BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ORMAN FORUMU 10. OTURUMU (UNFF10, İSTANBUL 2013) İÇİN ORMANCILIĞIN FİNANSMANI RAPORU

Transkript

1 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ORMAN FORUMU 10. OTURUMU (UNFF10, İSTANBUL 2013) İÇİN ORMANCILIĞIN FİNANSMANI RAPORU Hazırlayan Komisyon Üyeleri Prof. Dr. Kenan Ok İ.Ü. Orman Fakültesi Ormancılık Ekonomisi Başkan Anabilim Dalı Dr. Güven Kaya OGM, İç Anadolu Ormancılık Araştırma Raportör Enstitüsü Prof. Dr. Yusuf Güneş İ.Ü. Orman Fakültesi, Çevre ve Ormancılık Üye Hukuku Anabilim Dalı Dr. Sacit Koçer OGM, Kavak ve Hızlı Gelişen Orman Ağaçları Üye Araştırma Ens. Yard. Doç. Dr. Bekir Kayacan Düzce Ü. Orman Fakültesi, Ormancılık Üye Ekonomisi Anabilim Dalı Yard. Doç. Dr. Ömer Eker KSÜ, Orman Fakültesi, Ormancılık Ekonomisi Üye Anabilim Dalı Belgin Çağdaş TİKA, Dış İlişkiler ve Ortaklıklar Dairesi Üye Dr. Zerrin Koşdemir Dr. Ersin Yılmaz Başar Bakır Ümit Turhan OGM, Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü OGM, Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü OGM, Odun Dışı Ürün ve Hizmetler Dairesi Başkanlığı OGM, Dış İlişkiler Eğitim ve Araştırma Dairesi Başkanlığı Üye Üye Üye Üye 27 Şubat 2013

2 İçindekiler İçindekiler 2 Kısaltma Listesi 3 0. Giriş, Kapsam ve Gerekçe 4 1. Dünya Ormancılığında Finansman Sorunu Ormancılığın Finansmanı İle İlgili Uluslararası Süreç Dünya Ormancılığında Finansal Kaynaklar ve Araçlar Ulusal Kamu Kaynakları Özel Kaynaklar Gönüllülük Esasına Dayalı Mekanizmalar Uluslararası Kamu Kaynakları Orman Finansmanında Güncel ve Gelişen Mekanizmalar Dünya Ormanlarına Yapılan Harcamalar ve Gelir Dengesi Dünya Ormancılığında Finansal Sorunlar Türkiye de Ormancılığın Finansmanı Ormanların Mülkiyeti ve Kurumsal Yapı Finansman Mekanizmaları ve Araçları Ulusal Finansman Araçlarının Yeterliliği Türkiye nin Diğer Ülkelere Yardımları ve Kullanılan Finansal Araçlar Öneriler Ulusal Düzeyde Finansman Önerileri Uluslararası Düzeyde Finansman Önerileri 39 Kaynaklar 41 2

3 AGF AHEG BPF CGIAR CPF ÇEM DAC DKMP FAO FLEG GEF GOF4 GSMH IBRD IDA IFC IMF ITTO KKTC LFCCs NFP NLBI ODA OECD OGM ORKÖY OSİB PES PROFOR REDD SIDS STK TİKA UNCCD UNDP UNECE UNEP UNFCCC UNFF UOP Kısaltma Listesi Finans Danışma Grubu (Advisory Group on Finance) Orman Finansmanı Geçici Uzmanlar Grubu (Ad Hoc Expert Group on Forest Financing) Bali Ortaklık Fonu (Bali Partnership Fund) Uluslararası Tarım Araştırmaları Danışma Grubu (Consultative Group on International Agricultural Research) Orman İşbirliği Ortaklığı (Collaborative Partnership on Forests) Çölleşme ve Erozyonla Mücadele OECD Kalkınma Yardımları Komitesi (Development Assistance Committee) Doğa Koruma ve Milli Parklar Birleşmiş Miletler Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization) Orman Hukuku Uygulamaları ve Yönetişim (Forest Law Enforcement and Governance) Küresel Çevre Olanakları (Global Environment Facility) Dördüncü küresel orman amacı Gayri Safi Milli Hasıla (Gross Domestic Product, GDP) Uluslararası Kalkınma ve Yeniden Yapılanma Bankası (International Bank for Reconstruction and Development) Uluslararası Kalkınma Cemiyeti (International Development Association) Uluslararası Finans Kurumu, (International Finance Corporation) Uluslararası Para Fonu Uluslararası Tropikal Odun Örgütü (International Tropical Timber Organization) Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Düşük Orman Varlığına Sahip Ülkeler Ulusal Orman Programı (National Forest Program) Yasal Bağlayıcılığı Olmayan Anlaşma Belgesi (Non-Legally Binding Instrument) Resmi Kalkınma Yardımları (Official Development Assistance) Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organization for Economic Cooperation and Development) Orman Genel Müdürlüğü Orman Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü Orman ve Su İşleri Bakanlığı Ekosistem Hizmetleri Ödemeleri (Payment for Environmental Services) Dünya Bankası Orman Programını Ormansızlaşma ve Orman Bozulması Nedenli Emisyonların Azaltılması (Reduced Emissions from Deforestation and Forest Degradation) Gelişmekte Olan Küçük Ada Devletleri Sivil Toplum Kuruluşları Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Konvansiyonu Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United Nations Development Programme) Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Birleşmiş Milletler Çevre Programı (United Nations Environment Programme) Birleşmiş Milletler İklim Değişimi Çerçeve Konvansiyonu (United Nations Framework Convention on Climate Change) Birleşmiş Milletler Orman Forumu Ulusal Ormancılık Programı 3

4 0. Giriş, Kapsam ve Gerekçe Profesyonel bir meslek olarak ormancılığın, ormanların sürdürülebilirliğini sağlamak kaygısından doğduğu söylenebilir. Ormanların sürekliliğini sağlayabilmek için, yetiştirme, bakım, koruma vb. çalışmaların bileşiminden oluşan ormancılık faaliyetlerinin de sürekliliğini sağlamak gerekmektedir. Ormanla ilgili yönetim işlerini gerçekleştirmek için ihtiyaç duyulan finans kaynaklarının sürekliliği, bu nedenle, ormanların sürekliliğini sağlamanın ön koşulu haline gelmiştir. Bununla birlikte, ormandan elde edilen ve pazarı bulunan klasik mal ve hizmetlerle ilgili faaliyetleri ormancılık, ormanların pasif kullanım veya kullanım dışı değerlerini de kapsayan işlere ise orman işleri olarak bakan çalışmalar da bulunmaktadır. Örneğin OECD nin orman ve ormancılık ayrımı bu şekildedir ve orman kelimesinin ormancılığı kapsadığı şeklinde bir yoruma sahip olanlarca benimsenmektedir. Oysa çok yönlü faydalanma ilkesini kabul eden bir anlayışla, ticarileştirilemeyen orman değerlerini dışlayan bir ormancılık anlayışını veya tanımını kabul etmek mümkün değildir ve günümüzde ormancılık denildiğinde, ormanla ilişkili tüm faydaların hedeflendiği çalışmalar akla gelmelidir. Orman kaynaklarının yerel, bölgesel ve küresel çok yönlü faydalarına yönelik artan farkındalık ve toplumsal talep, özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin sürdürülebilir orman yönetimi konularında gereksinim duyduğu finansal kaynakların sürekliliğini tartışılır hale getirmiştir. Üstelik konu sadece gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerle de sınırlı değildir. Özellikle sınırlı bir biçimde ticarileştirilen ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilir yönetimi konusunda, finansman tüm dünyanın sorunu haline gelmiştir. Bu bağlamda ulusal ve uluslararası düzeyde yeni finansman kaynakları araştırılmakta, yenilikçi finans araçları geliştirilmek istenmektedir. Bu nedenlerle, ormancılığın finansmanı uluslararası ormancılık süreçleriyle ilgili toplantılarda en önemli gündem maddelerinden birini oluşturmaktadır. Nitekim Birleşmiş Milletler Orman Forumunun (UNFF) 6. oturumunda açıklanan dördüncü küresel amaç (GOF4) Sürdürülebilir orman yönetimi için yapılan resmi kalkınma yardımlarındaki azalmayı tersine çevirmek ve sürdürülebilir orman yönetimini uygulamak üzere, yeni ve ek finansal kaynakları belirgin bir şekilde harekete geçirmek olarak belirlenmiştir ve doğrudan finansmanla ilgilidir. Bu amaç nedeniyle, finansman konusu, 8-19 Nisan 2013 tarihlerinde İstanbul da toplanacak UNFF10 1 toplantısının da ana gündem maddelerinden biridir. UNFF10 toplantısının ev sahipliğini üstlenen ülke olarak, ormancılığın ve orman ekosistem hizmetlerinin üretimi için gerekli finansmanın sağlanması konusuyla ilgili Türkiye nin durum ve görüşünü belirtmek üzere, Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Dış İlişkiler, Eğitim ve Araştırma Daire Başkanlığının kararıyla bir komisyon kurulmuş ve iş bu rapor hazırlanmıştır. Rapor hazırlanırken, yabancı literatürde gözlenen, orman ve ormancılık finansmanı ayrımı da dikkate alınmış fakat odun üretimi amacıyla veya sadece ticarileştirilebilen orman değerleriyle sınırlı bir şekilde, ormanların sürekliliğini sağlayacak finansal mekanizmalardan oluşan bir kapsam yeterli bulunmamıştır. Bu raporda, ormancılığın finansmanı denildiğinde, ister yuvarlak odun üretimi, ister 1 UNFF10: 10. UNFF toplantısı, AHEG1: 1. AHEG toplantısı anlamında kullanılmaktadır. 4

5 ormanla ilgili her hangi bir hizmet üretimi söz konusu olsun, olası tüm ormancılık değerlerini yönetmek için gerçekleştirilen çalışmalar ile esasen orman sınırları dışında fakat ormanlar üzerindeki baskıları azaltmak ve ilişkili sorunları ortadan kaldırma üzere yürütülen tüm çalışmaları kapsayan bir bakış açısı kabul edilmiştir. Raporda öncelikle konuyla ilgili uluslararası süreç özetlenmekte, dünyada ormancılığın finansmanında mevcut durum ve gündeme getirilen yeni eğilimler açıklanmaktadır. Kamu ormancılığının güçlü olduğu Türkiye ormancılık sektörünün bugüne kadar geliştirdiği veya kullandığı finans kaynakları ve araçlarına ilişkin veriler ve deneyimler, bir örnek olay (ülke) analizi yaklaşımıyla paylaşılmaktadır. Türkiye deneyiminden çıkarılan dersler dikkate alınarak, gerek ulusal, gerekse uluslararası ölçekte ormancılığın finansmanıyla ilgili öneriler sunulmaktadır. 1. Dünya Ormancılığında Finansman Sorunu Ormanların korunması ve geliştirilmesi için gerekli fonların ormancılıktan elde edilen gelirlere dayalı olarak tedarik edilmesi, akla ilk gelen finansman yöntemidir. Bu yöntemin başarılı olabilmesi için öncelikle ormanların mevcut durumunun harcama yapmaktan çok, gelir elde edilebilecek bir yapıda olması gerekir. Ormanların güncel yapısı, geçmiş dönemlerin aşırı ve yanlış kullanım biçimleri veya doğal afetler sonucunda, gelir getirmekten ziyade, harcama yapılmasını gerektiren bir tablo ortaya çıkarabilmekte ve ormancılığa bağlı finansman yöntemi yetersiz kalmaktadır. Orman yönetim politikalarının bir sonucu olarak, gelir getirici ormancılık uygulamaları ile harcamaya neden olan ormancılık işlemlerinin parasal ölçeklerde dengesi kurulmuş olmalıdır. Bazı ormanların ürettiği faydaların, doğası gereği, paraya çevrilme olanağı az veya düşük olabilir. Bu gibi ormanlardan az gelir elde edilebilirken, buna karşılık çok fazla harcama yapılması gerekmekte ve elde edilebilen gelirlere dayalı bir finansman yapısını kurmak olanaksızlaşmakta ve sonuç olarak, bu ormanların dışından kaynak bulabilen veya mevcut gelirleri geliştirici ek finansman ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Gelirlere göre harcama dengesinin kurulması, sadece orman varlığı ve politikalarıyla da ilgili değildir. Ülke mali politikaları da bu dengenin kurulmasını etkilemektedir. Örneğin kamu ormanlarının çoğunlukta olduğu ülkelerde, hükümet politikalarının bir uzantısı olarak, ormanlardan elde edilen gelirler, harcamalardan çok veya az olabilmekte, orman sahibiyle ilgili vergilendirme, teşvik, sübvansiyon, yönetim kısıtları,.. vb. kararlar, gelir ve harcama dengesini etkilemektedir. Bir bütün olarak ülke orman varlığı ile ormancılık çalışmalarının ele alınması da mümkündür. Gelir getirebilen ormanlardan yaratılan finansal imkânlarla, gelir getiremeyen orman parçalarının yönetiminin finanse edilmesi düşünülebilmektedir. Ancak, bu ölçekte yapılacak bir dengelemede de sorunların çıkması olasıdır. Nitekim ülke düzeyinde orman zenginliği veya fakirliği de söz konusu olabilmektedir. Bu noktada ise uluslararası finansman yardım ve olanaklarının gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte, ormancılık için uluslararası finansman düzenleri kurmayı gerektiren başkaca nedenler de bulunmaktadır. Bilindiği gibi, ormanlar sınır ötesi faydalanıcıları bulunan değerler üretmektedir. Toprak koruma işlevi gören yukarı havza ormanları, aşağı havzalar için ise, su rejimini 5

