Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

Transkript

1 Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s Muhittin ELİAÇIK 1 BELÂGAT KİTAPLARINDA TEVRİYE NİN TARİF VE TASNİFİ Özet Belâgat kitapları söz ve mana sanatlarının ayrıntılı biçimde açıklandığı kitaplardır. Bu kitaplarda belâgat bölümü me ânî, beyân, bedî olarak üç bölümden oluşmakta ve edebî sanatlar bedî bölümünde açıklanmaktadır. Ayrıca, beyân ve me ânî bölümlerinde de birer anlatım yolu olarak isti âre, teşbîh, kinâye gibi sanatlar açıklanmaktadır. Belâgat kitaplarında sanatların tarif ve tasnifi aynı şekil ve muhtevada bulunmadığı gibi, sayı olarak da kitaplarda bir birlik yoktur. Hatta aynı sanatın kitaplarda farklı isimlerle geçtiği de görülmektedir. Belâgat kitaplarında farklı başlık ve tasnifle açıklanan sanatlardan birisi de tevriye olup, en eski belâgat kitaplarından itibaren adı, tarifi ve tasnifi farklı biçimde verilmiş ve bir daire içinde de açıklanmıştır. Mesela, Manastırlı Rıfat, tevriyeyi telvîhât başlığı altında ele alıp mugalata-i ma neviyye, istihdâm, tevcîh, ta rîz, telvîh, remz gibi sanatlarla birlikte açıklamıştır. Recâizâde Mahmud Ekrem tevriye ve telmihi birleştirip aynı başlık altında açıklamıştır. Çoğu defa îhâm ile aynı kategoride ele alınan tevriyede, birden çok anlamı bulunan bir kelimenin hemen akla gelen yakın anlamı değil uzak anlamı kastedilir. Îhâmda ise bir kelimenin hangi anlamda kullanıldığı belli olmamaktadır. Anahtar Kelimeler: Belâgat kitapları, bedî, tevriye, tarif, tasnif. THE DEFINITION AND CLASSIFICATION OF THE TEWRIYE IN RHETORIC BOOKS Abstract In the rhetoric books are described the word and meaning arts in detail. These books consists of three part as Me ani, Beyan, Bedi ve literary arts described in Bedi part. Besides, are described in the Beyan and Me ani parts metaphor, simile, metonymy such as arts. In the rhetoric books, is different descriptions and 1 Prof.Dr., Kırıkkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi.,meliacik63@kku.edu.tr

2 Belâgat Kitaplarında Tevriye nin Tarif ve Tasnifi classifications and numbers of arts literary. Even the same art also mentioned by different names in different books. In the rhetoric books, is tevriye also one of arts the different explained. The name of this art, its description and classification has been different from the oldest rhetoric books; a well it is described in a circle. For example, Manastırlı Rifat has addressed under telvîhât title it, and explained with such arts of mugalata-i maneviye, istihdam,tevcih, tariz, telvih, remz. Recaizade Mahmut Ekrem also combining the tevreden and telmih gave under the same title. The tewriye which usually given in the same category with metonymy, is meant of the remote sense of a word with multiple meanings. In the iham a word is unclear in what sense is used. Key Words: Rhetoric books, bedi, tewriyd, efinition, classification. GİRİŞ Belâgat, duruma uygun söz söyleme anlamına gelip bir sözü muhataba en uygun ve güzel biçimde eriştirmeyi ifade eder. Belâgat kelimesi bülûğ masdarından gelmekte olup, zamanla yerinde, düzgün ve güzel söz söylemeye dair konuları içine alan bilim dalının adı olmuştur. Belâgat: Lisanın fesahatine uymak şartıyla bir manayı, sözlerini hâlin gereğine mutabık kılarak çeşitli yollarla söylemek ve kelimelerin ve parçaların uyumunu sağlayarak ifadeyi kulak ve kalbe hoş gelecek şekilde birleştirme kaideleridir. (M.Rıfat, 1308:11). Ya da belâgat: Konuşmanın açıklıkla birlikte tekellüf, tasannu, muğlaklık ve tevilden uzak olarak hâlin gereğine uygun olmasıdır. (A.Süreyya, 1303:69). Belâgat ilmi bir konuşmanın zamana, zemine ve duruma mutabık yapılması ile ilgili konuları incelemekte ve me ânî, beyân, bedî olarak üç bölümden oluşmaktadır. Bu ilimde muhassinât-ı lafziyye ve maneviyye denilen söz ve mana sanatları genellikle bedî bölümünde açıklanmaktadır. İslâm dünyasında M yüzyıllarda en parlak dönemini yaşayıp daha sonraları duraklama dönemine giren belâgat ilmine ait eserler, büyük ölçüde Siracüddin Sekkâkî nin (ö.1228) Miftahu l-ulûm adlı eserinin üçüncü bölümüne yazılan telhis, şerh ve haşiyelerden oluşmaktadır. Sirâcuddîn Sekkâkî nin Arapça Miftahu l-ulûm u belâgat kitaplarının en mühim kaynaklarından olup bu kitapta söz ve mana sanatları bedî bölümünde ele alınıp açıklanmıştır. Daha sonraları Hatib el-kazvînî (ö.1339) tarafından bu kitaba yazılan Telhîsü l-miftâh adlı özet, asıl kaynağını da gölgede bırakmıştır. Telhîsü l-miftâh ise daha sonraları birçok şerh ve haşiye ile açıklanmış olup, bunların da en önemlisi Sadeddin Teftazânî (ö.1390) nin el-mutavvel