SINIRAŞAN SULAR SORUNU KAPSAMINDA GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ NİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 SINIRAŞAN SULAR SORUNU KAPSAMINDA GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ NİN DEĞERLENDİRİLMESİ Faruk Volkan İnşaat ve Sulama Yüksek Mühendisi DSİ Genel Müdürlüğü Etüd ve Plan Dairesi Bşk, Ankara Bahadır Boz İnşaat Yüksek Mühendisi DSİ Genel Müdürlüğü Proje ve İnşaat Dairesi Bşk., Ankara ÖZET Türkiye deki 26 havzanın 6 tanesi sınıraşan sular kapsamında yer almakta olup bunların toplam su potansiyeli (66,4 milyar m 3 /yıl), ülkenin toplam brüt yüzey suyu potansiyeli olan 186 milyar m 3 ün yaklaşık % 36 sına karşılık gelmektedir. Sınıraşan sular ülkemizin yer aldığı coğrafi bölgenin jeo-politik durumu da göz önünde bulundurulduğunda çok büyük bir önem arzetmektedir. Türkiye, Fırat Nehri ana kolunda tamamen, Fırat ın kolları ile Dicle ve kollarında kısmen ve kendi imkanlarıyla gerçekleştirerek bitirmiş olduğu depolama tesisleri ile bu nehirlerin Türkiye, Suriye ve Irak ta meydana getirebileceği taşkın zararlarını minimuma indirmiş; ayrıca, regüle edilmiş su aktarma imkanı yaratarak kuraklık dönemlerinin zararlarını da ortadan kaldırmıştır. Anahtar kelimeler: Sınıraşan sular, Dicle ve Fırat nehirleri, Güneydoğu Anadolu Projesi. 1. Amaç Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde gerçekleştirilmekte olan Güneydoğu Anadolu Projesi, sadece kapsadığı 13 büyük enerji ve sulama projesi ile değil aynı zamanda sözkonusu iki nehrin de sınıraşan su niteliğinde olması nedeniyle dünya kamuoyunun dikkatlerini çekmektedir. Günümüzde ciddi boyutta ve engel teşkil edebilecek nitelikte bir sorun olmasa bile, Ortadoğu da gün geçtikçe artan su sıkıntısı ve konunun mansap ülkeleri Irak ve Suriye tarafından uluslararası arenaya taşınması, önümüzdeki yıllarda GAP ın gerçekleştirilmesini etkileyecek boyutta bir sorun haline gelebilir. Bu çalışmada sınıraşan sular olan Dicle ve Fırat nehirlerinin kullanımına yönelik olarak Türkiye, Suriye ve Irak arasında oluşan ihtilafın nedenleri ile bunun çözümü ve bu kapsamda Güneydoğu Anadolu Projesinin rolü ve etkisi üzerinde durulacaktır. 2. Giriş İnsanoğlu asırlar boyunca gerek su ile gerekse su için mücadelesini sürdürmüştür. Küçük bir dere veya bir kuyu için komşuları ile anlaşmazlıklar yaşamış, antik çağda bile kentlere kilometrelerce öteden su temini için akedükler inşa etmiştir. Günümüzde bu mücadelenin

2 boyutları değişmiş ancak özü aynı kalmıştır. Artık anlaşmazlıklar uluslararası boyutlara taşınmıştır. Öte yandan modern teknolojinin sunduğu imkanlar ile hayli kompleks su kaynakları geliştirme projeleri yapılmış ve yapılmaktadır. Ancak bu projeler getirdikleri sosyal ve ekonomik faydaların yanında kimi zaman sosyal ve çevresel kimi zaman da politik sorunları doğurmuşlardır. Sonuncusu ile ilgili olarak, genelde güçlü olan kıyıdaş ülke su kaynağı üzerinde tasarrufunu kullanmış, uluslararası arenada da sorunların çözümüne yönelik çeşitli çalışmalar yapılmış ve doktrinler oluşturulmuş olmasına rağmen