6 düzenleme işlevi görmektedir. Üretimin (harcamaların) yapıldığı yer ile faydalanmanın gerçekleştiği (gelirlerin elde edildiği) yerin, ülkeler düzeyinde farklılaştığı örnekler artırılabilir. Böylesi durumlarda ise üretici ile faydalanıcı arasında dengeyi kuran bir finansal mekanizmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Üstelik bu dengesizlik sadece sınır aşan ormancılık hizmetleriyle de ilişkili değildir. Odun ve odun dışı orman ürünlerinin uluslararası ticareti incelendiğinde, bu malları üretmenin külfetiyle, işleme ve pazarlamanın yarattığı değerler arasında büyük farklılıklar görülmektedir Ormancılığın Finansmanı İle İlgili Uluslararası Süreç Ormancılığın finansmanı sorunu, uluslararası ve çok taraflı düzeyde, 1992 Rio toplantısıyla ilk olarak gündeme gelmiştir. Ancak bu toplantıda, gelişmiş ülkelerin mevcut finans kaynaklarını yeterli bulmalarından dolayı, gelişmekte olan ülkelerle bir anlaşma sağlanamamış ve konu, 2007 yılına kadar gündemde kalmıştır. Bu konuda ilk adım, UNFF7 de küresel olarak karara bağlanan ve tüm orman tipleri için sürdürülebilir orman yönetiminin finansmanı konusunda ülkelerin ve uluslararası organizasyonların ortak hareket etmesinin gerekliliğini vurgulayan, Yasal Bağlayıcılığı Olmayan Anlaşma Belgesi (Non- Legally Binding Instrument, NLBI) ile atılmıştır. UNFF in orman aracı olarak bilinen ve küresel uzlaşıyla ortaya çıkmış ilk ormancılık belgesi niteliğindeki NLBI de; somut bir finansman mekanizması ortaya konulamamış fakat konu ayrıcalıklı bir biçimde ele alınmıştır. Bu belgeyle birlikte, gelişmiş ülkeler sürdürülebilir orman yönetimi konusunda yeni ve ek finans kaynaklarına ihtiyaç olduğunu kabul etmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin bu süreçteki temel talebi küresel bir orman fonunun kurulmasıdır yılına kadar bu belgenin yasal bağlayıcılığı olan küresel düzeyde bir orman antlaşmasına dönüştürülmesi hedeflenmektedir. NLBI nin gereklerini yerine getirmek üzere, 2007 yılında Orman İşbirliği Ortaklığı (Collaborative Partnership on Forests, CPF) bünyesinde bir Finans Danışma Grubu (Advisory Group on Finance, AGF) oluşturulmuştur. AGF, Markku Simula nın danışmanlığında ve Dünya Bankası Orman Programının (PROFOR) desteğiyle 2008 de, NLBI yı Gerçekleştirmek Üzere Finansman Akımları ve İhtiyaçları başlıklı raporu (Simula, 2008) yayımlamıştır de yapılan UNFF9 öncesi, 2009 Ekiminde gerçekleştirilen özel bir oturumda ise Sürdürülebilir Orman Yönetimini Gerçekleştirme Usulleri Kararı kabul edilmiştir. Bu karar belgesi, UNFF e sürdürülebilir orman yönetiminin finansmanı konusunda bir yol haritası sunmuştur. Bu kapsamda; sürdürülebilir orman yönetimi, NLBI ve GOF4 ün hayata geçirilmesi amacıyla, orman finansmanı için küresel ölçekte kolaylaştırıcı bir sürecin (Facilitative Process) başlatılmasına ve Orman Finansmanı Geçici Uzmanlar Grubu (Ad Hoc Expert Group on Forest Financing, AHEG) kurulmasına karar verilmiştir. AHEG in görevleri, küresel orman amaçlarının ve sürdürülebilir orman yönetiminin başarılabilmesi ve NLBI nin hayata aktarılmasına destek olabilecek, tüm finansal kaynakların seferber edilmesi bağlamında, fonlara erişimin artırılması ve iyileştirilmesi, gönüllü küresel orman fonunun kurulmasına yönelik önerilerin UNFF9 ve UNFF10 a sunulmak üzere hazırlanması, şeklinde belirlenmiştir. Bununla birlikte, üye devletlerden, tüm orman tipleri ve diğer ağaçlık alanlarla ilgili 6

7 olarak ulusal orman politikalarını ve araçlarını geliştirmeleri, bu kapsamdaki uygulama ve deneyimlerle, çıkarılan dersleri yapılacak AHEG2 toplantısına sunmaları istenmiştir. AHEG1, 68 ülke, 23 bölgesel ve uluslararası örgüt ve ana gruptan 200 uzmanın katılımıyla, Eylül 2010 da Nairobi de toplanmıştır. Şubat 2011 deki UNFF9 da kabul edilen İnsanlar İçin Ormanlar kararında, AHEG1 raporuna dayanarak, AHEG2 ve UNFF10 oturumlarına hazırlık olmak üzere, orman finansmanı konusunda yoğun toplantıların düzenlenmesi istenmiştir. Bu kapsamda; devletlerin, CPF üyelerinin, bölgesel süreçlerin ve ana grupların orman finansmanı hakkında geniş ölçekte bilgi sağlaması kararlaştırılmıştır. Bu çerçevede AGF; 2008 raporunu güncelleyerek Orman Finansmanı 2012 Çalışması başlığıyla Haziran 2012 de (AGF, 2012) yayınlamıştır. Diğer taraftan, düşük orman varlığına sahip ülkeler (LFCCs) ve gelişmekte olan küçük ada devletleri (SIDS) için orman finansmanında kolaylaştırıcı süreç çalıştayları düzenlenmiştir. Birçok ülke ve örgüt görüşlerini, gerek bu çalıştaylarda, gerekse AHEG2 için doğrudan, UNFF e sunmuştur. Bu görev raporunun konusunu da kapsayan AHEG2 toplantısı, Ocak 2013 tarihleri arasında Viyana da gerçekleştirilmiştir. AHEG2 toplantısı; AGF 2012 çalışmasının, düzenlenen çalıştay raporları ile ve ülke ve örgüt görüşleri kapsamında irdelenmesi, Nisan 2013 de İstanbul da düzenlenecek UNFF10 oturumuna orman finansmanı konusunda girdi sağlamak ve 2015 de yapılacak UNFF11 e hazırlık olmak üzere, ormanlar için uluslararası düzenlemenin geleceğine ilişkin karar altlıkları oluşturmak amaçlarına hizmet etmek üzere yapılmıştır. AHEG2 nin raporu, UNFF10 un gündeminde yer alan Sürdürülebilir Orman Yönetimini Gerçekleştirme Araçları başlığının ana konusunu oluşturmakta, dolaylı olarak diğer başlıkları da ilgilendirmektedir. Gelinen noktada, orman ve ormancılık finansmanı; esas olarak az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kapsamlı bir sürdürülebilir orman yönetiminin hayata geçirilmesi için her türlü kaynağın harekete geçirilmesi biçiminde algılanmaktadır. Orman finansmanı konusunda UNFF10 toplantısına öneriler sunan AHEG2 raporunda (AHEG, 2013) özellikle; - Ormancılığın finansmanıyla ilgili ulusal mekanizmaların iyileştirilmesi, - Uluslararası fonların etkinleştirilmesi ve GEF gibi uluslararası fonlarda ormancılığa özel tematik bir başlık açılması veya küresel orman fonunun kurulması, - Ormancılığın, özellikle orman ekosistem hizmetleri üretimini teşvik edecek, ödeme araçlarının (Ekosistem Hizmetleri için Ödemeler, PES) geliştirilmesi, - Uluslararası finansman kaynaklarına ulaşmada aracı kurumların, finansal aracıların etkinliğinin ve rolünün güçlendirilmesi, - Orman varlığı az olan ülkeler, en az gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan küçük ada ülkeleri başta olmak üzere, ülkelerin uluslararası finansman kaynaklarına erişim olanaklarını kolaylaştırıcı mekanizmaların geliştirilmesi, - Enerji, tarım, su gibi diğer sektörlerden finans kaynaklarının sağlanması, - Finans kaynakları ve mekanizmalarına ilişkin verilerin, kayıtların iyileştirilmesi, - Ormanların ürettiği faydaların değerleri hakkında, karşılaştırılabilir değer bilgisi eksikliğinin giderilmesi ve bu bilgilerin ulusal hesaplar ile kaynak muhasebesine entegre edilmesi, - Finans kaynaklarının etkinliğini sağlamak üzere, sürdürülebilir orman yönetimiyle ilgili sertifikasyonunun genişletilmesi, konularına odaklanıldığı görülmektedir. 7

8 1.2. Dünya Ormancılığında Finansal Kaynaklar ve Araçlar Dünyada kullanım örnekleri bulunan ormanların ve ormancılığın finansman kaynaklarını muhtelif biçimlerde sınıflandırmak mümkündür. Bu konuda McGaughey ve Gregersen (1988) tarafından yapılan ve Şekil 1 de gösterilen sınıflandırma, kamu ve özel ormancılık yatırımlarının finansmanında kullanılan ülke içi ve dışı kaynakları ve transfer mekanizmalarının yapısı ile ilişkilerini göstermektedir. Şekil 1 de yer alan sınıflandırma, ormancılık yatırımları konusunda halen büyük ölçüde geçerliliğini korumakla birlikte, gerek resmi olmayan uluslararası ve bölgesel örgütleri, gerekse özellikle ekosistem hizmetlerinin finansmanı için yeni gelişen araçları kapsamaması nedeniyle güncellenme ihtiyacındadır. ÜLKE İÇİ KAMU KAYNAKLARI HAZİNE ORMANCILIK SEKTÖRÜ ÜLKE DIŞI KAMUSAL KAYNAKLAR RESMİ ULUSLARARASI, BÖLGESEL VE ANLAŞMALI KURUMLAR KAMU KAYNAKLARI BORÇLAR TRANSFERLER ÖZEL VERGİLER, HARÇLAR, DİĞER YÜKÜMLÜLÜKLER HİBELER, BORÇLAR TRANSFER MEKANİZMALARI GERİ ÖDEMELER ORMANCILIK SEKTÖRÜ KAMU FONLARI GERİ ÖDEMELER KAMU YATIRIM PROJELERİ TRANSFERLER TEŞVİKLER BORÇLAR TEŞVİKLER BORÇLAR ÖZEL YATIRIM PROJELERİ YATIRIM PROJELERİ BORÇ GERİ ÖDEMELERİ, KAR PAYLARI BORÇLAR, YATIRIM SERMAYESİ BORÇ GERİ ÖDEMELERİ, KAR PAYLARI BORÇLAR, YATIRIM SERMAYESİ TRANSFER MEKANİZMALARI ÖZEL YATIRIMCILAR TİCARİ BORÇ VERENLER ÜLKE İÇİ ÖZEL KAYNAKLAR ÖZEL YATIRIMCILAR TİCARİ BORÇ VERENLER ÜLKE DIŞI ÖZEL KAYNAKLAR ÖZEL KAYNAKLAR Şekli 1. Ormancılıkta Finans Kaynakları ve Transfer Mekanizmaları (McGaughey, Gregersen, 1988) Sonraki yıllarda Tablo 1 de örneği görülen başkaca sınıflamaların da, oluşturulduğu gözlenmektedir. Ancak, Tablo 1 de yer alan sınıflandırmada, hayırsever fonları ve STK ların sağladığı kaynakların, sanki girişim dünyasının bir parçasıymış gibi kabul edilerek, özel finans kaynakları arasında gösterilmesi ilgi çekicidir. Bu örnekten de görüldüğü gibi, tamamen kar beklentisiz olarak ve toplumun bir parçası olmanın verdiği sorumlulukla sağlanan sivil toplum kaynaklarının, özel kişi kaynağı şeklinde algılandığı ortaya çıkmaktadır. Ancak, ormanların korunmasına yönelik faaliyet gösteren STK ların, hatta Devlet kurumlarına bağışlarıyla destek veren hayırseverlerin kamu olarak nitelendirilmesi de mümkündür. Buna karşılık, Türkiye gibi birçok ülkede, Devlet kurumlarının projeler aracılığıyla STK lara finansal katkısı söz konusudur. Esasında benimsenen ekonomik sisteme ve diğer sosyal ve ekonomik koşullara göre, ülkeden ülkeye değişen farklı yapılarla karşılaşılabilmektedir. Bu nedenle, Tablo 1 in hayırseverler ile ilgili bölümünde bireysel bağışlar vurgulanmış, ayrıca ulusal kamu kaynakları, AGF (2012) çalışması da dikkate alınarak, revize edilmiştir. Bununla birlikte, ekosistem hizmetleri için ödemeler (PES) konusunun, Tablo 1 in içerisinde kamu ve özel kaynaklardan ayrı bir sınıf olarak ele alınması uygun görülmüştür. Nitekim Simula 8