idir. Osmanlı da belâgat kitapları medrese ve medrese dışı olmak üzere iki kolda yazılmış ve medrese çizgisindeki eserler Miftâhu l-ulûm ve şerhlerine dayanmış, medrese dışında ise daha ziyade Reşidüddîn Vatvat'ın (ö.1177) Hadâiku s-sihr fî-dekaiki ş-şi r adlı eseri kaynaklık etmiştir. Batı ya ilginin arttığı Tanzimat döneminde ise Süleyman Paşa nın Mebâni'l-inşâ'sı ile birlikte Batı retorik konuları da Türk edebiyatına girmiş ve bunun sonucunda klasik belâgat anlayışının izlenmesi yanında, Batı retorik konularını eski anlayışın yanında ele alan bir anlayış da ortaya çıkmıştır. Bu iki anlayışa Ahmed Cevdet Paşa nın Belâgat-i Osmaniyye si ve Recaizâde nin Ta lîm-i Edebiyat'ı örnek olarak gösterilebilir (Saraç 2004: ). Konuşmayı söz ve manaca güzelleştiren unsurlar olan muhassinât-ı lafziyye ve ma neviyye belâgat kitaplarında genellikle şahsi bir tasnifle verilmiş; mecâzât, isti âre, teşbih gibi beyan konuları hemen her kitapta yer almakla birlikte mecâz-ı mürsel gibi temel bir konu Sürûrî nin Bahru'l-Maârif i, Müstakimzâde Sadeddin in Istılâhât-ı Şi riyye si ve Muallim Naci nin Istılâhât-ı Edebiyye sinde yer almamıştır (Saraç, 2004: 136). Mürâ ât-ı nazîr, tevcîh, tezâd gibi sanatlar ise başka isimler altında tarif ve tasnif 17 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

3 Muhittin Eliaçık edilmiştir. Öte yandan îhâm, tevcîh, temsîl gibi sanatlar bazı belâgat kitaplarında tevriye sanatının diğer adı olarak geçtiğinden, bu sanatın tarif ve tasnifinin belâgat kitaplarında mukayeseli biçimde gösterilmesi önem arzetmektedir. Tevriye Arapça very kökünden gelen tevriye kelimesi, bir şeyi örtüp gizlemek; biri yakın diğeri uzak iki manası olan bir sözün, gizli bir ipucuna dayanarak uzak manasını kastetmek tir (M.Asım, 1305:III/947). Belâgat kitaplarının bedî bölümünde mana sanatları arasında açıklanan tevriye, iki anlamlı bir kelimenin söylendiğinde herkesçe anlaşılan yakın manasının değil, uzak manasının kastedilmesidir. Tevriyede yakın mana (örten unsur: müverrâ-bih) ve uzak mana (örtülen unsur: müverrâ-anh) diye iki öğe olup, yakın ve uzak manaların ikisi de hakikat veya biri hakikat, diğeri mecaz olabilir. Tevriye başka isimlerle de açıklanmış olup, Abdülkâhir el-cürcânî, Fahreddin er-râzî ve Ebû Ya kûb Sekkâkî îhâm/tevhîm, Ziyâeddin İbnü l-esîr de mugâlata-i ma neviyye adı ile bu sanatı açıklamıştır. Bu sanat için ayrıca ibhâm ve tahyîl terimleri de kullanılmıştır. Tevriye, yakın ve uzak anlamla ilgili hiçbir kayıt içermediğinde mücerrede, yakın anlamla ilgili kayıt bulunduğunda müreşşaha, uzak anlamla ilgili kayıt bulunduğunda mübeyyene, uzak veya yakın anlamla ilgili bir kaydın kelimenin tevriye şeklinde yorumlanmasına hazırlayıcı olması da müheyyee olarak adlandırılmıştır (Durmuş, 2012:41-42). Belâgat kitaplarında tevriye Osmanlı belâgat kitapları genellikle Sekkâkî nin Miftâhu l-ulûm una dayanmıştır. Bu eser daha sonra şerh ve haşiyelerle açıklanmış veya özetlenmiş ve bunların başında da Kazvinî nin Telhîsü l-miftâh ı, Teftazânî nin el-mutavvel i, Cürcânî nin Hâşiye ale l- Mutavvel i gelmiştir. Ayrıca, Reşidüddin-i Vatvat ın Hadâiku s-sihr fî-dekâiki ş-şi r i de önemli bir kaynak olmuştur. Tevriye, belâgat kitaplarında tek başlık altında açıklanmayıp, kimisinde îhâm, kimisinde tevriye, kimisinde tevcîh, kimisinde istihdâm, kimisinde telvîhât, kimisinde de telmîh ile birlikte ele alınıp açıklanmıştır. Aslında tariflerde tevriye-i mücerrede olarak geçen tarif îhâmın kendisi gibidir. Bu bakımdan tariflerin çoğunda tevriye ve îhâm bir arada açıklanmıştır. Buna dayanarak biz de bu ikisini bir arada ele almayı uygun bulduk. Recaizâde ve onu takiben Reşid, klasik tevriye tarifinin dışına çıkarak tevriye ile telmihi bir, îhâmı ise ayrı başlıkta verip tevriye ile îhâmın iki ayrı sanat olduğunu izaha çalışmışlardır. Bazı yazarlar ise bunun tam tersine îhâm ile tevriyenin aynı şey olduğunu göstermek için başlıkta bile bu ikisini birlikte vermişlerdir. Farklılık bununla da sınırlı kalmamış ve tevriyenin bir söz mü, yoksa mana sanatı mı olduğu konusunda da farklı tasnifler ortaya çıkmıştır. Belâgat kitaplarında üzerinde en çok farklılık oluşan sanat tevriyedir denilebilir. Sekkâkî ye göre îhâm, yakın ve uzak iki kullanımı olan bir lafzın yakın anlamı söylenip uzak anlamının kastedilmesidir. Sürûrî ye göre îhâm, biri yakın diğeri uzak iki mananın bir lafızda kastedilmesidir. Mehmed Nüzhet, îhâm ve istihdâm ile aynı başlıkta ele aldığı tevriyeyi, biri yakın digeri uzak iki manası olan bir lafzı söyleyip, bundan gizli bir karineye dayanarak uzak manayı kastetmek diye tarif etmiştir. Ahmed Cevdet Paşa ya göre îhâm da denilen tevriye, yakın ve uzak iki manası olan bir lafzın gizli karineye dayanarak uzak manasını kastetmektir. Said Paşa ise, yakın mananın kastedilmesidir diyerek yaygın görüşün aksine bir görüş belirtmiştir. İncelediğimiz on dört kitap Sekkâkî nin Miftâhu l-ulûm, Mustafa Sürûrî nin Bahru l-ma ârif, Ahmed Hamdî nin Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî, Süleyman Paşa nın Mebâni l- İnşâ, Saîd Paşa nın Mîzânü l-edeb, A.Cevdet Paşa nın Belâgat-i Osmâniyye, İbnülkâmil 18 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

