer 5 etmenin neden olduğu hastalık şiddeti değerleri %25 ile % 58 arasında değişmektedir. Çakıldak çeşidinde C.acutatum, B.cinerea ve F.oxysporum un neden olduğu hastalık değerlerinin yüksek olduğu görülmektedir. Sivri çeşidi B.cinerea ve Pestalotiopsis sp. izolatları dışındaki diğer etmenlere karşı dayanıklı reaksiyonu göstermiştir. B. cinerea izolatı en yüksek oranda izole edilen etmen olması nedeniyle farklı izolatlarının fındık çeşitlerinde neden olduğu hastalık durumu da incelenmiştir. Bu amaçla seçilen üç farklı izolata karşı fındık çeşitlerinin gösterdiği hassasiyet durumu Çizelge 12 de verilmiştir. Verilerin incelenmesi sonucu Tombul, Foşa, Mincane ve Palaz çeşitleri arasında izolatlara reaksiyon bakımından fazla bir farklılık olmadığı, hepsinde hastalık şiddetinin yüksek olduğu; Sivri çeşidinde P25 izolatı yüksek hastalık şiddetine neden olurken P26 izolatının düşük hastalık şiddeti oluşturduğu; Çakıldak çeşidinin ise tüm izolatlara karşı nispeten daha dayanıklı reaksiyon verdiği sonucuna varılmıştır.

27 Çizelge 12. Botrytis cinerea nın üç farklı izolatının altı fındık çeşidinde neden olduğu hastalık şiddeti değerleri*. Çeşitler Hastalık Şiddeti (%) İzolatlar P25 P26 P35 Tombul abc 88,89 abc 88,89 a 100,00 Foşa bcd 66,67 abcd 77,78 abc 88,88 Mincane abcd 77,78 abc 88,89 abc 88,88 Palaz abc 88,89 abc 83,33 abcd 77,78 Çakıldak cde 61,11 e 33,33 de 55,56 Sivri ab 94,44 e 33,33 abcd 72,22 *Aynı harfi taşıyan rakamlar arasında p=0,05 e göre fark önemli değildir. SONUÇ VE ÖNERİLER Orta ve Doğu Karadeniz in en fazla fındık üretilen üç ilinde 1555,5 da alanda yapılan surveylerde 3530 ocakta gözlem yapılarak çotanak hastalık açısından incelenmiştir. Genel olarak çotanaklarda yanıklık, erken yanıklık, lekelenme, sarıkaramuk, karakamuk ve zayıf çotanak gelişmesi şeklinde kategorize edilebilen belirtiler görülmüştür. Bu tip belirtiler içeren çotanaklar hastalıklı olarak kabul edilmiş ve bu bölgede çotanakların % 18,15 inin bulaşık olduğu tespit edilmiştir. Yanıklık şeklindeki belirtinin % 58,35 oranında görüldüğü ve bölgedeki fındıklarda gözlenen en yaygın belirti tipi olduğu, bunu %21,60 lık oranla lekeli çotanakları takip ettiği görülmüştür. Yapılan izolasyon çalışmaları sonucunda 1268 izolat elde edilmiş ve cins düzeyinde yapılan teşhisler sonucunda 17 fungus cinsi tespit edilmiştir. En fazla izolat sayısına sahip olan ve yoğun bir şekilde izole edilen Botrytis cinsi olmuştur. Bunu sırasıyla Fusarium spp., Cladosporium spp., Phomopsis spp., Trichotecium spp. ve Alternaria spp. takip etmiştir. Fungus cinsleri ile çotanak belirtileri arasındaki ilişki durumuna bakıldığında en fazla izole edilen Botrytis spp. yüksek oranda yanıklık belirtisi gözlenen çotanaklardan ve daha düşük oranlarda da erken yanıklık ve leke belirtisi gözlenen örneklerden izole edilmiştir. Leke belirtisi içeren çotanaklardan en fazla Colletotrichum, zayıf