9 (2008); son yıllardaki popülerliğinden dolayı PES i ayrı bir sınıf olarak göstermeyi tercih etmektedir. Simula ya (2008) göre ekosistem hizmet üretiminin finansmanının sübvansiyonlarla ve kamusal olarak sağlanan geleneksel tazmin mekanizmasından farklı işlemesi gerekmektedir. Simula nın (2008) iddiasına göre, bu kapsamda ödemenin tüm toplum yerine; yerel, ulusal veya uluslararası düzeyde fayda sağlayanlarca ve pazara dayalı veya diğer düzenlemelerle gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bir başka kabule göre PES in oluşması için, iyi tanımlanmış bir çevresel hizmetin üreticisinden veya bu hizmetin sürdürülebilirliğini taahhüt eden tedarikçisinden, en az bir alıcının gönüllü işlemlerle ve tazmin amaçlı satın alım yapması gerekmektedir (Wunder, 2005). Bu anlayışta olanlara göre (Scherr vd., 2006), PES piyasalarının aktörleri; satıcılar (özel mülkiyet sahipleri ve kamu), alıcılar (kamu yararı için pasif kullanım değerlerini önemseyen alıcılar, kamu kurumları, hammadde ve ara malı anlamında ekosistemlerin sağladığı aktif kullanım değerleri ve diğer özel faydaları güvence altına almak isteyen özel şirketler, organizasyonlar ve topluluklar, ekolojik sertifikalı ürün talep eden müşteriler, ekosisteme olumsuz etkileri nedeniyle mevzuat gereği geri toplama, alım, takas yükümlülüğü olan kişi ve kurumlar) ve aracılar (finansal aracılar, denetleyiciler, teknik destek kurumları vb. ulusal ve uluslararası organizasyonlar) şeklinde oluşmaktadır. Tablo 1. Dünya Ormancılığında Finansman Kaynakları ve Araçları Finans Kaynakları Ulusal Mekanizmalar ve Araçlar Uluslararası Mekanizmalar ve Araçlar Kamu Hükümetler Ulusal ve yerel hükümetlerin yatırımları veya yatırım destekleri (sübvansiyonlar, düşük faizli krediler, çeşitli muafiyetler, vergi iadeleri, parasal olmayan teşvikler ve doğrudan yatırımlar) Devletin genel vergi gelirleri Yeşil vergiler veya çevre vergileri Devlet ormanlarının gelirleri (yuvarlak odun ve odun dışı ürün satışları, av izinleri, avlanma bedelleri, rekreasyonel kullanım bedelleri vb.) Orman sektörü mali gelirleri Özel Orman end., orman sahipleri, birlikler Finans kurumları ve kurumsal yatırımcılar Doğrudan yatırımlar (Küçük ve orta ölçekli girişimler dahil) Kısa ve uzun dönemli krediler Portföy yatırımları Program kredileri Sigorta ve reasürans Hayırseverler Ulusal STK lara, hedef faydalanıcı gruplara ve kamu kurumlarına finansal destek (bireysel bağışlar, bağış fonları) Koruma STK ları Ulusal STK lara ve hedef faydalanıcı (oto finansman) gruplara finansal destek (proje fonlama) Diğer STK lar (oto Ulusal STK lara ve hedef faydalanıcı finansman) gruplara finansal destek (proje fonlama) Çevresel (Ekosistem) hizmetleri için ödemeler (PES) Su havzası koruma ödemeleri Karbon ödemeleri Tatlı su arzı ödemeleri Doğa turizmi/eko turizm Peyzaj, rekreasyon ve diğer orman hizmetleri için ödemeler Kaynak: Simula (2008) ve AGF (2012) den uyarlanmıştır. İki taraflı yardım kuruluşları aracılığıyla resmi kalkınma yardımları (ODA): hibeler, imtiyazlı borçlar vb. Çok taraflı resmi kalkınma yardım kuruluşları: IDA, GEF, ITTO, FAO, UNEP, UNDP, GEM ve bölgesel kalkınma bankaları (hibeler, yatırım kredileri, yatırım teminatları) Çok taraflı programlar (PROFOR, FLEG, CGIAR, BPF ve NFP): hibeler, ortak finansman veya uygulama Çok taraflı finans kuruluşları: IFC, IBRD ve bölgesel kalkınma bankaları Yabancı sermaye doğrudan yatırımları Kısa ve uzun dönemli krediler Portföy yatırımları Program kredileri Garanti araçları Sigorta ve reasürans Uluslararası STK lara ve hedef faydalanıcı gruplara finansal destek Uluslararası STK lara ve hedef faydalanıcı gruplara finansal destek (proje fonlama) Uluslararası STK lara ve hedef faydalanıcı gruplara finansal destek (proje fonlama) Karbon ödemeleri (düzenleyici ve gönüllü piyasalar) Biyolojik çeşitlilik Doğa turizmi/eko turizm Farmakolojik ürün araştırmaları 9

10 Kimi zaman bir ödeme aracı veya mekanizması, kimi zaman ise yeni araç ve mekanizmaları oluşturma nedeni olarak görülen PES, esasında ekosistem hizmetlerinin finansmanı konusuyla ilgili yeni çalışmaların yapılmasını gerektiren güncel bir sorun alanıdır. PES adı altında, ekosistem hizmetleri için şemalar veya sistemler oluşturulmakta, bu kapsamda yeni ödeme mekanizmaları ve araçları (Tablo 1 ve 2) geliştirilmektedir. Bu mekanizmaların geliştirilmesinin temel gerekçesi ise, özellikle ekosistem hizmetleri üretimi için gerekli finansmanının sağlanamıyor olması, bu gibi üretimlerden elde edilebilen gelirlerinin azlığıdır. Buna karşılık, yüksek fırsat maliyeti nedeniyle, ekosistem hizmet üretimi yapılan yerlerde özellikle ormanların sürekliliği tehdit edilmekte ve bir çıkış olarak orman sahiplerine ürettikleri çevresel faydalar için ödeme yapılması, toplum adına katlandıkları fedakârlıkların tazmin edilmesi önerilmektedir. Yukarıda tanıtılan ikinci yaklaşımın benimsenmesi halinde, PES düzeni kurmak için, üretilen değerlerle ilgili ticari olarak alınıp satılabilen kirletme, avlanma, kullanma,..vb, hakların oluşturulması ve bu hakların satılabileceği piyasaların kurulması gerekmektedir ki bu anlayış, serbest piyasa mekanizmasının ormanların veya ekosistemlerin korunmasını güvence altına alabileceğine inanan düşüncenin ürünüdür. Tablo 2. Ekosistem Hizmetleri Karşılığında Ödemeler İçin Yeni Finans Kaynakları ve Mekanizmaları Finans Kaynakları Ulusal veya uluslararası kamu yararı için pasif kullanım değerlerini önemseyen alıcılar Kamu kurumları Ulusal veya uluslararası hammadde ve ara mal anlamında ekosistemlerin sağladığı aktif kullanım değerleri ve diğer özel faydaları güvence altına almak için özel şirketler, organizasyonlar ve topluluklar Ulusal veya uluslararası ekolojik etkilerin takas edilmesine yönelik düzenlemelerde yükümlülüğü olan özel alıcılar ve ekolojik sertifikalı ürün alıcıları Kaynak: Scherr (2006) ve Forest Trends vd. (2008) Finans Mekanizmaları ve Araçlar Finansal aracılar, denetleyici, teknik destek kurumları vb. ulusal ve uluslararası organizasyonlar aracılığıyla alıcılara (orman sahipleri) yapılan ödemeler Dolaysız kamu ödemeleri, sınırla ve pazarla sistemleri, dolaysız özel ödemeler, ekolojik sertifika programları Koruma irtifak hakları, koruma alanı kiralama, koruma imtiyazları, kamuya ait korunan alanlarda topluluklara imtiyazlar, özel mülkiyete konu alanları koruma için yönetim sözleşmeleri, ticari karbon/biyolojik çeşitlilik, havza koruma, manzara kredileri Buna karşılık, kamu ekonomisi içerisinde yer alan vergilendirme, harçlar, muafiyetler, teşvikler ve sübvansiyonlarla da ekosistem hizmeti üretenlerin fedakârlıklarını tazmin etmek, onların bu gibi üretimlerinin karşılıklarını verebilmek mümkündür. Bu gibi araç ve mekanizmalar da Tablo 1 in kamu isimli satırında listelenmiştir. Bu araçların da PES için kullanılması mümkündür Ulusal Kamu Kaynakları Az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde orman finansmanı çok büyük ölçüde ülke içi nakit akımlarına bağımlıdır. Özellikle kamu ormanlarının ağırlıkta olduğu Asya ve Afrika ülkelerinde, genel devlet bütçesi ve devlet ormanlarından elde edilen gelirler orman finansmanının temel kaynaklarıdır. Bu kapsamda kullanılan araçlar Tablo 1 de listelenmiştir. Devlet ormanlarından yapılan her türlü ürün satış gelirleri, orman kullanımıyla ilgili ceza tahsilatları, izin-irtifak gelirleri, harçlar vs. önemli finans kaynakları olmakla birlikte, bu gelirlerin tekrar orman yönetimi amacıyla kullanımı noktasında sıkıntılar yaygındır. Ayrıca, kurumsal ve kanuni altyapının yetersizliği ve oturmuş piyasa yapısının eksikliği nedeniyle, birçok ülkede ormanlardan elde edilen gelirler yetersiz kalabilmekte, vergiler 10

11 aracılığıyla devletin genel bütçesinden ormancılığın desteklenmesi kaçınılmaz olmaktadır. Ulusal kamu kaynakları kullanılarak oluşturulmuş finans araçlarına örnekler Kutu 1 de verilmiştir. Önemine rağmen, güncel ve karşılaştırılabilir veri eksikliği, ülkeler arasındaki kapsam ve öncelik farklılıkları vs. yüzünden ulusal kamu kaynaklarının orman finansmanında kullanımının genel özellikleri ve eğilimi hakkında inceleme yapmak oldukça zor bir görevdir. Özellikle düşük orman varlığına sahip ülkelerde ormana yönelik müstakil finansman mekanizmaları bulunmamakta ve ilgili finans akımlarını belirlemek, neredeyse imkânsızlaşmaktadır. Benzer durum gelişmekte olan küçük ada devletleri için de geçerlidir. Ülkeler arasında gözlenen orman finansmanıyla ilgili yapı ve mekanizma farklılıklarının temel nedenleri; esas olarak uygulanan orman mülkiyet yapısı, ormanlık arazi miktarı, ormancılık kurumlarının yapısal gelişmişlik düzeyi, ormanlardan beklenen işlevlerin veya ormanlara yüklenen amaçların değişmesi, olarak sıralanabilir. Kutu 1. Ulusal Kamu Finansman Araçlarına Örnekler Ulusal finansman kapsamında en yaygın araç vergilerdir. Örneğin, Kosta Rika hükümeti 1996 yılında Ulusal Ormanların Finansmanı Fonu anlamına gelen ve İspanyolca kısaltması FONAFIFO olan bir fon kurmuştur. Bu fonun kaynağını akaryakıt tüketimine konan vergi oluşturmaktadır. Kosta Rikalı yetkililer uyguladıkları bu yeşil vergi ile bir yandan akaryakıt tüketicilerinin dikkatini çekerek, sera etkisi yaratan gazları azaltırken, diğer yandan ormanların geliştirilmesi için ihtiyaç duyulan parasal kaynağı yaratmayı hedeflemişlerdir (FUNDECOR, 1997). Yeşil vergi uygulaması, Hırvatistan örneğinde görüldüğü gibi, sonraki yıllarda başkaca ülkelerde de uygulanmaya başlamıştır. Hırvatistan da tüm vergi mükelleflerinden toplam kazançlarının %0,0525 i yeşil vergi olarak toplanmakta ve orman kanununa göre, fon gelirlerinin %22 si özel ormanlara, %78 i devlet ormanlarına sürdürülebilir orman yönetimi faaliyetleri için tahsis edilmektedir (AGF, 2012). Ulusal kamu finansman aracı olan bu vergi türü, aynı zamanda ekosistem hizmetleri için ödeme araçlarına da bir örnektir. Ormancılığın ve çevresel yatırımların finansmanında, vergilerle birlikte kullanılan diğer bir zorunlu finans aracı harçlardır. Örneğin Kolombiya yasalarına göre elektrik şirketleri gayri safi satışlarının %2 sini çevre veya havza yönetimi ile ilgili birimlerin yatırımlarına aktarmak zorundadır; Brezilya Federal Çevre Birimi ise büyük altyapı yatırım bedellerinin % 0,5-1 lik bir bölümünün korunan alanların finansmanına aktarılmasını istemekte, yerel düzeyde, belediyelerin çevresel yatırımlarına katkı sağlayanlara çeşitli avantajlar sağlamaktadır (Keipi 1997). Vergi ve harçların yanında çokça kullanılan bir başka zorunlu katılım aracı lisanslar ve izinlerdir. Odun dışı orman ürünlerini toplama hakları, avlanma ve balıkçılık gibi değişik orman mal ve hizmetleri öne çıkarılarak lisans ve permilerin ormancılığın finansmanında kullanıldığı görülmektedir. Örneğin Brezilya da avlanma ve balıkçılık lisansları ormancılık gelirleri içerisinde önemli yer tutmaktadır (Keipi, 1997). Ormancılığın giderlerini azaltan uygulamalar da reel anlamda yeni gelirler olarak düşünülmelidir. Sübvansiyonlar, çeşitli muafiyetler, vergi iadeleri bu araçlara örnektir. Özel orman varlığı çok olan ülkelerde, bu araçlar devlet tarafından sıklıkla kullanılmakta ve arazi vergilerinde indirimler yaparak veya bazı vergileri daha düşük oranlarda alarak, orman sahiplerine kaynak yaratılmaktadır. Bunların dışında bazı mal ve hizmetler orman sahiplerine düşük bedelle verilmekte ve böylelikle sübvanse edilmeleri sağlanmaktadır. ABD de uygulanan benekli baykuş habitatı işlevi gören özel orman sahiplerine yapılan destekler bu uygulamalara örnektir. Benekli Baykuş un zarar görmemesi için gelir kaybına uğrayan orman sahibinin zararı tazmin edilmektedir. Dünya ormanlarında kullanılan finans kaynakları hakkındaki son iki raporda da (AGF 2008 ve AGF 2012) ülkeler bazında örnekler verilmekle birlikte, toplam finansman büyüklüğü hakkında bilgiye ulaşılamamıştır. Bununla birlikte FAO nun 2005 yılının verilerine dayanan (2010) çalışması bir fikir vermektedir yılında dünya ormanlarının % 64 üne sahip 103 ülkeden elde edilen verilere göre; dünyada kamu ormancılık harcamalarının toplamı 19 milyar doların biraz üzerindedir ve bu tutarın sadece % 4 ü (699 milyon $) ülke dışı kamu kaynaklarından sağlanmıştır (FAO, 2010). 11