4 Belâgat Kitaplarında Tevriye nin Tarif ve Tasnifi Mehmed Abdurrahman ın Belâgat-i Osmâniyye, Abdurrahman Süreyya nın Mîzânu l-belâga, Mehmed Rif at ın Mecâmiü l-edeb, Mehmed Nüzhet in Mugni l-küttâb, Recâizâde Mahmud Ekrem in Ta lîm-i Edebiyyât, Ruscuklu M.Hayri nin Belâgat, Ahmed Reşîd in Nazariyyât-ı Edebiyye ve Tahirü'l-Mevlevî nin Edebiyat Lügatı adlı eserleridir. Bu eserlerde tevriyenin tarif ve tasnifi aşağıdaki şekilde özetlenebilir: 1. Siracüddin Sekkâkî (ö.1228), Miftâhu l-ulûm da: Bir lafız için yakın ve uzak iki kullanımın olması olup, yakın söylenip uzak kastedilir. demiştir. 2. Mustafa Sürûrî (ö.1562), Bahru l-ma ârif te: Îhâm, bir lafzın yakın ve uzak iki manasının da kastedilmesidir diyerek. Sekkâkî ye uymamış ve günümüzde îhâm ve tevriyeyi ayıran görüşe uygun bir tarif yapmıştır. 3. Mehmed Nüzhet, Mugni l-küttâb (bs.1869) da: Îhâm ve istihdâm ile aynı başlık altında verip fesâhatta en hoş, en ince ve en tatlı sanat olarak gösterdiği tevriyeyi, Biri yakın, diğeri uzak iki manayı içeren bir lafzı söyleyerek bundan gizli bir karineyle uzak manayı kastetmektir. Eğer tevriyeyi içeren konuşmada yakın manaya yakın bir şey varsa tevriye-i müreşşaha, böyle bir şey yoksa tevriye-i mücerrede olur. demiştir. 4. Ahmed Hamdî (ö.1890), Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî de: Tevriyeye îhâm, tevcîh ve temsîl de denilir. Tevriye, yakın ve uzak iki manası olan bir lafzı söyleyip gizli bir karineye dayanarak uzak manayı kastetmektir. Bu da dört kısm olup, ne yakın ne de uzak manaya yakın bir şey olmazsa tevriye-i mücerrede; yakın manaya yakın bir şey olursa tevriye-i müreşşaha, uzak manaya yakın bir şey olursa tevriye-i mübeyyene, tevriye lafzı, öncesindeki bir lafızla hazırlanırsa tevriye-i müteheyyie olur demiştir. 5. Süleyman Paşa (ö.1892), Mebâni l-inşâ da, tevriye ve îhâmı aynı başlık altında verip yeni türler de ekleyerek: Söyleyenin iki gerçek veya biri mecaz, diğeri gerçek manalı bir söz söylemesidir; bu iki manadan biri yakın olup lafzın onun üzerine delâleti açık, diğeri de uzak olup bu delâlet gizli olur ve konuşan uzak manayı kastedip yakın mana ile de uzaktan tevriye eder. Böylece dinleyen ilk bakışta yakın manayı kastediyor sanırsa da maksad yine uzak manadır. Tevriye:mücerrede müreşşaha mübeyyene müheyyee gibi türlere ayrılıp; mücerrede, yakın veya uzak mananın levazımından biri kendisinde bulunmayan tevriye; müreşşaha, tevriye lafzından önce veya sonra yakın mananın levazımından biri kendisinde bulunan tevriye; mübeyyene, tevriye lafzından önce veya sonra uzak mananın levazımından biri kendisinde bulunan tevriye; müheyyee, tevriye lafzı önce veya sonraki başka bir sözle hazırlanır veya tevriye her iki lafızda bulunup o iki lafızdan her biri diğerini hazırlarsa oluşur. Tevriye ve îhâm, güzellik ve çirkinlik yönünden de iki kısım olup, zikri müstehcen olmayan bir maddeye remiz ve ima etmek îhâm-ı hüsn, îhâm-ı kabîh ise zikri müstehcen olan bir maddeye ima ve işaret etmektir. demiştir. 6. Said Paşa (ö.1890), Mîzânü l-edeb de: Tevriye, birisi yakın, diğeri uzak iki manayı içeren bir söz söyleyip yakın manayı kastetmektir. Yakın mana, kullanımı yoğun, uzak mana, kullanımı uzak olan manadır. Bu manalar gerek gerçek, gerek mecâzî olsun iki suretle de tevriye gerçekleşebilir. Tevriye, mücerrede ve müreşşaha diye iki türlü olup tevriye-i mücerredeyi içeren konuşmada yakın manaya yakın bir şey söylenmez. Tevriye-i müreşşahayı içeren konuşmada yakın manaya yakın bir şey söylenir. diyerek diğer kitaplara aykırı bir görüş ileri sürmüştür. 19 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

