Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

Transkript

1 Muhittin ELİAÇIK 1 BELÂGAT KİTAPLARINDA MÜZÂVECE SANATININ TARİF VE TASNİFİ Özet Belâgat kitapları edebî sanatların ayrıntılı biçimde anlatıldığı eserlerdir. Me ânî, beyân, bedî bölümlerinden oluşan bu kitaplarda edebî sanatlar çoğunlukla bedî bölümünde anlatılmıştır. Belâgat kitaplarında edebî sanatların tarif, tasnif ve miktarında farklar vardır. Bu kitaplarda bir sanatın değişik isimlerle geçmesi, bir kitapta geçerken diğerinde geçmemesi, farklı bölümde anlatılması sık rastlanan bir durumdur. Bazı sanatlar da belâgat kitaplarının çok azında yer almaktadır. İşte bu sanatlardan birisi de bir mana sanatı olan müzâvecedir. İlk belâgat kitaplarında yer almakla birlikte sonraki kitaplarda adeta unutulan bu sanat kısaca: iki manayı şart ve cezâda bir araya getirmek tir. Bu makalede, sınırlı sayıda kitapta yer alan bu sanat, mukayeseli biçimde ortaya konulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Belâgat kitapları, bedî, müzâvece, tarif, tasnif. THE DEFINITION AND CLASSIFICATION OF THE MUZAVECE IN RHETORİC BOOKS Abstract In the rhetoric books are described the literary arts in detail. These books consists of three part as Me ani, Beyan, Bedi and literary arts is discussed usually in Bedi part. In the rhetoric books the descriptions, classifications and number of literary arts is different. In this books an art may take different names, can take place in just a few books, can be covered in a different section. These can be common. Some arts is located at the very few rhetoric book. One of these is müzavece art which is also a meaning art. This art was almost forgotten in the next book, but the takes place in the first rhetoric books. This art briefly: it is meant to bring together the 1 Prof.Dr., Kırıkkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi TDE Bölümü ABD., meliacik63@kku.edu.tr

2 Belâgat Kitaplarında Sanatının Tarif ve Tasnifi two meanings in terms and punishment. In this article,this art will be presented as comparative from the few books. Key Words: Rhetoric books, bedi, muzavece, definition, classification. GİRİŞ Belâgat, içinde bulunulan duruma uygun söz söyleme demek olup, bir sözü muhataba en uygun ve güzel biçimde iletmeyi ifade etmektedir. Belâgat kelimesi bülûğ dan gelip yerinde, düzgün ve güzel söz söylemeye ait konuları içeren bilim dalının adı olmuştur. Belâgat: Lisanın fesahatine uymak şartıyla bir manayı, sözlerini hâlin gereğine mutabık kılarak çeşitli yollarla söylemek ve kelimelerin ve parçaların uyumunu sağlayarak ifadeyi kulak ve kalbe hoş gelecek şekilde birleştirme kaideleridir. (M.Rıfat, 1308:11). Belâgat: Konuşmanın fasahatla birlikte tekellüf, tasannu, muğlaklık ve tevilden uzak olarak hâlin gereğine uygun olmasıdır. (A.Süreyya, 1303:69). Bir kelâmın yer ve duruma uygun biçimde uygulanmasıyla ilgili konuları inceleyen belâgat ilmi; me ânî, beyân, bedî olarak üç bölümü içermekte ve muhassinât-ı lafziyye ve maneviyye denilen edebî sanatlar