12 Özel Kaynaklar Orman arazilerinin mülkiyetine yahut kullanım hakkına sahip özel kişiler, çoğu durumda ulusal kamu kaynakları yerine özel finans kaynaklarına bağımlıdır. Öz kaynaklar (özel sermaye), özel sektör kaynakları arasında ilk akla gelen ve birçok ülkede kişi, işletme ve yerel toplumların mülkiyeti yahut kullanımındaki ormanların sürdürülebilir yönetiminin başlıca finans kaynağıdır. Ancak, orman endüstri firmalarının özel sermayelerini genellikle, orman yönetiminden daha çok endüstriyel işlemlere yönlendirdiği gözlenmektedir. Bu nedenle ormancılık sektöründe özel sektör kaynağı payını irdelerken, orman ve orman endüstri ayrımını netleştiren bir tanımlamanın var olması gereklidir. Özel orman sahiplerinin kendi kaynaklarından başka bir diğer önemli finansman kaynağı, çeşitli kurum ve kişilerden bu girişimcilere sağlanan krediler ya da borçlanmalardır. Orta ve büyük işletmeler genellikle kurumsal yatırımcılardan yahut ulusal ve uluslararası bankalardan kaynak sağlamaktadır. Orman endüstrisinde yer alan küçük ve orta boy işletmeler ise, daha çok gayri resmi ya da kayıt dışı olarak, aracılar ve borç verenlerden finansman temin etmeyi tercih etmektedir (Simula, 2008; AGF, 2012). Bunlara ek olarak, özel sektörün doğrudan yabancı yatırımlar, emekli sandıkları ve sigorta şirketlerinin fonları, portföy yatırımları, doğrudan yurtiçi yatırımlar şeklinde karşımıza çıkan finansmanı kaynaklarından da yararlandığı bilinmektedir. Özel orman ve orman endüstrisi sahiplerinin, yukarıda bahsedilen öz kaynak, resmi-gayri resmi borçlanma, doğrudan yabancı ve yurtiçi yatırımlar hususunda koordineli veri derleme ve analiz etme çalışmaları hala bir eksiklik olarak ortada durmaktadır. Bu yüzden bahsedilen orman finansmanının boyutları hakkında sadece spekülasyon yapılabilir. Ancak şurası kesindir ki, ister öz kaynak olsun, ister yabancı kaynak olsun, özel orman ve orman endüstri sahiplerinin temin ettiği finansman, esas olarak koruma amaçlı ekosistem yönetimlerine değil, oduna dayalı üretimlere yönlendirilmektedir. Finansman kararları, rekabetçi sermaye ve para piyasası koşulları altında alınmakta ve yatırımlara tahsis edilmektedir Gönüllülük Esasına Dayalı Mekanizmalar Tablo 1 de özel kaynaklar içerisinde gösterilmiş olsa da, farklı bakış açılarının da olduğu bilinci ve konunun önemi gereği, hayırseverlik veya gönüllük esasıyla oluşturulan finansal olanaklar bu çalışmada ayrı başlık altında değerlendirilmiştir. Günümüz insanı, korunmasını istediği veya geliştirilmesine inandığı değerlerin üretimi için bağışlar yapabilmekte, karşılıksız emeğini tahsis etmekte veya ayni desteklerle sorumlu kişi ve kurumlara finansal anlamda değerli fırsatlar sunmaktadır. Bu kapsamda, çevresel veya kültürel amaçlarla, ulusal veya uluslararası düzeyde örgütlenmiş STK ların, az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerdeki sürdürülebilir orman yönetimini gerçekleştirmeye katkı yapmak üzere kullanılabilecek önemli bir finansman kaynağı olduğu düşünülmektedir. Bu kurumların sahip oldukları kaynaklar, üyelerinin bağışlarından veya yürüttükleri faaliyetlerden elde ettikleri gelirlerden oluşmakta ve öz kaynak olarak değerlendirilmektedir. Bununla birlikte, bu örgütlerin uluslararası bağışlarla kaynaklarını daha da geliştirdikleri bilinmektedir. Az gelişmiş yahut gelişmekte olan ülkelere yönelik hayırseverlik olarak nitelendirilen uluslararası bu tür bağışların hacmi tam olarak bilinmemektedir. Ancak Latin Amerika Ülkeleri nde, gecen on yıl içinde, 12

13 yıllık ortalama 50 milyon dolara yakın bir düzeyde kaynak, bağışlardan elde edilmiş ve orman finansmanına yöneltilmiştir. Bu bağışları yapan uluslararası kuruluşlara örnek olarak Moore Foundation (ABD), EcoFund (ABD) ve Helvetas (İsviçre) verilebilir. Birkaç yıldır kendini gösteren küresel ekonomik kriz ve dalgalanmaların, orman finansmanına katkı sağlayan bu gibi bağışları olumsuz yönde etkileyeceği beklentisi dile getirilmekte ve finansman sürekliliği açısından kırılgan bir durum arz etmektedir. Ulusal gönüllü finansman kaynaklarına ABD den de çeşitli örnekler verilebilir. ABD de yer alan ulusal parklar incelendiğinde, hemen hemen her ulusal parkın yanında, ilişkili bir sivil toplum kuruluşunun yer aldığı görülmektedir. Kuruluşları altmışlı yıllara varan bu sivil örgütler, ulusal parkı destekleyen bir anlayışla çalışmakta, parkın resmi yönetiminin yerini almak gibi bir hedefleri bulunmamaktadır. Örneğin Acadia Ulusal Parkıyla ilgili olarak çalışan, Acadia Dostları adlı sivil toplum örgütünün misyonu, web sayfalarında Acadia Ulusal Parkının ve çevresinin seçkin doğal güzelliğini, ekolojik canlılığını, kültürel farklılığını korumak şeklinde ifade edilmiştir (Ok, 2003). Bu misyona sahip STK, haliyle parkın gerektirdiği bazı işler için kaynak bulmakta ve bunları ilgili idarenin kullanımına tahsis ederek, finansman sağlamaktadır. Ulusal parkları hedef alan sivil oluşumlar genel bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda; bu derneklerin; park koruma projelerine sponsor bulmak, her türlü tehdide karşı parkı savunmak, kongre ve park yönetim birimlerine karşı kullanıcıları temsil etmek, parkta yapılan iş ve programların iyileştirilmesine yardımcı olmak, parkın finansmanında kullanılmak üzere hediyelik eşya, sezonluk giriş biletleri gibi mal ve hizmetler satarak fon yaratmak, yeni üyeler kazanarak, park için yeni finans kaynakları ve gönüllü savunucular oluşturmak şeklindeki hedeflere sahip oldukları görülmektedir. Söz konusu derneklerin parklara sağladığı kaynak azımsanamayacak ölçülerdedir. Örneğin Big Bend Ulusal Parkı Dostları Derneği, yılları arasında, video kamera bağışı, yürüyüş patikalarının bakımı, giriş kapısı inşası, şahin ve siyah ayı araştırmalarının yaptırılması vb. farklı işlerin karşılığı olarak toplam $ düzeyinde katkı yapmış veya park için finansman kaynağı sağlamıştır (Ok, 2003). Gönüllülerin katkısı tek tek ulusal parklar açısından ele alınabileceği gibi, bu parkların üst kuruluşu durumunda olan idareler açısından da dikkat çekmektedir. Örneğin ABD ulusal parklarından sorumlu Park Hizmetlerinin (Park Service), Parklarda Gönüllüler (Volunteers-In Parks, VIP) isimli bir programı bulunmaktadır. Park yöneticileri programlarına İngilizce çok önemli kişi anlamında kullanılan VIP akronimini seçerek, gönüllülere verdikleri önemi vurgulamışlardır. Benzer şekilde, Orman Hizmetleri (Forest Service), Yaban Hayatı ve Balıkçılık Hizmetleri (Fish and Wildlife Service) ile Arazi Yönetim Bürosu nun (Bureau of Land Management) da gönüllüler programı yer almaktadır. Park Hizmetleri için bir yılda kişi gönüllü ve para beklemeksizin çalışmışken, bu rakam Yaban Hayatı ve Balıkçılık Hizmetleri nde , Arazi Yönetim Bürosu nda kişi/yıl düzeyinde gerçekleşmiştir. Park Hizmetleri, gönüllü programı aracılığıyla 4 milyon $/yıl düzeyinde finansal imkan yaratmışken, Yaban Hayatı ve Balıkçılık Hizmetleri 1,3 milyon $, Arazi Yönetim Bürosu ise 14 milyon $/yıl seviyesinde finansman fırsatı bulmuştur. İlgili kuruluşların web sayfaları incelendiğinde, her kuruluşun gönüllü çekmek için geliştirdiği tanıtım ve ödüllendirme yöntemlerinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca kendi programlarını, uluslararası alanda gönüllü organizasyonları yapan, Uluslararası Eğitim Değişimi Konseyi, Barış Gönüllüleri gibi kuruluşlarla ilişkilendirerek güçlendirdikleri görülmektedir (Ok, 2003). 13