5 Muhittin Eliaçık 7. Ruscuklu Mehmed Hayri, Belâgat (bs.1890) ta, sanâyi-i lafziyeden saydığı tevriye hakkında: Bir lafzın, bir nükteden dolayı uzak manasını kastetmektir. Bedî âlimlerinin bunu lafzi sanatlardan sayan Cevdet Paşa gibi bir kısmı, her hâlde haklı görülmelidir. Zira bu sanatla süslenmiş bir söz başka bir dile nakledilse sanat zâyi olur. diyerek bu sanatı söz sanatlarından sayan Cevdet Paşa ya da katılmıştır. 8. Ahmed Cevdet Paşa (ö.1895), Belâgat-i Osmâniyye de, îhâm ile aynı gördüğü tevriyeyi: Yakın ve uzak iki manası olan bir lafzın gizli ipucuna dayanarak uzak manasını kastetmektir. Tevriye sanatı lafzın çok manalı olmasından dolayı Arapça uleması onu mana muhassenâtından saymışlarsa da tevriyeyi içeren ibare başka bir dile çevrildiğinde ekseriya bu sanat zâyi olacağından onu lafzi muhassenâttan saymak daha münasip olur. diyerek yaygın görüş dışında bir tarif ve tasnif yapmıştır. 9. İbnü l-kâmil Mehmed Abdurrahman, Belâgat-i Osmâniyye (bs.1891) de: Tevriye, söylenen sözde yakın ve uzak iki mana olup gizli ipucundan dolayı sözün uzak manasını kastetmektir. diyerek tevriye hakkındaki yaygın görüşü kısaca aktarmıştır. 10. Mirdûhîzâde Abdurrahman Süreyya, (ö.1904), Mîzânu l-belâga da tevriye ile ilgili tasnif yapmadan, yaygın görüşe uygun biçimde: Tevriye, lügatçe bir şeyi arkaya atıp örtmek olup, ıstılâhça bir nükte gereği bir lafzın uzak manasını kastetmektir. demiştir. 11. Mehmed Rif at (ö.1907), Mecâmiü l-edeb de tevriyeyi telvîhât başlığı altında mugâlata-i ma neviyye, istihdâm, tevcîh, ta rîz, telvîh, remz ile birlikte açıklayıp: Tevriye, biri lafzın açık delâleti yönüyle yakın, diğeri gizli delâleti yönüyle uzak olan iki manasını veya biri mecazî diğeri hakîkî manayı içeren bir lafız söylemek ve yakın manadan uzak manayı kastetmektir. Tevriye sanatı, tevriyeyi içeren lafzın ve mülâyimlerinin zikri veya gizlenmesi yönüyden mücerrede, müreşşaha, mübeyyene, müheyyee olarak dört çeşittir. Tevriye-i Mücerrede, yakın mana ile uzak mananın levâzımından hiçbir şey söylenmemesidir. Tevriye-i Müreşşaha, yakın mananın levâzımından birinin tevriye lafzından önce veya sonra söylenmesidir. Tevriye-i Mübeyyene, uzak mananın levâzımından birinin tevriye lafzından önce veya sonra söylenmesidir. Tevriye-i Müheyyee, tevriyeyi iki lafızdan biriyle diğerinde hazırlamaktır. diyerek klasik görüşü ayrıntılı bir şekilde tarif ve tasnif etmiştir Recâizâde Mahmud Ekrem (ö.1914) Ta lîm-i Edebiyat ta şahsi, aykırı, farklı bir tarif ve tasnif yaparak tevriye ile îhâmı iki ayrı sanat gördüğü gibi, tevriyeyi telmihle aynı başlık altında açıklamıştır. Buna göre: Tevriye ve telmîh, diger bir şeyi hâtıra getirmek için bir şey söylemektir. Tayin ettigi şeyle ima veya tamamen gizlemek istedigi diğer şey arasında bir ilgi ve ince uygunluk arzeder ki onu keşfetmek dinleyene aittir. Söylenen şeyle aralarında ince ve etkili ilgi bulunabilecek her hâle tevriye ve telmîh yapılabilir. diyerek aslında telmihi anlatıp onun içine tevriyeyi de katmıştır. Öte yandan îhâmı da ayrı başlık altında verip: San at-ı Îhâm, diğer bir fikir ve maksada hamli mümkün olacak şekilde söz söylemektir ki, ikisi de hakikî veya biri hakikî diğeri mecaz olmak üzere iki manalı söz kullanmakla oluşur. Böyle, iki yönlü sözlerden söyleyeninin maksadı daima gizli olan, ikinci anlamdır. Doğrudan doğruya ifâdesinde o kadar tesir olmayan veya bir mahzur düşünülen fikir ve maksadı anlatmak için bu sanata başvurulur. Îhâm ile îhâm-ı tenâsüb, îhâm-ı tezâdd, tecnîs, hatta mürâ ât-ı nazîr hepsi birden mazmûn adı altında anılır. yine şahsi bir tarif trasnif yapmıştır. 13. Ahmed Reşîd (ö.1956) Nazariyyât-ı Edebiyye de Recaizâde yi izleyen, ancak ondan biraz yorumla ayrılan bir tarif ve tasnif yapıp hem tevriye ile telmîhi bir arada ele almış, hem de îhâm Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

6 Belâgat Kitaplarında Tevriye nin Tarif ve Tasnifi ve tevriyeyi iki ayrı sanat olarak açıklamıştır: Tevriye, öyle bir telmîhdir ki onda, biri söylenip diğeri gizlenen iki fikir ve hayâlin arasındaki benzerlik ilgisi, esasen kendilerine ait ortak bir vasıf değil, aynı zamanda iki muhtelif manayı bildirebilen sözler gibi, dış sebeplere aittir. Bunu telmîhten ayırışımızın sebebi şudur ki, benzerlik alakası bu kadar uzak bir ilgi hâlinde olmadıkça telmîhi mana inceliğine sokmak imkansızdır. Eski edebiyat kitaplarında ise tevriye, îhâmın atf-ı tefsîrisi gibi kullanılmıştır. Ancak tevriye tamamen îhâm demek de olmayıp, belki îhâmla telmîhin karışımından oluşur bir tasavvur tarzıdır ki kıymeti zarafetle oluşur. diyerek tevriyeyi, îhâmla telmîhin karışımından oluşan bir tasavvur olarak görmüştür. Ayrıca o da îhâmı ayrı bir başlık altında: Îhâm, hakikî veya mecazî iki manaya yorulan kelimelerle birbirinden uzak iki fikir veya hayali bir anda bildirmeye denir. Bu tarifle anlaşılıyor ki dıştan bildirilen mana ile îhâm edilen fikir ve hayal arasında söylenen sözlerin ortaklığından başka hiçbir benzerlik ilgisi yoktur. Bu itibârla îhâm, tevriyeye benzerse de tevriyede telmîh manası bulunmalıdır. Yani nasıl ki telmîh edilen şey esasen muhatapların meçhulü olunca telmîhin idraki mümkün olamazsa, tevriyede de uzak mana bilinen bir şey olmalıdır; eğer o şey muhataplarca meçhul ise tevriye etkisiz kalır. Hâlbuki îhâmda uzak manaya ulaşmak için başlangıç bilgisine ihtiyaç yoktur. şeklinde açıklayıp tevriye ile îhâmın ayrılığını ispat çabası içinde bulunmuştur. 