genellikle bedî bölümünde açıklanmaktadır. Belâgat ilmi İslâm dünyasında M yüzyıllarda zirvede olmakla beraber, daha sonra bir duraklama dönemine girilmiş ve belâgat ilmine ait eserler, genellikle Siracüddin Sekkâkî nin (ö.1228) Miftahu l-ulûm adlı eserinin üçüncü bölümü olan bedî kısmına yazılan telhis, şerh ve haşiyelerden oluşmuştur. Sekkâkî nin Arapça Miftahu l-ulûm u, belâgat kitaplarının en önemli kaynağı olmuş, bu kitaba Hatib el-kazvînî (ö.1339) Telhîsü l-miftâh adlı özeti yazmış, bu eser asıl kaynağı da gölgede bırakmıştır. Telhîsü l-miftâh da birçok şerh ve haşiyeye konu olmuş, bunların da en önemlisi Saduddîn-i Teftazânî (ö.1390) nin el-mutavvel i olmuştur. Osmanlı da ise belâgat konuları medrese ve medrese dışı olarak iki kolda yoğunlaşmış, medrese çizgisi eserleri Miftâhu l-ulûm ve şerhlerine, medrese dışı eserler ise daha ziyade Reşidüddîn Vatvat'ın (ö.1177) Hadâiku s-sihr fî-dekaiki ş-şi r adlı eserine dayanmıştır. Tanzimat döneminde ise Süleyman Paşa nın Mebâni'l-inşâ'sı ile birlikte Batı retoriğine ait konular Türk edebiyatına girmiş ve bu konuları klasik anlayışın yanında ele alan bir anlayış ortaya çıkmıştır. Bu iki anlayışa Ahmed Cevdet Paşa nın Belâgat-i Osmaniyye si ve Recaizâde nin Ta lîm-i Edebiyat'ı örnek gösterilebilir (Saraç 2004: ). Osmanlı belâgat kitaplarında muhassinât-ı lafziyye ve ma neviyyenin genellikle şahsi bir tasnifle verildiği görülmektedir. Mesela birer beyân konusu olan mecâzât, isti âre, teşbîh gibi konular kitapların büyük kısmında geçmekle birlikte mecâz-ı mürsel gibi bir konu Sürûrî nin Bahru'l-Maârif inde, Müstakimzâde Sadeddin in Istılâhât-ı Şi riyye sinde ve Muallim Naci nin Istılâhât-ı Edebiyye sinde yer almamıştır (Saraç, 2004:136). Tevriye, tenâsüb, tezâd, i nât gibi sanatlar ise değişik isimlerle tarif ve tasnif edilmiştir. ise neredeyse unutulmuş bir sanat olup sınırlı sayıda kitapta yer almıştır. 13, Arapça eş, çift olma manasındaki zevc kökünden gelip, bir belâgat terimi olarak iki manayı şart ve cezâda bir araya getirmek anlamına gelmektedir. Bu kelime, İbni Fâris (ö.1004) in el-itbâ ve l-müzâvece adlı eserinin adında da geçmektedir. Rummânî (ö.994), müşâkele sanatını müzâvece başlığı altında tanımlamıştır (Durmuş, 2006:155)., bir şartı öne koyup buna karşılık olacak şeyi, yani cezayı bir araya getirmektir. Mesela: -Şöyle olsa birbiriyle yâr olan ki fi l-mesel-biri dûzahdan biri cennetden olsa behre-yâb, Eyleye dûzahda ol bunun safâsından safâ-cennet içre bu çeke anın azâbından azâb- kıtasında birinci beyit şart,

3 Muhittin Eliaçık ikinci beyit cezâ cümlesi olup, ikisi de iki manayı kapsamaktadır. Yani iki mana eşleştirilip şart ve cezâda bir araya getirilmektedir. Belâgat kitaplarında Osmanlı belâgat kitaplarının çok azında yer alan, diğer ansiklopedik eserlerde pek yer verilmeyen müzâvece sanatı, pek tanınmayan bir sanat durumuna düşmüştür. Sekkâkî ve onu takiben Kazvinî ve Teftazânî bu sanatı birbirinden aktararak çok kısa açıklamışlardır. Osmanlı belâgat kitaplarında ise sadece Ahmed Hamdî