14 Uluslararası Kamu Kaynakları Resmi kalkınma yardımları (ODA) olarak adlandırılan ve uluslararası kamu kaynaklarına dayalı olarak gerçekleştirilen finansman biçimi, tüm finansal araçlar içerisinde en fazla, kayıt, takip, karşılaştırma ve analiz olanağı sağlayan mali kaynak grubu olarak nitelendirilebilir. ODA mekanizması, işleyiş bakımından iki taraflı (bilateral) ve çok taraflı (multilateral) olarak ayrıma tâbi tutulmaktadır. Bunlardan ilki olan iki taraflı ODA uygulaması, yardım eden yahut bağış yapan (donör) bir ülke ile yardım alan ülke arasında yapılan resmi anlaşmayla gerçekleşmektedir. Çok taraflı ODA ise, birçok ülkenin çeşitli sıfatlarla, gönüllü ya da yükümlü olarak, resmen yaptıkları mali katkı ve desteklere dayalı bir şekilde, uluslararası kurum ve kuruluşlardan ihtiyaç ya da hak sahibi birçok ülkeye yönelik yardım sağlayan bir mekanizmadır. ODA konusunda en önemli ve toplu veri kaynağı OECD nin istatistik veri tabanıdır. Bu veri tabanı (OECD.stat), AGF 2008 çalışmasından (Simula, 2008) hemen sonra, ormancılığa yönelik ODA verilerini de kapsayacak şekilde ve online olarak hizmete sunulmuştur. Ancak, bu verilerin irdelenmesinde, orman ve ormancılık terimlerinin anlamına dikkat etmek gerekmektedir. Veriyi hazırlayanların ormancılık başlığı altında, ticarileştirilebilen, örneğin yuvarlak odun gibi klasik üretim çalışmalarını topladığı, buna karşılık ekosistem hizmetleri veya kullanım dışı değer üretimiyle ilgili etkinlikleri ise orman teriminin altına yerleştirdikleri dikkate alınmalıdır. Tablo 3 te ormanlar ve ormancılık için iki taraflı ve çok taraflı uluslararası resmi kalkınma yardımlarına (ODA) finansal destek sağlayan başlıca donörler ve bu yardımları alan ülkeler listelenmiştir. ODA dağıtımının periyoduna göre periyodunda %125 arttığı bilinmektedir (AGF, 2012). Son on yıllık verilere bakıldığında, ormancılık finansmanında iki taraflı ODA uygulamalarının, çok taraflı ODA lara göre çok daha fazla gerçekleştirildiği ortaya çıkmaktadır. Bu eğilim son yıllarda gittikçe artmaktadır. Tablo 3. Uluslararası Resmi Kalkınma Yardımları (AGF, 2012) Başlıca Alıcılar (2012) Başlıca Donörler ( ; Üç yıllık ortalama) İki Taraflı ODA lar Çok Taraflı ODA lar Ülke Milyon $/yıl Ülke Milyon $ Kurum Milyon $ Çin 104,63 Japonya 279,16 Dünya Bankası 196,39 Hindistan 84,03 Norveç 189,87 Avrupa Yatırım Bankası 188,39 Brezilya 37,91 Almanya 50,26 GEF 97,40 Vietnam 24,15 Avustralya 33,16 AB Kurumları 52,72 Endonezya 22,25 Finlandiya 27,54 ITTO 15,18 Gana 12,21 Birleşik Krallık 26,94 AFDF 4,45 Kamerun 8,79 Hollanda 20,45 UNDP 0,96 Dem. Kongo Cum. 8,56 İsviçre 13,37 ADB Özel Fonlar 0,38 Bolivya 8,33 İsveç 12,79 UNECE 0,06 Merkezi Afrika 7,66 İspanya 11,43 Dünya 398,24 Dünya 704,81 Dünya 555,92 Çok taraflı ODA uygulamaları yapan kuruluşlardan başlıcaları; UNDP, UNEP, FAO, ITTO, Dünya Bankası, UNCCD GM (UNCCD Küresel Mekanizması), GEF ve bölgesel kalkınma bankalarıdır. Bunlar arasında Dünya Bankası, özellikle 2002 de kabul ettiği Sustaining Forests stratejisiyle birlikte, dünyadaki en büyük çok taraflı finans kaynağı olmuştur: Banka son on yılda çeşitli program ve bağlı 14

15 kuruluşları vasıtasıyla (IBRD, IFC, PROFOR vs.) kredi ve hibe olarak ormanların finansmanına yaklaşık 3 milyar dolar kaynak sağlamıştır. Çok taraflılara göre daha düşük hacimde olmakla birlikte, iki taraflı ODA da da son yıllarda bir artış kaydedilmiştir. Bu noktada belki de en dikkat çeken ülke Norveç tir. Norveç geçtiğimiz birkaç yıl içinde sıra dışı ODA finansmanı sağlamıştır. Bu ülke 2010 yılında 428 milyon $, 2011 yılında ise 328 milyon $ düzeyinde bir kaynağı, tamamen hibe olarak gelişmekte olan ülkelerdeki orman finansmanına tahsis etmiştir. Japonya, bu noktada dikkat çeken bir diğer ülkedir. Orman ürünleri üretiminde dünyanın önde gelen ülkeleri arasında olamamasına rağmen, Japonya 2010 yılında diğer ülkelere tamamı hibe olarak, 171 milyon $, 2011 de ise 243 milyon $ (45 milyon $ hibe olmak üzere), orman finansmanı sağlamıştır. OECD kayıtlarına göre 2010 yılında toplam 1 milyar $, 2011 de ise 1,2 milyar $ ODA uygulaması gerçekleşmiştir. Norveç ve Japonya nın ormancılık finansmanına birlikte yaptığı katkı, tüm ODA nın yarısından fazladır (AGF, 2012; OECD, 2013). Daha geniş kapsamlı olarak ve pasif kullanım veya kullanım dışı değer üretimini kapsayacak şekilde orman finansmanı incelendiğinde; Norveç ve Japonya nın karbon odaklı ve REDD+ programı kapsamında, 2008 den beri 4 milyar $ düzeyinde finansman sağladıkları, bu miktarın yaklaşık üçte ikisinin sadece Norveç tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. Sağlanan bu kaynak, klasik ticarileştirilebilen orman faaliyetlerine sağlanan desteğin yaklaşık iki katıdır. Dünya genelinde bir faydalanıcı analizi yapıldığında, ormanlarla ilgili ODA finansmanının büyük kısmının Çin, Vietnam, Hindistan ve Brezilya tarafından kullanıldığı görülmektedir. Özellikle Çin de ormancılık harcamalarının %2 si uluslararası finansman yoluyla karşılanmaktadır. Buna karşın yılları arasında, 27 gelişmekte olan ülke ormancılık sektörü için hiç ODA alamamıştır. Bu ülkelerin %30 u LFCCs, %63 ü ise SIDS olarak tanımlanan ülkedir. Bununla birlikte ODA, SIDS için ana finansman kaynağıdır (AGF, 2012) Orman Finansmanında Güncel ve Gelişen Mekanizmalar Önümüzdeki dönemde, ormanlarla ilgili olarak geliştirilecek yeni finansman araçlarının, özellikle biyolojik çeşitlilik ve iklim değişikliği gibi daha geniş ve orman yönetiminde paradigma değişimlerini gerektirebilecek olgularla ilişkilendirileceği görülmektedir. Diğer bir deyişle, klasik ormancılık üretimi olarak kabul edilen, ticarileştirilmiş ve pazarı bulunan değerler yerine, her türlü orman değerinin üretilmesiyle ilgilenen bir kapsamda finansman araçlarının geliştirilmesine yönelik bir gidiş gözlenecektir. Bu bağlamda çok sayıda ülke ve kuruluşun işbirliğiyle 2010 yılında REDD+ Ortaklığı kurulmuş ve gönüllü karbon piyasaları, ekosistem hizmetleri için ödemeler, orman destekli bonolar (forestbacked bonds) tartışılmaya başlanmıştır de başlatılmış olan UNFCCC Yeşil İklim Fonu (Green Climate Fund) gibi yeni ve gelişmekte olan orman finansmanı kaynakları da giderek dikkat çekmektedir. Bu kaynaklar arasında kuşkusuz en popüler olanı REDD+ Ortaklığıdır yılları arasında REDD+ Ortaklığı çerçevesinde çok taraflı, uluslararası, bölgesel ve iki taraflı ülke programlarının finansman büyüklüğü 6,2 milyar $ dır. Bu kaynağın yaklaşık yarısı Norveç, %25 i ise Japonya tarafından sağlanmıştır (AGF, 2012). Ormanların sağladığı su kalitesini iyileştirme hizmetiyle 15

16 ilgili olarak da PES kapsamında geliştirilen uygulamalar bulunmaktadır ve Kutu 2 de örnek olarak açıklanmıştır. Kutu 2. Ekosistem Hizmetleri İçin Ödeme Mekanizması Örnekleri Fransa: Perrier Vittel s Firmasının Kaliteli İçecek Su İçin Yaptığı Ödeme Sunulan Hizmet: Kaliteli içecek su Hizmet sağlayıcısı: Yukarı havzada yer alan orman sahipleri Hizmeti satın alanlar: Şişelenmiş doğal mineral su satıcıları Kullanılan araç: Su satıcılarının yukarı havzada yer alan orman sahiplerine hassas mıntıkalarda yapmış oldukları su filtrasyonuna yönelik ağaçlandırma faaliyetleri için ödeme yapması. Ödeme: Anlaşmaya göre Vittel her orman sahibine 7 yıl süresince hektar başına 230 dolar ödemeyi kabul etmiştir. Şirket, her çiftlik için ortalama dolar olmak üzere toplam 3.8 milyon dolar ödeyecektir. Firma ve orman sahipleri arasında imzalanan bu sözleşme ile Vittel şirketinin arıtma tesisine ihtiyacı ortadan kalkmakta ve arıtım maliyetine de katlanmamaktadır. Orman sahiplerine yapılan ödeme ise arıtma tesisi giderlerinden daha azdır. Avustralya: Yukarı Havzada Yapılan Ağaçlandırma Çalışmalarının Sulama Amaçlı Finanse Edilmesi Sunulan Hizmet: Su tuzluluğunun azaltılması Hizmet sağlayıcısı: Yeni Güney Galler (NSW: New South Wales) Devlet Orman İdaresi Hizmeti satın alanlar: Suyu, tarımsal amaçlı sulama faaliyetlerinde kullanan bir ortaklık Kullanılan araç: Su transpirasyon kredileri Ödeme: Tuzluluğu indirgenmiş suyu tarımsal amaçlı sulama faaliyetlerinde kullanan alıcı ortaklık, Devlet Orman İdaresine 10 yıl süreyle hektar başına 40 dolar ödemeyi kabul etmiştir. Çin: Yeşil Buğday Projesi Çin merkezi hükümeti erozyonu ve nehirlerde sedimantasyonu önlemek için arazilerindeki ormanları korumaları karşılığında çiftçilere ödenmek üzere 2000 yılında 43 milyar $ bütçeli Yeşil Buğday projesini başlatmıştır. Kaynak: Forest Trends vd. (2008) 1.3. Dünya Ormanlarına Yapılan Harcamalar ve Gelir Dengesi Ormanlar küresel düzeyde GSMH ya yaklaşık 468 milyar dolar katkı sağlamaktadır. Bununla birlikte, dünyada sürdürülebilir orman yönetiminin hayata geçirilebilmesi için her yıl tahminen 70 ile 160 milyar $ arası bir kaynak gerektiği kabul edilmektedir yılına kadar sadece ormansızlaşmanın üstesinden gelmek için milyar $ arası bir kaynak ihtiyaç bulunmaktadır kadar ormansızlaşmanın %25 azaltılması için ise 4-7 milyar dolar gerekmektedir (AGF, 2012). Ormancılıktan elde edilen gelir ve giderler konusunda Dünya ölçeğinde bir değerlendirme yapıldığında, hükümetlerin genellikle ormanlardan elde ettiği gelirden daha fazlasını ormanlar için harcadıkları görülmektedir. Afrika da 1 $/ha, Avrupa da 6 $/ha civarında birim alandan gelir elde edilebilirken, dünya ortalaması 4,5 $/ha şeklinde gerçekleşmektedir (FAO, 2010). Ülkelerin elde ettikleri gelirlere göre dağılımı Şekil 2 de gösterilmiştir. Ormanlar için yapılan kamu harcamaları ise, ortalama 7,5 $/ha düzeyindedir (FAO, 2010). Ortalama harcama düzeyinin en yüksek olduğu bölge Asya (20 $/ha üzeri) olarak karşımıza çıkarken, en düşük bölgeler (1 $/ha dan az) Güney Amerika ve Okyanusya olarak, dikkat çekmektedir (FAO, 2010). Ülkelerin yaptıkları harcamalara göre dağılımı ise Şekil 3 te gösterilmiştir. 16