14. Tahirü'l-Mevlevî (ö.1951), Edebiyat Lügati nde tevriyeyi: Hakîkat veya mecaz olarak iki manası olan bir kelimenin uzak manasını kastetmektir. diye; îhâmı da: Müteaddit manası olan bir kelimenin uzakça manasını kastetmektir. Buna tevriye de denilir. diyerek tevriye ile îhâmın aynı şey olduğunu söylemiştir. Sekkâkî: Miftâhu l- Ulûm Mustafa Sürûrî: Bahru l- Ma ârif Mehmed Nüzhet: Mugni l- Küttâb Belli başlı 14 belâgat kitabında tevriyenin tarif ve tasnifi: Îhâm: Bir lafız için yakın ve uzak iki kullanımın olması; yakını söylenip uzağı kastedilir: Ve minhu l-îhâm: Ve hüve en-yekûne li-lafzi isti mâlân: karîb ve ba îd, fe-yüzkeru li-îhâmi l-karîb fi l-hâl ilâ en- yuzhere eni lmurâde bihi l-ba îd.(s. 427) Îhâm:Lugatda gümâna bırakmağa dirler ve ıstılâhda oldur ki bir lafzun iki ma nâsı olup birisi karîb ve birisi ba îd olup murâd ola. Misâl: Şehâ ırmak dilersen çün nazardan-sirişküm Dicle vü Ceyhun olupdur(vrk.5b) el-masdaru r-râbi fi t-tevriye ve l-îhâm ve l-istihdâm. Tevriye ma raz-ı fesâhatda isti mâl olunan kelâmın eltaf ve erakk ve ahlâ ve edakkı olarak hattâ alâka-i Zemahşerî bu fende tevriyeden edakk ve eltaf bir bâb göremezsin zîrâ kelâmullahın ve enbiyâ hazerâtı kelâmlarının te âtî-i te vîli teşbîhâtı üzerine andan enfa ve a ven şey yokdur buyurmuşlardır. Tevriye biri ma nâ-yı karîb ve digeri ba îd olarak iki ma nâyı mutazammın olan bir lafzı îrâd ile bundan karîne-i hafiyye üzerine i timâden ma nâ-yı ba îdi murâd etmeklige ıtlâk olunup eger tevriyeyi müştemil olan kelâm ma nâ-yı karîbin mülâyimi olan bir şey i câmi olur ise ana tevriye-i müreşşaha, câmi olmaz ise tevriye-i mücerrede ta bîr olunur. (s ) 21 Ahmed Muhassenât-ı ma neviyyeden biri de san at-ı tevriyedir ki buna san at-ı îhâm ve san at-ı tevcîh ve san at-ı temsîl dahi derler. Bu tevriye karîb ve ba îd iki Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

7 Muhittin Eliaçık Hamdî: Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî Süleyman Paşa, Mebâni l- İnşâ Sa îd Paşa, Mîzânü l-edeb Ruscuklu M.Hayri: Belâgat ma nâsı olan bir lafzı ıtlâk idüp karîne-i hafiyeye i timâden ma nâ-yı ba îdi murâd olunmakdır. Bu da iki kısmdır: Biri tevriye-i mücerrededir ki ne ma nâ-yı karîbe ne de ma nâ-yı ba îde mülâyim olan şeyle ictimâ etmez. Digeri tevriye-i müreşşahadır ki ma nâ-yı karîbe mülâyim olan bir nesne ile zikr olunur. Ve yine mutlakâ tevriye iki kısmdır, biri tevriye-i müteheyyiedir ki mâ-kablinde bulunan bir lafzla tehyie kılınır. Digeri tevriye-i mübeyyenedir ki ma nâ-yı ba îdin levâzımından biri anda zikr olunur. (s ) Tevriye ve îhâm:mütekellimin ma niyeyn-i hakîkeyni veyahud biri mecâz ve digeri ma nâ-yı hakîkîyi mutazammın lafz-ı müfred zikr etmesidir ki ma niyeyn-i mezkûreynden biri karîb olup lafzın anın üzerine delâleti zâhir ve âharı ba îd olup delâlet-i mezkûre hafî olur ve mütekellim ma nâ-yı ba îdi murâd idüp ma nâ-yı karîb ile de ba îdden tevriye eder. Şu hâlde sâmi vehleten ma nâ-yı karîbi murâd ediyor vehminde bulunur ise de maksad yine ma nâ-yı ba îddir. Tevriyenin de envâ ı vardır:mücerrede müreşşaha mübeyyene müheyyee. Mücerrede, ne müverrâ-bihin ya nî ma nâ-yı karîbin ve ne de müverrâ-anhın ya nî ma nâ-yı ba îdin levâzımından biri kendüsinde mezkûr olmayan tevriyeye ıtlâk olunur. Müreşşaha, lafz-ı tevriyeden evvel veyahud sonra müverrâ-bihin ya nî ma nâ-yı karîbin levâzımından biri kendüsinde mezkûr olan tevriyeye ıtlâk olunur. Mübeyyene, lafz-ı tevriyeden evvel veyahud sonra müverrâ-anhın ya nî ma nâ-yı ba îdin levâzımından biri kendüsinde mezkûr olan tevriyeye ıtlâk olunur. Müheyyee, lafz-ı tevriye mâ-kablinde veyahud mâba dinde mezkûr lafz-ı diger ile teyhie olunur veyahud tevriye her iki lafzda vâki olarak o lafzeynden beheri aharını tehyie ederse bu misillü tevriyeye müheyye ıtlâk olunur. Tevriye ve îhâm hüsn ü kubh itibârıyla da ikiye inkısâm eder. Zikri müstehcen olmayan bir mâddeye remz ve îmâ etmek îhâm-ı hüsnden ma dûddur. Îhâm-ı kabîh zikr ü îrâdı müstehcen olan bir mâddeye îmâ ve işâret eylemekdir. (II/s.11-18) San at-ı Tevriye:Şu bedî a, birisi karîb, digeri ba îd iki ma nâyı hâvî bir lafz îrâd ile ma nâ-yı karîbin murâd olunmasıdır. Ma nâ-yı karîb, isti mâli kesîr, ma nâ-yı ba îd, isti mâli ba îd olan ma nâdır. Şu ma nâlar gerek hakîkî olsun, gerek mecâzî iki sûretce de mecrâ-yı tevriye olabilir. Tevriye iki dürlüdür. Birincisi mücerrede, digeri müreşşaha. Tevriye-i mücerredeyi hâvî kelâmda ma nâ-yı karîbe mülâyim bir şey zikr olunmaz. Tevriye-i müreşşahayı hâvî kelâmda ma nâ-yı karîbe mülâyim bir şey zikr olunur. (s ) Sanâyi-i lafziyye. Tevriye: Bir lafzdan bir nükteye mebnî ma nâ-yı ba îdini murâd etmekdir. Müntesibîn-i bedî in bir kısmı bunı sanâyi -i lafziyyeden add eden Cevdet Paşa hazretleri gibi eâzım-ı üdebâ her hâlde haklı görülmelidir. Zîrâ bu san at ile müzeyyen bir söz başka lisâna nakl edilse san at zâyi oluyor.