nin Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî, Süleyman Paşa nın Mebâni l-inşâ, Saîd Paşa nın Mîzânü l-edeb ve Mehmed Rif at ın Mecâmiü l-edeb inde yer almıştır. Osmanlı sahası belâgat kitapları büyük ölçüde Siracuddin Sekkâkî nin Miftâhu l-ulûm adlı eseri ile bunun zincirleme şerh veya haşiyeleri olan Kazvinî nin Telhîsü l-miftâh ı, Teftazânî nin el-mutavvel i ve Cürcânî nin Hâşiye ale l-mutavvel ine dayanmıştır. Böyle olmasına rağmen müzâvecenin, Osmanlı belâgat kitaplarında rağbet görüp ele alındığı pek söylenemez. Ele alınanlarda da çok kısa tarif edilmiş, tariflerle verilen örnekler birbirinden aktarılmıştır. Sekkâkî ve Kazvinî ye göre müzâvece, şartta ve cezâda iki mana arasını birleştirmektir. Ahmed Hamdî ye göre, muhassinât-ı ma neviyyeden birisi olan müzâvece sanatı iki mana arasını birleştirmektir. Yani, şart ve cezadan her birisi üzerine gereken mana, diğeri üzerine de gerekli kılınmakta şartla cezada bulunan iki mana birleştirilmektedir. Süleyman Paşa ya göre müzâvece, şart ve cezâda iki manayı toplamaktır. Mesela, birbiriyle dost olan iki kişiden biri cehennemden diğeri de cennetten nasiplense, cehennemde o bunun sefasından sefa edip, cennette de bu onun azabından azap çeke kıtasında ilk beyit şart cümlesi, ikinci beyit de ceza cümlesidir ve ikisi de iki manayı toplamıştır. Said Paşa ya göre müzâvece, şart ve cezâda, - her birisi üzerine gerektirilen mana diğeri üzerine gerekmek şartıyla- iki mana arasında birleştirme yapılmasıdır. Nâbînin: Ben dolu olsam o boştur, o dolu olsa ben boş Bu gam bezminde benim hemmeşrebim, şarap kadehidir beytinde birinci şart ben dolu olsam ve ikinci şart o dolu ola, birinci şartın cezası o boştur, ikinci şartın cezası ben boş tabirleri olduğundan iki mana arasında bu suretle izdivâc yapılmıştır. Mehmed Rif at a göre müzâvece, şart ve cezâda her birine gereken mananın diğeri üzerine de gerektirilmek şartıyla iki mana arasını birleşdirmektir.rif at, Nâbînin aynı beytini örnek göstermiştir. İncelediğimiz altı kitap: Sekkâkî nin Miftâhu l-ulûm, Kazvinî nin Telhîsü l-miftâh, Ahmed Hamdî nin Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî, Süleyman Paşa nın Mebâni l-inşâ, Saîd Paşa nın Mîzânü l-edeb, Mehmed Rif at ın Mecâmiü l-edeb adlı eserleridir. Bu eserlerde müzâvece şöyle tarif edilmiştir: Sekkâkî (ö.1228), Miftâhu l-ulûm da: Muzâvece, şartta ve cezâda iki mana arasını birleştirmektir. demiştir. 2. Hatîb el-kazvinî (ö.1338) Sekkâkî nin tarifini aktardığı Telhîsü l-miftâh ta: Muzâvece, şartta ve cezâda iki mana arasını birleştirmektir. demiştir. 3. Ahmed Hamdî (ö.1890), Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî de: Mana sanatlarından birisi olan müzâvece sanatı, iki mana arasını birleştirip toplamaktır. Yani, şart ve cezâdan her birisi üzerine gerekli olan mana, diğeri üzerine de gerekli kılınıp şartla cezada bulunan iki mana birleştirilmiş olmaktadır. demiştir. 4. Süleyman Paşa (ö.1892), Mebâni l-inşâ da:, şart ve cezâda iki manayı toplamaktır. şeklinde Miftâh ın tarifini nakletmiştir.