17 <1 US$/ha US$/ha 5 9, 99 US$/ha >10 US$/ha Şekil 2. Ülkelere Göre 2005 Yılı Ormancılık Gelirleri (FAO, 2010) Şekil 3. Ülkelere Göre 2005 Yılında Ormancılık İçin Yapılan Kamu Harcamaları (FAO, 2010) Şekil 2 ve 3 te görüldüğü gibi, 24 ülke ormanlardan elde ettiği gelirden daha azını orman yönetimi için harcamakta, bir başka değişle, verdiğinden daha çoğunu ormandan almaktadır. 54 ülke ise ormandan elde ettiği gelirden daha fazlasını ormana harcamaktadır (FAO, 2010). Orman için harcanan ile ormandan kazanılan arasındaki denge şüphesiz ülkenin uyguladığı politikaların ve ormanların üretim yeteneği ile bakım ihtiyacının ortak sonucudur. Günümüzde ormanlar dünyada sadece 24 ülkenin cari açığını kapatmaya katkı yapabilen doğal kaynaklardır. Dünya ormanlarının yarattığı gelirler ile yönetim için gerekli giderlerin dengesizliği ormancılığın finansmanı konusunda kurulacak mekanizmaların önemini kanıtlamaktadır. Ormanlardan elde ettiği gelirden daha azını ormanlara harcayan sadece 24 ülke için ormana dayalı gelirlerle finansman düşünülebilir. Bu ülkelerin dışında kalan ve halen ormanların yarattığı gelirlerden daha fazla kaynak tüketen 54 ülkede, ya ormana dayalı gelirlerin artırılması, ya da ormancılık dışından gelir transferi yapılmak zorundadır Dünya Ormancılığında Finansal Sorunlar Küresel düzeyde ormanların ve ormancılığın finansal kaynaklarının genişletilmesinin önündeki önemli bir engel, ülkelerin orman kaynaklarının yönetim şekillerinde gözlenen farklılıklardır. Hem mevzuat hem de organizasyon bakımından, ülkeler arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin de finansman üzerindeki etkisi azımsanmayacak ölçüdedir. Gelişmekte olan birçok ülkenin, sürdürülebilir orman yönetimi için gerekli kurumsal yapıları ile finansal kaynaklarının yeterli olmadığı bilinmektedir. Bu gibi ülkelerde ormancılık sektörü, diğer sektörlerin kurumsal yapıları altında faaliyet göstermekte, sürdürülebilir orman yönetimi için yeterli finans kaynakları ulusal ölçekte yaratılamamaktadır. Bu ülkeler, kırsal fakirlik, ulusal ormancılık programlarının olmaması veya etkin çalışmaması, ormancılık sektörünün kalkınmada düşük önceliklere sahip olması, uluslararası finans kaynaklarına erişim sorunlarının varlığı ve uluslararası kaynakların etkin kullanılamaması gibi sorunlarla yüzleşmektedir. Orman kaynakları dünya ortalamasının üzerinde olan birçok gelişmekte olan ülkede de, benzer sorunlar yaşanmaktadır. Bu noktada uluslararası süreçlerde mevcut finans kaynaklarına erişimin güçlendirilmesinin yanı sıra, ormanlar için GEF altında yeni tematik alan açılması veya küresel düzeyde yeni bir orman fonunun kurulması planlanmaktadır. Çin ve G77 ülkeleri küresel orman fonunun kurulmasını uzun süredir talep etmektedir. Japonya, ABD, İsviçre gibi başlıca donör ülkeler ise, mevcut uluslararası kamu finans mekanizmalarının yeterli olduğunu, yeni bir fonun gerekmediğini, böylesi bir 17

18 uygulamanın kaynakların bölünmesine yol açacağını, GEF altında ormanlar için bir başlık açılabileceğini, PES kapsamında mekanizmaların geliştirilmesine ve ulusal kaynakların seferber edilmesine önem verilmesi gerektiğini savunmaktadırlar. Uluslararası düzeyde kamu finans kaynakları ile ilgili sorunun, donörler ve alıcılar olmak üzere iki uç tarafı bulunmaktadır. Bir tarafta, kaynakların hemen hemen tamamının en büyük faydalanıcısı olarak Çin, Hindistan ve Brezilya ile birkaç ülke bulunmaktadır. Diğer tarafta ise toplam kaynağın büyük bölümü sağlayan Japonya, ABD, İsviçre gibi 4-5 ülke yer almaktadır. Haliyle finansman tartışmalarının en büyük ilgilileri bu ülkelerdir. Bu ülkelerin oluşacak yeni mekanizma ve uygulamaların kendi pozisyonları ve uluslararası hedefleriyle uyumlu olmasını gözeterek, tartışmalarda yer aldıkları bir gerçektir. Dünya ormancılığında finansman sorunlarını daha iyi kavrayabilmek, adil ve etkin mekanizmalar geliştirebilmek için, ülkelerin orman varlığı ile orman ürünleri pazarındaki yerlerinin de analiz edilmesi gereklidir. Orman varlığının çokluğu, bir yandan güçlü finansman yaratma yeteneği olarak değerlendirilebilecekken diğer yandan büyük finansman gerekliliği olarak da yorumlanabilir. Yönetim amacının oluşum biçimi ile ormancılık faaliyetleri için gereken altyapının uygunluğu, yüksek orman varlığını finansal avantaj veya dezavantaj haline getirebilmektedir. Diğer yandan, orman ürünleri ticaretiyle elde edilen kaynaklar da finansman açısından sorgulanmalıdır. Orman ürünlerini değerlendirerek, ek finans fırsatı bulabilenlerin, bu fırsatlarını öncelikle sürdürülebilir ormancılık uygulamalarının desteklenmesi alanında kullanması gerekmektedir. Ormandan kazanılan öncelikle ormana harcanmalıdır yaklaşımından hareketle, orman varlığı ile orman ürünleri dış ticaret durumunu karşılaştırabilmek için Tablo 4 hazırlanmıştır. Tablo 4. Orman Varlığı, Orman Ürünleri İhracatı ve İthalatı Lider Ülkeler (FAO, 2010) Orman Varlığı İhracatçı Ülkeler İthalatçı Ülkeler Ülkeler Milyon Ha % Ülkeler Milyar US$ % Ülkeler Milyar US$ % Rusya F. 808,79 22,47 ABD 24,00 10,7 Çin 31,36 13,79 Brezilya 477,70 12,09 Kanada 21,39 9,54 ABD 20,14 8,86 Kanada 310,13 7,85 Almanya 20,47 9,13 Almanya 17,94 7,89 ABD 303,09 7,67 İsveç 15,48 6,9 Japonya 11,87 5,22 Çin 197,29 4,99 Finlandiya 13,16 5,87 İtalya 10,84 4,77 Avustralya 163,68 4,14 Çin 10,66 4,75 İngiltere 10,45 4,6 Kongo C. 133,61 3,38 Rusya F. 9,21 4,11 Fransa 9,83 4,32 Endonezya 88,50 2,24 Brezilya 7,59 3,38 Belçika 6,37 2,8 Peru 68,74 1,74 Fransa 7,52 3,35 Hollanda 6,25 2,75 Angola 59,10 1,5 Endonezya 6,99 3,12 G. Kore 5,30 2,33 Hindistan 67,70 1,71 Avusturya 6,96 3,11 Meksika 4,96 2,18 Meksika 64,24 1,63 Belçika 5,90 2,63 Kanada 4,93 2,17 Bolivya 58,74 1,49 İtalya 5,46 2,44 İspanya 4,88 2,14 Kolombiya 60,73 1,54 Şili 4,43 1,97 Polonya 4,21 1,85 Venezüella 47,71 1,21 Hollanda 4,35 1,94 Avusturya 4,06 1,79 Türkiye 11,33 0,28 Türkiye 0,57 0,26 Türkiye 3,26 1,43 Dünya 4.033, Dünya 224, Dünya 227, Tablo 4 den görüldüğü gibi, dünya orman varlığından en üst düzeyde pay alan ülkeler arasında, ABD, Kanada gibi gelişmiş ülkeler ile Bolivya, Angola gibi gelişmemiş ülkeler birlikte yer almaktadır. Ancak, Tablo 4 ün, orman ürünleri ihracat ve ithalat sütunları dikkatle incelendiğinde, orman varlığı bakımından zengin fakat gelişmemiş ülkelerin, orman ürünleri endüstrisini henüz kuramamış olma veya bu ürünlerle ilgili pazarlama sorunları nedenleriyle, ilk sıralardaki yerlerini 18

19 kaybettikleri görülmektedir. Gerçekten de, Hollanda, Belçika gibi, dünya orman varlığı içerisindeki yerleri ihmal edilebilecek düzeyde orman sahibi olan ülkelerin, orman ürünleri ticaretinde ilk sıralarda yer aldıkları görülmektedir. Tablo 4 ün, orman varlığı ile ithalat ve ihracat sütunlarının karşılaştırılması, bu çelişkiyi açıklamaktadır. Özellikle, Almanya, Fransa, Hollanda, İtalya ve Belçika nın yüksek ithalat rakamları, geri kalmış ülkelerin orman ürünlerini satın alarak, daha değerli ürünler halinde tekrar ihraç ettiklerini kanıtlamaktadır. Bununla birlikte, iki binli yılların ardından dünya orman ürünleri pazarında Çin in yerinin özellikle gelişerek, değiştiği ortaya çıkmaktadır. Önceleri ihracatçı ülkeler arasına giremeyen Çin, bugün ihracatı hızla yükselen bir ülke haline gelmesine rağmen, diğer yandan, halen en büyük orman ürünleri ithalatçısı ülke konumundadır ve dış ticaret açığı vermektedir. Çin, aynı zamanda bugün odun üretim amaçlı endüstriyel ağaçlandırmalara en çok yatırım yapan ülkedir. Rusya nın ise ihraç pazarındaki payı %2,2 düzeyinden, %4,11 seviyesine çıkmıştır. İhracatını artıran bir diğer ülke Şili dir. Özellikle endüstriyel plantasyonların Şili nin eriştiği düzeyde etkili olduğu düşünülmektedir. Avusturya, hem ithalatını hem ihracatını artıran bir ülke görünümüyle, orman ürünleri ticaretinde önemli bir aktör haline gelmektedir (İlter, Ok, 2012). Tablo 4, orman sahipliliği veya ormanların sürekliliğini sağlama sorumluluğunu taşımak ile ormancılıktan finansal fırsatlar elde etmek arasında ters bir ilişkinin kurulu olduğunu, PES konusunda tartışıldığı gibi, orman ürünlerini daha yüksek katma değerli ürünlere dönüştürebilen ülkelerin, ormanların sürekliliğinin sağlanmasında da daha fazla sorumluluk almalarının gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle, küresel ölçekte orman ürünleri yeniden ihracat (re-export) vergileri oluşturulmalı ve bu vergilerin küresel fonlarda toplanarak, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin sürdürülebilirlik artırıcı ormancılık çalışmalarının finansmanına aktarılması gerekmektedir. Sorunun bir başka boyutu ise orman kaynaklarının ürettiği ekosistem hizmetlerinin küresel faydaları ile ilgilidir. Bu faydaların ekonomik değerinin belirlenmesindeki güçlük, yapılacak olası transferlerin büyüklüğünün ve dağılımının belirlenmesini zorlaştırmakta ve etkilemektedir. Diğer yandan, PES adı altında geliştirilen farklı finansman mekanizmaları hızla yayılmakta ve büyümektedir. Sorunun pazar ortamında çözülebileceğini öngören bu yaklaşım içinde birçok mekanizma söz konusudur. Bunların daha fazla finansal kaynak yaratacağı ve transferleri artıracağı açıktır. Bununla birlikte, özellikle kirleten öder ilkesini temel alan mekanizmaların varlığı, finansal aracıların bu mekanizmalardaki etkinliği ve bazı mekanizmaların ormanların mülkiyet haklarında değişimler gerektirmesi, kullanılan mekanizmalara da bağlı olarak, bu yaklaşımın gelecekte daha büyük sorunlara yol açabileceğini düşündürmektedir. 2. Türkiye de Ormancılığın Finansmanı Türkiye de ormancılığın finansmanıyla ilgili olarak kurulan yapıyı doğru analiz edebilmek için, orman varlığı ve mülkiyet yapısı ile ilgili temel bilgilere sahip olmak gereklidir Ormanların Mülkiyeti ve Kurumsal Yapı Türkiye, ulusal orman envanteri ve tanımlarına göre yaklaşık 21,7 milyon hektar (OGM, orman varlığına 2013a), FAO tanım ve raporlarına göre ise 11,3 milyon ha (FAO, 2010) orman alanı ve 10,4 diğer ağaçlık araziye sahiptir. Ulusal tanımlara göre orman alanları ülke alanının %27,6 sını 19