(s.81) 22 Ahmed Tevriye ki îhâm dahi denilir, bir lafzın karîb ve ba îd iki ma nâsı olup da karîne-i hafiyeye i timâden ma nâ-yı ba îdi irâde olunmakdır. İşbu tevriye Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

8 Belâgat Kitaplarında Tevriye nin Tarif ve Tasnifi Cevdet Paşa: Belâgat-i Osmâniyye san atı lafzın ta addüd-i ma nâsına mebnî olmak mülâbesesiyle ulemâ-yı arabiyye anı muhassenât-ı ma neviyyeden add eylemişlerdir. Lâkin tevriyeyi hâvî olan ibâre başka lisâna terceme olunsa ekseriyâ bu san at zâyi olacağına nazaren anı muhassenât-ı lafziyyeden add eylemek münâsib olur. (s.168) İbnülkâmil M. Tevriye: Söylenen sözde karîb ve ba îd gibi iki ma nâ olup karîne-i Abdurrahman: hafiyyeye mebnî sözün ma nâ-yı ba îdi murâd olunmakdır. (s.69) Belâgat-i Osmâniye A.Süreyya: Mîzânu l- Belâga Mehmed Rif at, Mecâmiü l- Edeb Recâizâde Mahmud Ekrem: Ta lîm-i Edebiyat Tevriye: Lügatçe bir şey i arkaya atmak, örtmek demek ise de ıstılâhça linüktetin bir lafzdan ma nâ-yı ba îdini murâd etmekdir. (s.380) Telvîhât:Lafz ve ma nâ cihetiyle ma nâ-yı âhara işâret ederek maksadı parlak göstermege medâr olan [mugâlata-i ma neviyye, tevriye, istihdâm, tevcîh, ta rîz, telvîh, remz] Tevriye: Biri lafzın delâlet-i zâhirîsi cihetle karîb ve digeri delâlet-i hafiyyesi cihetiyle ba îd olan ma niyeyn-i muhtelifeyni veyahud biri mecâzî digeri ma nâ-yı hakîkîyi mutazammın lafz-ı vâhid zikr etmek ve ma nâ-yı karîbden ma nâ-yı ba îdi murâd etmekdir. İşbu tevriye san atı tevriyeyi hâvî olan lafzın ve mülâyimlerinin zikr ü hazfıyla (mücerrede müreşşaha mübeyyene müheyyee) ismleriyle dört nev dir. Tevriye-i Mücerrede, ma nâ-yı karîb ile ma nâ-yı ba îdin levâzımından hiçbir şeyin mezkûr olmamasıdır. Tevriye-i Müreşşaha, ma nâ-yı karîbin levâzımından birinin lafz-ı tevriyeden evvel veya sonra mezkûr olmasıdır. Tevriye-i Mübeyyene, ma nâ-yı ba îdin levâzımından birinin lafz-ı tevriyeden evvel veya sonra zikr olunmasıdır. Tevriye-i Müheyyee, tevriyeyi iki lafzdan biriyle digerinde teyhie etmekdir. (s ) Tevriye ve telmîh: Diger bir şey i hâtıra getirmek için bir şey söylemekdir. Ta yîn etdigi şey ile îmâ veya bütün bütün ihfâ etmek istedigi şey -i diger arasında bir münâsebet ve muvâfakat-ı dakîka arz eder ki anı keşf etmek kâri în ü sâm îne âiddir. Târîhe, esâtîre, ahlâka, âdâta, efsâneye, durûb-ı emsâle, vukû ât ve havâtır-ı âdiyyeye velhâsıl söylenen şey ile miyânelerinde dakîk ve müessir münâsebet bulunabilecek olan her hâle tevriye ve telmîh olunabilir.(s.273) San at-ı Îhâm: Diger bir fikr ve maksada hamli mümkin olacak sûretde söz söylemekdir ki -ikisi de hakîkî veya biri hakîkî digeri mecâz olmak üzere- iki ma nâlı elfâz isti mâlinden husûle gelir. Böyle zü l-ciheteyn sözlerden kâilinin maksadı dâimâ hafî olan mefhûm-ı sânîdir. Doğrudan doğruya ifâdesinde o kadar te sîr ve şiddet olmayan veyahud bir mahzûr mutâla a olunan fikr ve maksadı beyân için bu san ata mürâcaat olunur. Bu îhâm ile îhâm-ı tenâsüb, îhâm-ı tezâdd, tecnîs ve hattâ mürâ ât-ı nazîri, şâmil sözler musâhabât-ı âdiyyede- nev iyyetlerine mahsûs ismler ile tefrîk olunmayarak hepsi birden mazmûn nâm-ı umûmîsi altında yâd olunur.(s ) 23 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

9 Muhittin Eliaçık Ahmed Reşîd: Nazariyyât-ı Edebiyye Tahirü l- Mevlevî: Edebiyat Lügati Tevriye:Tevriye öyle bir telmîhdir ki onda, biri zikr ile digeri ihfâ olunan iki fikr ve hayâlin arasındaki alâka-i temâsül esâsen kendilerine âid bir vasf-ı müşterek degil, meselâ aynı zamânda iki muhtelif medlûlü birden teblîğ edebilen elfâz gibi, avârız-ı hâriciyyeye âiddir demişdik. Bunu telmîhden tefrîk edişimizin sebebi şudur ki, alâka-i temâsül bu derece ba îd ve ârızî bir münâsebet hâlinde olmadıkça telmîhi zarâfet-i medlûlüne idhâl etmege imkân yokdur. Kütüb-i kadîme-i edebiyyede ise tevriye îhâmın atf-ı tefsîrisi gibi isti mâl edilmişdir. Ancak tevriye tamâmen îhâm demek de degildir. Belki îhâm ile telmîhin imtizâcından hâsıl olur bir tarz-ı tasavvurdur ki kıymeti zarâfetle kâimdir.