4 Belâgat Kitaplarında Sanatının Tarif ve Tasnifi 5. Said Paşa (ö.1890), Mîzânü l-edeb de:, şart ve cezâda -her birisi üzerine gerektirilen mana diğeri üzerine de gerektirilmek şartıyla- iki mana arasında birleştirme yapılmasıdır. demiştir. 6. Mehmed Rif at (ö.1907), Mecâmiü l-edeb de:, şart ve cezâda her birine gereken mananın diğeri üzerine de gerektirilmek şartıyla iki mana arasını birleşdirmektir. demiş ve Said Paşa nın da verdiği Nâbî nin bir beytini örnek göstermiştir. Sekkâkî, Miftâhu l- Ulûm Hatîb el- Kazvinî, Telhîsü l- Miftâh Ahmed Hamdî, Belâgat-ı Lisân- ı Osmânî Süleyman Paşa, Mebâni l- İnşâ Sa îd Paşa, Mîzânü l- Edeb Mehmed Rif at, Mecâmiü l- Edeb Belli başlı belâgat kitalarında müzâvece nin tarif ve tasnifi: Muzâvece: Şartta ve cezâda iki mana arasını birleştirmektir. (Ve minhu lmuzâvece: ve hiye en-tüzâvice beyne ma niyeyni fi ş-şarti ve l-cezâ. kekavluhu: izâ mâ nehe n-nâhî, fe-lecce biye l-hevâ - Esâha ile l-vâşî felecce bihi l-hecru (s.425) Muzâvece: Şartta ve cezâda iki mana arasını birleştirmektir. ve minhu l-muzâveceti: ve hiye eni t-tüzâvice beyne ma niyeyni fi ş-şarti ve l-cezâ. ke-kavluhu: izâ mâ nehe n-nâhî fe-lecce biye l-hevâ - Esâhati lvâşî fe-lecce bihe l-hecru (vrk.43b) Muhassinât-ı ma neviyyeden biri de san at-ı müzâvecedir. Bu da iki ma nâ beyninde izdivâc ve ictimâ etdirilmesidir. Şöyle ki şart ve cezâdan her birisi üzerine terettüb etdirilen ma nâ âhar üzerine dahi terettüb etdirilmekde şartla cezâda vâki ma niyeynin izdivâc ve ictimâ etdirilmesidir. (s.98) : Şart ve cezâda ma niyeyni cem etmekdir. Şöyle olsa birbiriyle yâr olan ki fi l-mesel - Biri dûzahdan biri cennetden olsa behreyâb, Eyleye dûzahda ol bunun safâsından safâ-cennet içre bu çeke anın azâbından azâb kıt asında beyt-i evvel ki cümle-i şartiyye ve sânî ki cümle-i cezâiyyedir ikisi de ma niyeyni câmi ve şamildir. (s.ii/58) : Şart ve cezâda -her birisi üzerine terettüb etdirilen ma nâ digeri üzerine terettüb etdirilmek şartıyla- iki ma nâ beyninde müzâvece îkâ olunmasıdır. Nâbînin: Ben pür olsam ol tehîdir ol pür olsa ben tehî Sâgar-ı meydir bu bezm-i gamda hem-meşreb bana beytinde olduğu gibi. Birinci şart ben pür olsam ve ikinci şart ol pür olsa, birinci şartın cezâsı ol tehîdir, ikinci şartın cezâsı ben tehî ta bîrleri olmağla iki ma nâ beyninde bu sûretle izdivâc îkâ edilmişdir. (s.351) : Şart ve cezâda her birine terettüb eden me ânînin digeri üzerine terettüb etdirilmek şartıyla iki ma nâ beynini birleşdirmekdir. Nâbînin: Ben pür olsam ol tehîdir ol pür olsa ben tehî Sâgar-ı meydir bu bezm-i gamda hem-meşreb bana beytinde birinci şart ben pür olsam ve ikinci şart ol pür olsa olup birinci cezâ ol tehîdir ve ikinci cezâ ben tehî olmakla mısra -ı sânî ahkâmıyla bunlar birleşdirilmişdir. (s.353) 15