20 Orman Alanı (milyon ha) oluşturmaktadır. Türkiye de ormanlar mülkiyet bakımından, Devlet ormanları, kamu tüzel kişilerine ait ormanlar ve özel ormanlar olarak üç temel sınıfa ayrılmıştır. Ormanların %99,9 u devlet ormanıdır. Kamu tüzel kişilerine ve özel şahıslara ait yaklaşık olarak ha orman (%0,1) alanı bulunmaktadır (OGM, 2013a) yılları arasında Türkiye de orman varlığı 20,2 milyon hektardan 21,7 milyon hektara yükselmiştir (Şekil 4). Aynı süreçte toplam dikili ağaç serveti 1,5 kat artarak 1,43 milyar m 3 e, toplam yıllık artım ise, 1,4 kat artarak 40 milyon m 3 e ulaşmıştır. Günümüzde koru ormanları toplam orman alanının %80 ini, baltalık ormanlar ise %20 lik kısmı oluşturmaktadır. Toplam dikili ağaç servetinin büyük bir bölümü (%93) koru ormanlarında; geri kalan %7 kadarlık kısmı ise baltalık ormanlarda bulunmaktadır (OGM, 2006; OGM, 2010; OSİB, 2012; OGM, 2013a) Şekil 4. Türkiye de Orman Alanının Gelişimi Toplam Koru Baltalık Türkiye deki devlet ormanlarının büyük bölümünde işletme amacı yuvarlak odun üretimidir. Mevcut orman alanının %47,7 si orman ürünleri üretimi, %20,3 ü doğayı koruma, %11,4 ü erozyonu önleme, %16,9 u hidrolojik ve kalan %3,7 si ise estetik, ekoturizm ve rekreasyon, iklim koruma ve toplum sağlığı işlevlerine tahsis edilmiştir. Türkiye ormanları, rekreasyon olanakları sağlama, biyolojik çeşitlilik ve doğa koruma potansiyeli bakımından da son derece zengindir. Türkiye ormanlarında tesis edilen 122 kent ormanı ve 1450 mesire yerinin yanı sıra, büyük bölümü orman sınırları içinde olan toplam 1 milyon ha büyüklüğünde 40 milli park, 31 tabiatı koruma alanı, 182 tabiat parkı ve 359 tabiat anıtı mevcuttur. (OGM, 2006; OGM, 2013a). Aralık 2012 itibariyle, toplam orman alanı içerisinde sürdürülebilir orman yönetimi sertifikası almış 1,8 milyon ha (% 8,34) orman bulunmaktadır (OGM, 2013a). Orman Genel Müdürlüğü (OGM) devlet ormanlarının yönetilmesi ve işletilmesinden, diğer ormanların ise yönetiminin denetlenmesinden yasal olarak sorumludur. OGM, Orman ve Su İşleri Bakanlığının (OSİB) bağlı kuruluşu olarak çalışmalarını yürütmektedir. Bununla birlikte, Bakanlığın ana hizmet birimleri olan, Doğa Koruma ve Milli Parklar (DKMP) ve Çölleşme ve Erozyonla Mücadele (ÇEM) Genel Müdürlükleri de ülke orman kaynaklarının yönetimi ve geliştirilmesi ile ilgili faaliyetler yürütmekte, sorumluklar almaktadır. DKMP Genel Müdürlüğü, görev tanımı gereği, milli park, tabiat parkı, yaban hayatı geliştirme sahası gibi önemli ekosistem hizmetleri üreten alanların sürdürülebilir yönetimini sağlamaya çalışmaktadır yılında kurulan ÇEM Genel Müdürlüğünün ana görevleri ise, ormancılıkta önemi 20

21 gittikçe artan toprağın korunması, doğal kaynakların geliştirilmesi, çölleşme ve erozyonla mücadele edilmesi, çığ, heyelan ve sel kontrolü faaliyetleriyle ilgili politika ve stratejiler belirlenmesi, ilgili kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonun sağlanmasıdır. Görev tanımlarından da görüldüğü gibi, DKMP ve ÇEM çalışmaları için gerekli kaynakları da ormancılığın finansmanı sorunu içerisinde kabul etmek gereklidir Finansman Mekanizmaları ve Araçları Türkiye de orman mülkiyeti dağılımının bir sonucu olarak, özel ormanlar hariç, ormanlarla ilgili gelir ve giderlerin hemen hemen tamamı kamu tarafından düzenlenmiş bütçelere bağlı olarak gerçekleştirilmektedir. OGM, 1937 yılında kurulmuş olan ve merkezi yönetim bütçesi kapsamında çalışan özel bütçeli bir kuruluştur. Bununla birlikte, OGM nin yasalarla kendisine verilmiş bir ayrıcalık olarak kabul edilebilecek, güçlü bir döner sermaye bütçesi de bulunmaktadır. Bu bütçeler aynı zamanda OGM nin ormancılık faaliyetlerinin iki ana finansman aracını oluşturmaktadır. Bununla birlikte bütçelerde toplanan finansal kaynakların elde edildiği yerler farklıdır. Bu bütçelerin oluşturulma nedenleri, Türkiye de uygulanan mevcut finansman yapısının tercih edilme gerekçelerini anlamak için, ana hatlarıyla da olsa bilinmelidir. Orman Genel Müdürlüğü kurulmadan önceki dönemlerde, ülke ormanları özel kişi ve kurumlara kiraya verilerek işletilmiştir. Bu dönemde, 1924 yılında Bolu Karadere de kurulan Devlet Orman İşletmesi istisna olmak üzere, devletin kendi ormanlarını işletecek kurumları henüz oluşmamıştır. Sözleşmelerle özel kişilerin ormancılık yapmakla yetkilendirildiği bir dönem söz konusudur ve ormanların sürekliliğini dikkate almayan işletmecilik uygulamaları sıklıkla yaşanmıştır. İlkmen in belirttiğine göre; kar getiren ormanlara işletmeci olmak üzere talipler bulunurken, bakım bekleyen ormanlara bulunamamış, işletmeciye kar getirmiyorsa, gerekli silvikültürel uygulamalar yaptırılamamış, sözleşmeler bu gibi durumlar dikkate alınarak hazırlansa dahi, kamu görevlileri ormanları izlemekten çok, açılan davalarla uğraşmak zorunda kalmışlardır (İlkmen, 1946). Yaşanan bu olumsuzluklar, kar getirecek devlet ormanlarının devletçe işletilmesi, buradan elde edilecek fonlarla diğer ormanların bakım, koruma işlerinin finanse edilmesi düşüncesini doğurmuş ve bugünkü devlet orman işletmelerinin kuruluş ve yaygınlaştırılmasının gerekçesini oluşturmuştur. Görüldüğü gibi, OGM nin ülke düzeyinde yayılmış bir kuruluş haline gelmesinde ormancılığın finansmanı kaygısı önemli bir pay almaktadır. Bir çeşit holding gibi çalışabilen ve verimli - verimsiz her türlü devlet ormanının yönetiminden sorumlu olan OGM bünyesi içerisinde, karlı işletmeler de zarar eden işletmeler de toplanmıştır. Böylelikle, devlet orman işletmelerinden kar elde edebilenler, yapısı gereği karlı olamayacak ormanların korunması ve bakımı için gerekli finansman kaynağı haline getirilmiştir. Kurulan bütçeler ve geliştirilen işletmeler arası nakit transfer mekanizmaları ise önemli birer esnek finansman aracı haline gelmiştir. Bugünkü yapı dikkate alındığında OGM özel bütçesi; orman alanlarından faydalanma amaçlı tahsis ve izinlerden elde edilen gelirlerden, madenlerden alınan devlet hakkı gelirlerinden, mülga ağaçlandırma fonu gelirlerinden, orman köylülerini kalkındırma amacıyla verilen düşük faizli kredilerin geri dönüş ödemelerini içeren mülga orman köylülerini kalkındırma fonu gelirlerinden ve diğer öz gelirlerden oluşmaktadır. Özel bütçe içerisinde, OGM ye Maliye Bakanlığı tarafından tahsis edilen ve kaynağı vatandaşların vergileri ile devletin diğer gelir kaynaklarından oluşan bütçe tahsisleri de yer alabilmekte ve hazine yardımı olarak adlandırılmaktadır. Döner sermaye gelirleri ise büyük ölçüde 21

22 orman ürünleri satış gelirleri, fidan ve odun dışı orman ürünü satış gelirleri, mesire yerleri kira ve diğer gelirleri, faiz ve hizmet gelirleri ve diğer idari işlem gelirlerinden oluşmaktadır. OGM özel bütçesinin kaynaklarından; ağaçlandırma gelirleri ve orman köylerini kalkındırma gelirleri, fon benzeri çalışan gelirlerdir. Bunlar esasında 1987 yılında Ağaçlandırma Fonu ve 1977 yılında Orman Köylülerini Kalkındırma Fonu olarak oluşturulan ve kullanılan, ancak IMF ile yapılan anlaşma kapsamında ülke düzeyinde kurulmak istenen mali disiplin gereği, 4629 sayılı yasa ile 2001 yılında kaldırılan fonların gelirleridir. Benzer şekilde, 1986 yılında kurulan ve DKMP faaliyetleri sonucu elde edilen gelirlerin toplandığı Milli Parklar Fonu da aynı yasa gereği kaldırılmıştır. Mülga fon olarak adlandırılan bu fonların günümüzdeki gelir kaynakları hakkında Kutu 3 de bilgiler verilmiştir. Kutu 3. Türkiye Ormancılığında Fonlar Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Hizmetlerine İlişkin Esas ve Usuller Çerçevesinde (Mülga Ağaçlandırma Fonu) Gelir Kaynakları - OGM nin orman emvali satışlarından + Satış gelirlerinin %6 sı + Tahsisli yakacak odun ve köylü Pazar satış bedelinin %1 i + Tahsisli lif-yonga odunu tahsis bedelinin %2 si, + Kamu kurumlarına tahsisli yuvarlak odun satışlarında tahsis bedelinin %2 si + OGM kurumlar vergisinin %2 si + Arttırmalı orman emvali satışlarında alıcıdan tahsil edilecek %3 ü - Özel orman alanlarında verilen yapılaşma izinlerinde proje bedelinin %1 i - Orman alanlarında kar amacı bulunmaksızın ve kamu yararına yapılacak tesislerin dışındaki her türlü tesis için verilen izin-irtifak haklarında yapılacak tesislerin proje bedelinin ormanlık kısım için %2 si - Milli Parklar Kanununa tâbi alanlarda bulunan yerler ile bu yerler üzerindeki yapı ve tesisleri kiralayanların katlandıkları kiraladıkları alanın beş katı ağaçlandırma masrafı - Özel ağaçlandırma kredi geri ödemeleri -Ağaçlandırma faaliyetlerinde kullanılmak üzere yukarıdakilere ilave olarak şartlı bağışlar Orman Köylülerinin Kalkındırılmalarının Desteklenmesi Faaliyetlerine İlişkin Yönetmelik Çerçevesinde Orman Köylüleri Kalkınması (Mülga ORKÖY Fonu) İçin Gelir Kaynakları - OGM nin 6831 sayılı Orman Kanununun 31, 32, 33 ve 35 inci maddeleri gereğince verilenlerle, dış memleketlere ihraç edilenler hariç olmak üzere tomruk, yarı mamul kereste ve odun dışı orman ürünü alanlardan satış bedelinin %3 ü - Ormanların kar amacı güden ve kamu yararına olmayan turizm tesislerine tahsisinde tesis proje bedelinin %3 ü - Devlet orman işletmelerinin yıllık net karlarının %10 u - Kullandırılmış kredi geri ödemeleri - Faiz ve icra gelirleri - Bağışlar ve diğer gelirler - Bütçe ödeneği - Kullanılan kâğıtlar için damga vergisi ve harçtan muafiyet Milli Parkları Koruma ve Geliştirme Hizmetlerine İlişkin Esas ve Usuller Çerçevesinde (Mülga Milli Parklar Fonu) Gelir Kaynakları - Bakanlık Bütçesine konacak ödenekler. - İşletme işlettirme ve benzeri faydalanmadan doğan gelirler. - İntifa veya irtifak haklarından doğan gelirler. + Arazi Tahsis Bedeli: Sahada bina benzeri herhangi bir tesis yapılacaksa; proje toplam maliyet bedelinin % 0,5 i, bir tesis yapılmayacaksa, "Orman Değer Kaybı" ile "Arazi Kullanma Bedeli" + Ağaçlandırma Bedeli: Giydirilmiş vasıfsız işçi ücretinin ibreli ormanlarda 1615 saat/hektar katı, yapraklı ormanlarda 1748 saat/hektar katı, + Gayrisafi Yıllık Gelir Payı: İzin verilen sahalarda yapılan yatırımın işletmeye geçtiği yıl ile takip eden yıl için muafiyet tanıma şartıyla işletmenin yıllık gayrisafi gelirinin % 2 si + % 3 Proje Bedeli - Toprak Bedeli: Toprağın doğal dengesinin bozulması ve orman arazisinin tahrip edilmesinden meydana gelen yetişme ortamı verim düşüklüğüne ait değer - Her çeşit yardım ve bağışlar 22