(s ) Îhâm: Ale l-ıtlâk hakîkî veya mecâzî iki ma nâya muhtemil olan kelimelerle birbirinden ba îd iki fikr veya hayâli def aten teblîğ etmege îhâm derler. Bu ta rîf ile anlaşılıyor ki zâhiren teblîğ olunan ma nâ ile îhâm edilen fikr ve hayâl arasında elfâz-ı teblîgiyyenin iştirâkinden başka hiçbir alâka-i temâsül yokdur. Bu i tibâr ile îhâm tevriyeye benzerse de tevriyede ma nâ-yı telmîh bulunmak lâzımdır. Ya nî nasıl ki telmîh edilen şey esâsen muhâtabların mechûlü olunca telmîhin idrâki kâbil olamazsa tevriyede de ma nâ-yı ba îd ma lûm ve mu ayyen bir şey veya bir hâdiseye ta alluk etmek iktizâ eder; eger o şey veya hâdise muhâtablarca mechûl ise tevriye bî-te sîr kalır. Hâlbuki îhâmda ma nâ-yı ba îde vusûl için ma lûmât-ı ibtidâiyyeye ihtiyâc yokdur. (s ) Tevriye: Hakîkat yahut mecaz olmak üzre iki manası olan bir kelimenin uzak manasını kasdederek söylemektir.(s.155) Îhâm: Müteaddit manası olan bir kelimenin uzakça manasını kasdetmektir. Buna tevriye de tabir olunur. (s.48) 24 Kitaplarda tevriyenin mukayeseli tarif, tasnif ve türleri: Eser Tarif Tasnif, alt başlık ve türler Îhâm: Yakın ve uzak iki anlamı olan bir lafzın yakın anlamı söylenip uzak anlamı kastedilir. Sekkâkî: Miftâhu l- Ulûm Mustafa Sürûrî: Bahru l- Ma ârif Mehmed Nüzhet: Mugni l- Küttâb A.Hamdî: Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî Îhâm, bir lafzın yakın ve uzak iki manasının da kastedilmesi. Tevriye, yakın ve uzak iki manayı içeren bir lafzı söyleyip bundan gizli bir ipucuna dayanarak uzak manayı kastetmektir. Tevriye, yakın ve uzak iki manası olan bir lafzı söyleyip gizli bir ipucuna dayanarak uzak manayı kastetmektir. Tevriye îhâm istihdâm aynı başlık altında.yakın manaya ait bir şey olursa Tevriye-i müreşşa, olmazsa tevriye-i mücerrede denir. Tevriyemuhassenât-ma neviyyedendir. Tevriyeye, îhâm, tevcîh temsîl de denir.tevriye-i mücerrede, müreşşaha, müteheyyie, mübeyyene Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

10 Belâgat Kitaplarında Tevriye nin Tarif ve Tasnifi Süleyman Paşa, Mebâni l- İnşâ Sa îd Paşa, Mîzânü l- Edeb Ruscuklu M.Hayri: Belâgat A.Cevdet Paşa: Belâgat-i Osmâniyye Tevriye, iki gerçek veya biri mecaz, diğeri gerçek manada bir söz söyleyip uzak manayı kastetmek; yakın mana ile uzağı tevriye etmek. Dinleyen ilk bakışta yakın manayı anlar, ama maksad uzak manadır. Tevriye, birisi yakın, diğeri uzak iki manayı içeren bir söz söyleyip yakın manayı kastetmektir. Tevriye, bir lafzın bir nükteden dolayı uzak manasını kastetmektir. Tevriye, yakın ve uzak iki manası olan bir lafzın gizli ipucuna dayanarak uzak manasını kastetmektir. İ.Abdurrah Tevriye, yakın ve uzak iki manası olan man:belâgati Osmâniyye uzak manasını bir sözün gizli bir ipucundan dolayı kastetmektir A.Süreyya: Mîzânu l- Belâga Mehmed Rif at, Mecâmiü l- Edeb Recâizâde: Ta lîm-i Edebiyat Ahmed Reşîd: Nazariyyâtı Edebiyye Tevriye, bir nükte gereği bir lafzın uzak manasını kastetmektir. Tevriye, bir sözün yakın ve uzak iki manasını veya biri mecazî diğeri hakikî manayı içeren bir lafız söyleyip yakın manadan uzak manayı kastetmektir. Tevriye ve telmîh, diger bir şeyi hâtıra getirmek için bir şey söylemektir. Îhâm, diğer bir fikir ve maksada yorulabilecek şekilde söz söylemektir ki, ikisi de hakikî veya biri hakikî diğeri mecaz olmak üzere iki manalı söz kullanmakla oluşur. Tevriye, öyle bir telmîhdir ki onda, biri söylenip diğeri gizlenen iki fikir ve hayâlin arasındaki benzerlik ilgisi dış sebeplere aittir. Tevriye tümden îhâm demek olmayıp, belki îhâmla telmîhin karışımından oluşan bir tasavvurdur. Îhâm, gerçek veya mecazî iki manaya gelen kelimelerle birbirine uzak iki fikri, hayali bir anda bildirmeye denir. Tevriye ve îhâm aynı başlık altında verilmiş. Mücerrede, müreşşaha, mübeyyene, müheyyee Îhâm-ı hüsn, îhâm-ı kabîh Tevriye-i mücerrede, yakın manaya ait bir şey olur; müreşşaha, yakın manaya ait bir şey olmaz. Tevriye sanâyi-i lafziyyedendir. Îhâm ile tevriye aynı görülmüştür. Tevriye; telvîhât başlığında mugâlata-i ma neviyye, istihdâm, tevcîh, ta rîz, telvîh, remz ile birlikte ele alınıp açıklanmış. Mücerrede müreşşaha mübeyyene müheyyee Tevriye ve telmîh aynı başlıkta verilmiş. Îhâm ile îhâm-ı tenâsüb, îhâm-ı tezâdd, tecnîs, hatta mürâ ât-ı nazîr hepsi birden mazmûn adı altında anılır. Îhâm, tevriyeye benzerse de tevriyede telmîh manası bulunmalıdır. Îhâmda ise uzak manaya ulaşmak için başlangıç bilgisine ihtiyaç yoktur. 25 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