5 Muhittin Eliaçık 5. Kitaplarda nin mukayeseli tarif ve tasnifi: Eser İsmi Tarif Diğer isimleri, tasnifi Sekkâkî, Miftâhu l-ulûm Şartta ve cezâda iki mana arasını birleştirmektir. Hatîb el-kazvinî, Şartta ve cezâda iki mana Telhîsü l- arasını birleştirmektir. Miftâh Ahmed Hamdî, İki mana arasını birleştirmek. Belâgat-ı Şart ve cezâ üzerine gereken Lisân-ı Osmânî mana, her ikisi üzerine de gerekli kılınıp iki mana birleştirilir. Süleyman Paşa, Şart ve cezâda iki manayı Mebâni l-inşâ toplamak Sa îd Paşa, Mîzânü l-edeb Mehmed Rif at, Mecâmiü l- Edeb Şart ve cezâda -her birisi üzerine gerektirilen mana diğeri üzerine de gerektirilmek şartıyla- iki mana arasında birleştirme yapmaktır. Şart ve cezâda her biri üzerine gerektirilen mana diğerine de gerektirilmek şartıyla iki mana arasını birleştirmektir. 16 SONUÇ Bu makalede, belâgat kitaplarının çok azında yer alan müzâvece sanatı, az sayıdaki kitaptan mukayeseli biçimde incelenerek dikkatlere sunulmuştur. Bir mana sanatı olan müzâvece kısaca, şart ve cezâda her birisi üzerine gerektirilen mana diğeri üzerine de gerektirilmek şartıyla iki mana arasında birleştirme yapmaktır. Yani bir şarta kaşılık oluşacak ceza (karşılık), diğer mana için de aynen gerekli kılınmaktadır. İlk belâgat kitaplarında mana sanatları arasında yer almakla birlikte Osmanlı belâgat kitaplarının çok azında yer verilen bu sanat; akis, mukabele, tezat gibi sanatlarla karıştırılmamak için mutlaka iyi anlaşılması gereken bir sanattır. Mesela, akis sanatı ile muzâvece arasında şeklî bir benzerlik varsa da, akiste iki mana arasında birleştirme ve gerektirme bulunmazken, muzâvecede bir gerektirme ve birleştirme söz konusudur. Bu çalışmada belli başlı 16 belâgat kitabı incelenip bunların altısında müzâvece sanatı tespit edilmiştir. Belâgat kitaplarının en önemli kaynağı olan Miftâhu l- Ulûm daki sanatların büyük kısmı belâgat kitaplarınca açıklanmış iken müzâvece sanatının kitapların çok azında yer alması dikkat çekicidir. Bu durum, kitaplarda bir seçiciliğin bulunduğuna işaret olarak da kabul edilebilir.

6 Belâgat Kitaplarında Sanatının Tarif ve Tasnifi KAYNAKLAR ABDURRAHMAN Süreyya (1303). Mîzânü l-belâga, İstanbul. AHMED Hamdî (1293). Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî, İstanbul:Matbaa-i Âmire. DURMUŞ, İsmail(2006). Müşâkele, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.32, s KAZVİNÎ, Celâlüddîn el-hatîb Muhammed b. Abdirrahmân, Telhîsü l-miftâh, İBB Atatürk Kitaplığı, K MEHMED RİF AT (1308). Mecâmiü l-edeb (3 cilt). İstanbul. MÜTERCİM ÂSIM (1305). el-okyânûsü l-basît fî-tercemeti l-kāmûsi l-muhît, İstanbul. SADÜDDİN TEFTÂZÂNÎ, el-mutavvel, İBB, Atatürk Kitaplığı, nr. K-424. SAİD PAŞA (1305). Mîzânü l-edeb, İstanbul. SARAÇ, M. A. Y. (2004). Osmanlı Döneminde Belâgat Çalışmaları, Journal of Turkish Studies.Harvard University. C. XXVII, s SARAÇ,M.A.Y.(2004). Edebî Sanat Terimlerinin Türkçe Karşılıkları Üzerine,TDED, C.32. s SİRACÜDDİN SEKKÂKÎ (1987). Miftâhu l-ulûm. Beyrut: Dâru l-kütübi l-ilmiyye. SÜLEYMAN PAŞA (1289). Mebâni l-inşâ II, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye-i Hazret-i Şâhâne Matbaası, İstanbul. 17