23 Gelirler (Milyar TL) Fonların işlediği dönemlerde; DKMP çalışmalarında Milli Parklar Fonu, ağaçlandırma ve orman köylerinin desteklenmesi çalışmalarında ise Ağaçlandırma ve kısaca ORKÖY fonu olarak bilinen Orman Köylülerini Kalkındırma Fonları kaynak oluşturmuştur. Bu dönemlerde, adı geçen fonların kaynaklarının toplanmasında sıkıntılar yaşandığı, özellikle ormancılık dışından finansman sağlaması gerekenlerin bu yükümlülüklerini yerine getirmedikleri görülmüştür. Örneğin, 1995 yılında yürürlüğe giren 4122 sayılı Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberlik Kanununda, mülga ağaçlandırma fonunun gelir kaynakları arasında sayılan orman ürünleri ithalat vergi hasılatından % 30 ve Çevre Kirliliği Önleme Fonu gelirlerinden % 5 i oranında alınacak paylar ile Karayolları, Devlet Su İşleri ve Köy Hizmetleri Genel Müdürlüklerinden ayrılacak paylar, geçen 18 yıllık süreçte yönetmelik değişiklikleriyle kaldırılmıştır. Fonların kaldırılmasıyla birlikte, bazı gelirler OGM ve OSİB bütçelerine yönlendirilmişken, bazıları dışlanmış veya unutularak, ormancılık dışına gitmelerine neden olunmuştur. Örneğin geçmişte, DKMP Genel Müdürlüğünün milli park ve tabiat parklarından elde ettiği gelirler Milli Parklar Fonu nda toplanarak yine bu genel müdürlüğün kullanımına tahsis edilmekteyken, günümüzde Maliye Bakanlığı na gelir olarak gitmektedir ve DKMP Genel Müdürlüğü Maliye Bakanlığı ndan kaynak bekler hale gelmiştir. Diğer taraftan, mülga Ağaçlandırma ve ORKÖY fonlarının gelirleri, OGM özel bütçesine özel ödenek olarak kaydedilmekte ve yönetmelik ve tebliğlerle belirlenen usullerle ağaçlandırma ve orman köylülerini kalkındırma faaliyetlerinde kullanılmaktadır. OGM nin biri özel bütçe, diğeri döner sermaye olmak üzere iki ana finans kaynağının son beş yıldaki gelişimi ve 2013 yılı tahmini değerleri Şekil 5 de verilmiştir (OGM, 2012a; OGM, 2012b). 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0, Toplam Özel Bütçe Döner Sermaye Şekil 5. OGM Gelir Kaynaklarının Gelişimi OGM nin 2012 yılı sonu itibariyle özel bütçe gelirleri 1,77 milyar TL ye, döner sermaye gelirleri ise 2,20 milyar TL ye erişmiş olup, toplamda 3,97 milyar TL ye ulaşmıştır. Bu gelirlerin kaynak dağılımı Şekil 6 ve 7 de ayrıntılı olarak verilmiştir yılında OGM özel bütçe gelirlerinin % 41,08 i öz gelirler, % 58,92 si hazine yardımından oluşmuştur (OGM, 2012a). Öz gelirlerden orman alanlarında verilen izin ve madenlerden alınan devlet hakkı gelirlerinin toplam özel bütçe içindeki payı % 25,20, ağaçlandırma (mülga ağaçlandırma fonunun) gelirlerinin payı 23

24 Döner Sermaye Özel Bütçe ise % 8,09dur. Orman köylerini kalkındırma için verilen düşük faizli kredi desteklerinden geri dönüşlerin özel bütçe içindeki payı % 5,06 ve diğer öz gelirlerin payı ise % 2,63 olarak gerçekleşmiştir. Orman Alanlarında Verilen İzin Gelirleri Ağaçlandırma Gelirleri Orman Köylerini Kalkındırma Gelirleri Diğer Öz Gelirler Hazine Yardımı Yuvarlak Odun Satış Gelirleri Fidan Satış Gelirleri Odun Dışı Ürün Satış Gelirleri Mesire Yerleri Gelirleri Faiz ve Hizmet Gelirleri Diğer Döner Sermaye Gelirleri 143,21 91,45 46,61 64,98 3,00 12,00 128,72 85,30 446, , ,00 Milyon TL Şekil 6. OGM 2012 Yılı Özel Ve Döner Sermaye Bütçelerinin Gelirleri Döner sermaye gelirlerinin ise % 89,73 ü orman ürünleri satış gelirleri, % 10,27 si ise diğer gelirlerden oluşmuştur. Döner sermaye gelirlerinde en önemli paya yuvarlak odun satış gelirleri (%86,64) sahiptir. Fidan satış gelirleri % 2,95, odun dışı ürün satış gelirleri % 0,14, mesire yerleri gelirleri %0,55, faiz-hizmet ve diğer gelirler ise % 9,73 paya sahiptir. OGM nin 2013 yılı için, özel bütçe gelirleri 1,99 milyar TL olarak belirlenmiştir; döner sermaye gelirlerinin ise 2,32 milyar TL olacağı tahmin edilmektedir (OGM, 2012a). Şekil 7. OGM 2012 Yılı Özel ve Döner Sermaye Bütçe Gelirlerinin Dağılımı (%) OGM nin özel bütçe ve döner sermaye bütçesini oluşturan gelirler olarak, Tablo 1 de sınıflandırılan finansman mekanizmaları ve araçlarından; devlet orman gelirleri (satışlar, tahsis gelirleri), devletin genel vergi gelirleri (hazine katkısı), hükümet yatırım ve destekleri (altyapı yatırımları) ve orman sektörü mali gelirlerinden (faiz gelirleri) yararlanıldığı bütçe hesaplarından anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, ayrıca hesaplarda görülmeyen çeşitli muafiyetlerden de (yangın söndürmeye katılım yükümlülüğü, ücretsiz yangın ihbar hatları ve iletişimi) yararlanıldığı 24

25 bilinmektedir. Şekil 7 de görüldüğü gibi, OGM nin yuvarlak odun satış gelirleri ve hazine yardımının toplam yıllık finansmanın %74 ünü sağladığı, son yıllarda artan izin-irtifak gelirlerinin ise geriye kalan tüm gelir kalemlerinin toplamına yakın bir değere denk gelmektedir. OGM, 2012 yılında sahip olduğu özel bütçe ve döner sermaye finansmanının %47,10 unu çeşitli ormancılık etkinlikleri (1,89 milyar TL), %42,05 ini personel, %10,85 ini ise diğer cari giderler için kullanmıştır. Giderlerinin farklı ormancılık faaliyetlerine göre dağılımı Şekil 8 de verilmiştir (OGM, 2012a). OGM nin 2012 yılı çalışmalarıyla oluşan toplam giderleri içerisinde yuvarlak odun üretimi %39,95, ağaçlandırma, toprak muhafaza, fidan ve tohum üretimi %17,60, orman yangınlarını önleme ve mücadele %15,09, silvikültür %9,73, orman yolları %5,60, orman koruma, zararlılarla ve yangınla mücadele %4,78, orman köylülerinin desteklenmesi %3,73 oranında pay sahibidir. Amenajman, harita, fotogrametri, araştırma-geliştirme hizmetlerini ile sertifikasyon işleri için katlanılan giderlerin toplam giderler içerisinde %1 den düşük pay alıyor olması dikkat çekicidir. Şekil 8. OGM 2012 Yılı Çeşitli Etkinlik Giderleri Ağaçlandırma, toprak muhafaza ve fidan üretimi giderleri ise %93 oranında yatırım faaliyetlerinden (279,57 milyon TL), ayrıca özel ağaçlandırma kredilerinden (8,58 milyon TL) ve özel ağaçlandırma hibelerinden (1,86 milyon TL) oluşmaktadır yılında özel bütçede ağaçlandırma gelirlerinin iki katı kadar ağaçlandırma, toprak muhafaza ve fidan üretimi faaliyet gideri gerçekleşmiştir. Türkiye de kamu, hem ağaçlandırmalar yapmakta hem de ağaçlandırma yapmak isteyen özel veya kamu tüzel kişiliklerine; arazi, projelendirme, kredi destekleri vererek, finansman sağlamaktadır. Bu kapsamda gerçekleştirilen özel ağaçlandırmaların yıllara göre tesis miktarı Şekil 9 da verilmiştir. Bununla birlikte, özel kişilerin Şekil 9 da belirtilen ağaçlandırma alanlarına kendi kaynaklarından ne kadar ve nasıl bir finansman sağladığı bilinmemektedir yılında OGM nin orman köylüleri kalkındırma giderleri, özel bütçede Mülga ORKÖY fonu çerçevesinde toplanan gelirlerden düşük gerçekleşmiştir. Bu giderlerin %91 i verilen destek kredileri (64,52 milyon TL) ve %9 u yatırım giderlerinden oluşmuştur (OGM, 2012a). 25

26 Şekil 9. Özel Ağaçlandırma Sahalarının Yıllara Göre Tesis Miktarları (OSİB, 2012) OGM, kent ormanları ve mesire yerleri gibi orman içi rekreasyon alanları ile ilgili gelir ve gider gerçekleşmelerini muhasebeleştirmek için, döner sermaye sistemini kullanmaktadır yılı gerçekleşmelerine göre, bu alanlardan elde edilen gelirler, yeni rekreasyon alanlarının tesisi ve mevcut alanların iyileştirilmesi için gerçekleşen faaliyet giderlerinin %60 ını oluşturmaktadır (OGM, 2012a). OGM, odun dışı ürünlerinin satışını orman köylülerine düşük tarife bedelleri ile gerçekleştirmektedir. OGM döner sermayesi verilerine göre, 2012 yılında odun dışı ürün satışlarından elde edilen 3 milyon TL gelir karşılığında, doğrudan odun dışı orman ürünlerine yönelik sadece 0,3 milyon TL kaynak gerektiren faaliyet planlanmıştır (OGM, 2012c). Türkiye de sürdürülebilir orman kaynakları yönetimine katkı sağlayan diğer kamu kurumları olan, DKMP ve ÇEM Genel Müdürlükleri, ana hizmet birimleri şeklinde bağlı oldukları OSİB genel bütçesi kapsamındaki kamu idareleridir. Bu nedenle OSİB genel bütçesinden DKMP ve CEM e Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu ile ödenek tahsis edilmektedir. Bu kapsamda kullanılan bir diğer ödenek de Döner Sermaye gelirlerinden elde edilen ve DKMP Genel Müdürlüğü adına, Döner Sermaye İşletme Müdürlüğü tarafından harcaması yapılan döner sermaye ödeneğidir. Özellikle Bakanlık ana hizmet birimlerinin genel bütçe ve döner sermaye ödeneklerinden başka, Dünya Bankası Projeleri vb. dış kaynaklardan tedarik edilmiş ödenekleri de bulunmaktadır. OSİB 2012 yılı performans programında ÇEM Genel Müdürlüğünün faaliyetleri için 8,39 milyon TL genel bütçe ödeneği planlanmıştır. ÇEM Genel Müdürlüğünün ayrıca dış kaynaklı bölgesel projelerde ortaklıkları bulunmaktadır. DKMP Genel Müdürlüğü faaliyetleri için ise genel bütçe ödeneği 63,01 milyon TL, döner sermaye ödeneği 15,72 milyon TL ve yurtdışı kaynak olarak 1,43 milyon TL olmak üzere, toplam 80,35 milyon TL; genel yönetim giderleri için ise 9,28 milyon TL ödenek ihtiyacı planlanmıştır. Bu değerlere Bakanlığın taşra teşkilatına tahsis edilen ödenekler dahil değildir. Milli parklar ve tabiat parklarını 2012 yılında kişi ziyaret etmiştir. Şekil 10 da görüldüğü gibi, 2012 Eylül ayı sonu itibariyle 33,45 milyon TL gelir elde edilmiştir (OSİB, 2012). Milli Parkların giriş ücretlerinin toplanmasından elde edilen gelirler, Maliye Bakanlığı nın yönetiminde olan genel bütçede toplanmaktadır. Bir başka değişle, bu gibi ormancılık faaliyetlerinin gelirleri önce ormancılık sektörü dışında bir kurum olan Maliye Bakanlığında toplanmaktadır. Ardından bu 26

27 bakanlığın karar veya tercihlerinin sonucuna göre ve hazine yardımı veya genel bütçe ödeneği şeklinde, sektöre finansal kaynak tahsis edilmektedir. (TL) Şekil 10. Milli Park ve Tabiat Parklarından Elde Edilen Gelirler (OSİB, 2012) Bununla birlikte, Mülga Milli Park Fonunun istisnası da mevcuttur yılında yürürlüğe giren 4533 sayılı Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı Kanunu ile Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı için özel hesap oluşturulmuş, gelirler tanımlanmış ve özel hesaptan sadece bu milli park için harcama yapılacağı belirtilmiştir. Bu uygulamanın tüm milli parkları kapsayacak hale getirilmesi daha pratik bir finansman şekli olarak düşünülmelidir. OSİB döner sermayesinin gelirleri içinde en önemlilerinden biri, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu gereği yapılabilen avcılık ve av turizminden elde edilen gelirlerdir. Kırsal yoksulluğun yaban hayatı kaynakları üzerindeki baskısını azaltmak için, yaban hayatı habitatlarını paylaşan yerel halkın ekonomik durumunun iyileştirilmesi yönünde, OSİB nin yararlanabileceği en önemli araçlardan biri av turizmidir. DKMP Genel Müdürlüğünün av turizmi faaliyetlerinden elde edilen gelirlerden yaban hayatı kaynaklarının korunması karşılığında köy tüzel kişiliklerine katılım payı verilmektedir av yılında av turizmi faaliyetlerinden elde edilen yaklaşık 4 milyon TL gelirin 1,07 milyon TL si, yılında ise elde edilen 2,13 milyon TL gelirin 0,78 milyon TL si (% 27 si) katılım payı olarak belde belediyeleri ve köy tüzel kişiliklerine aktarılmıştır. Son iki av sezonunda av turizmi gelirleri ve köy tüzel kişiliklerine dağılımı Şekil 11 de verilmiştir (OSİB, 2012). (TL) Şekil 11. Av Turizmi Gelirleri ve Köy Tüzel Kişiliklerine Dağılımı (OSİB, 2012) Türkiye de ormancılığın finansmanına ulusal kamu finansman kaynaklarına ek olarak, uluslararası kuruluşlar da çok taraflı veya iki taraflı ODA şeklindeki anlaşmalarla katkı sağlamaktadır. 27