11 Muhittin Eliaçık Tahirü l- Mevlevî: Edebiyat Lügati Tevriye, gerçek veya mecazi iki manası olan bir kelimenin uzak manasını kastetmektir. Îhâm, müteaddit manası olan bir kelimenin uzakça manasını kastetmek olup buna tevriye de denilir. SONUÇ Bu makalede, belâgat kitaplarında çoğunlukla aynı sanat olarak görülüp bir arada açıklanmış olan tevriye ve îhâm, tevriye başlığı altında ele alınıp incelenmiştir. İncelenmiş olan on dört belâgat kitabının büyük kısmında bu sanat, başlıkta dahi tevriye ve îhâm olarak bir arada incelenip açıklanmıştır. Tevriye genel olarak, yakın veya uzak iki anlamı bulunan bir kelimenin söylendiğinde ilk akla gelen yakın anlamını değil, uzak anlamını kastetmektir. O kelimenin hangi anlamının yakın, hangisinin uzak olduğu söyleyende gizli olduğundan gizli bir ipucu da bulunmaktadır. Tevriye ipuçlarına göre türlere ayrılmakta ve îhâm da bir yönden tevriyenin mücerred türüne girmektedir. Mesela: Sordum nigârı dediler ahbâb - Semt-i Vefâda doğru yoldadır beytindeki Vefâ ve doğru yol tevriyelerinde ilk bakışta sevgilinin Vefâ semtinde cadde üzerinde evi düşünülse de maksat, uzak anlamdaki vefâ ve doğruluktur. Ama, beyitte yakın ve uzak manaya ait hiçbir ipucu yoktur. Bu bakımdan bu beyitte îhâm veya tevriye aynı anda bulunmaktadır. Tevriyenin tür olarak mücerred, müreşşah, mübeyyen, müheyye gibi türlere ayırılmış olması, îhâmın bu sanatın içinde ele alınacak kadar yer bulduğunu açıklar gibidir. Çünkü îhâmla ilgili izahat, tevriye ve türleri içinde zaten yapılmış gibidir. Öte yandan, temel başvuru kitaplarından Sekkâkî nin Miftâh ında yapılan tarif de tevriye ile îhâmın bir arada ele alınması gerektiğini açıklar niteliktedir. Çünkü bu kitapta îhâm tarif edilirken, yakın anlam söylenip uzak anlamın kastedileceği söylenmiştir. Böyle olmakla beraber kitaplarda tek kalan görüşler de yok değildir. Mesela, Recaizâde ve Reşid in tarif ve tasnifi ile Said Paşa nınki böyledir. Aslında Tahirü l-mevlevi: Îhâm, müteaddit manası olan bir kelimenin uzakça manasını kastetmek olup, buna tevriye de denilir. şeklindeki tarifle bu konuda çok net bir görüş ortaya koymuştur. 26 KAYNAKLAR ABDURRAHMAN SÜREYYA (1303). Mîzânü l-belâga, İstanbul. AHMED CEVDET PAŞA (1307). Belâgat-i Osmâniyye, 3.baskı, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası. AHMED HAMDÎ (1293). Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî, İstanbul:Matbaa-i Âmire. AHMED REŞİD (1328). Nazariyyât-ı Edebiyye, İstanbul. ANKARAVİ, İSMAİL (1284). Miftâh-ül-Belâga ve Misbâhu l-fesâha. İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Matbaası. BİLGEGİL, M.Kaya(1980), Edebiyat Bilgi ve Teorileri, Ankara. COŞKUN, M. (2002). Edebi Sanatların Terim Olarak Divanlardaki Kullanımı Üzerine. Yeni Türkiye, Türkler, C.11, Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

12 Belâgat Kitaplarında Tevriye nin Tarif ve Tasnifi COŞKUN, Menderes (2007). Tevriye ve Çeşitleri Üzerine Düşünceler, Turkish Studies, v. 2/4 Fall, s DURMUŞ, İsmail(2012), Tevriye, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.41, s.45. İBNÜ L-KÂMİL MEHMED ABDURRAHMAN (1309),(Tertîb-i cedîd) Belâgat-i Osmâniyye, İstanbul: Kaspar Matbaası. KAÇAR, M. (2011). Türkçe Te lîf Edilmiş Bir Belâgat Kitabı: Şerîfî nin Hadîkatü l-fünûn İsimli Eseri. Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz. KAZVİNÎ, Celâlüddîn el-hatîb Muhammed b. Abdirrahmân, Telhîsü l-miftâh, Milli Ktp. 1Hk 91/2. MEHMED NÜZHET (1286). Muğni l-küttâb, İstanbul. MEHMED RİF AT (1308). Mecâmiü l-edeb (3 cilt). İstanbul. MUALLİM Naci. (1307). Istılâhât-ı Edebiyye. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası. MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ (1305). el-okyânûsü l-basît fî-tercemeti l-kāmûsi l-muhît, İstanbul. RECÂİZÂDE M. E. (1299). Ta lîm-i Edebiyyât. İstanbul: Mihran Matbaası. RUSCUKLU MEHMED HAYRİ (1308), Belâgat, İzmir. SADÜDDİN TEFTÂZÂNÎ, el-mutavvel, İstanbul Belediyesi, Atatürk Kitaplığı, nr. K-424. SAİD PAŞA (1305). Mîzânü l-edeb, İstanbul. SARAÇ, M. A. Y. (2004). Osmanlı Döneminde Belâgat Çalışmaları. Journal of Turkish Studies.Harvard University. C. XXVII, s SARAÇ, M. A. Y. (2004). Edebî Sanat Terimlerinin Türkçe Karşılıkları Üzerine. TDED, C.32. s SİRACÜDDİN SEKKÂKÎ (1987). Miftâhu l-ulûm. Beyrut: Dâru l-kütübi l-ilmiyye. SÜLEYMAN PAŞA (1289). Mebâni l-inşâ II, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye-i Hazret-i Şâhâne Matbaası, İstanbul. SÜRÛRÎ, MUSTAFA, Bahru l-ma ârif, Manisa İl Halk Ktp., 45 Hk ŞABAN, İ. (2011). Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Dair Eserleri, Şarkiyat Mecmuası, XVII, s , İstanbul. TAHİRÜ'l-MEVLEVÎ (1936). Edebiyat Lügati, Âsâr-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, İstanbul. 27 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s