bir standard oluşturulamamıştır. Bunun nedenleri politik ve teknik olarak gruplandırılabilir. Güçlü olan ülkenin bazen memba bazen de mansap ülkesi olması ve standardı oluşturacak kurum/ enstitüler üzerinde oluşturdukları lobi faaliyetleri en önemli politik nedenlerdir. En önemli teknik nedenler ise her havzanın ve her projenin kendine has özellikleri olması ile çoğu nehrin akımının zaman ve mekana bağlı olarak değişkenlik göstermesidir. Buna rağmen modern çağda, sınıraşan sular konusunda 500 e yakın ikili/uluslararası anlaşma veya protokol yapılmıştır. Sıcak çatışmanın meydana geldiği anlaşmazlık sayısının onbeşi geçmemesine karşın ülkeler arasında sürekli gerginlik yaşanmış, buna bağlı olarak ekonomik, sosyal ve kültürel işbirliği imkanlarının önü tıkanmıştır. Sanayi devrimi ile birlikte özellikle son yüzyılda soruna yeni boyutlar eklenmiştir. Yeryüzündeki su miktarının yaklaşık olarak aynı kalmasına rağmen hızlı nüfus artışı, sulu tarımın yaygınlaşması, sanayinin gelişmesi ve düzensiz kentleşme bir yandan su kaynaklarının tükenmesine, diğer yandan da kirlenmesine neden olmaktadır. Gelecekte su kaynaklarının kullanımı ve kalitesini etkileyecek en önemli faktör nüfustur. Ülkemiz de bu sorunu çok çeşitli boyutlarda yaşamaktadır. Türkiye hidrolojik olarak 26 havzaya ayrılmış olup, bu havzalardan 6 tanesi sınıraşan sular kapsamında yer almaktadır. Türkiye, Dicle ve Fırat nehirleri ile Çoruh ve Aras nehirlerinde memba ülke, Meriç nehrinde mansap ülke konumunda, Asi nehrinde ise hem memba, ama büyük oranda da mansap ülke konumundadır. Sınıraşan sularımızdaki 66,4 milyar m 3 /yıl su potansiyeli, Türkiye'nin toplam brüt yüzey suyu potansiyeli olan 186 milyar m 3 ün yaklaşık % 36 sına karşılık gelmektedir. Buradan da görüldüğü gibi sınıraşan sular ülkemizin yer aldığı coğrafi bölgenin jeo-politik durumu da göz önünde bulundurulduğunda çok büyük bir önem arzetmektedir. Dicle ve Fırat Nehirleri ise en fazla sorunun yaşandığı sınıraşan nehirlerimizdir. Bu nehirlerin Türkiye, Irak ve Suriye den (kısmen de İran dan) kaynaklanan toplam su potansiyeli yıllık 85 milyar m 3 olarak tahmin edilmektedir. 3. Dicle-Fırat Havzasının Hidrolojik Özellikleri ve Türkiye deki Barajların Etkisi En önemli su kaynağı Doğu Anadolu Bölgesindeki eriyen karlar olan Karasu ile Murat Suyu birleşerek Fırat Nehri ni oluşturmakta ve 2330 km sonra da Dicle Nehri ile beraber Şattül Arap adını almaktadır. Keban Barajı nın mansabında Tohma ve Göksu kollarının da katılımı ile birlikte Türkiye sınırını terkettiği noktada ortalama yıllık akımı 31,6 milyar m 3 olan Fırat Nehri nin akış rejimi gerek yıllık gerekse mevsimsel olarak büyük farklılık göstermektedir. Türkiye den doğan Habur ve Sacir sularının Suriye sınırları içerisinde katılmasıyla beraber

3 Fırat Nehri nin, Suriye-Irak sınırındaki ortalam yıllık akımı 35 milyar m 3 e ulaşmakta olup Irak topraklarında ise hiçbir artış olmamaktadır. Tablo 1. Fırat Nehri nden Suriye ye Geçen Su Miktarı Yıl Suriye ye Geçen Su (milyar m 3 ) Uzun Yıllar Ortalamasına Oranı Mansap Ülkelerindeki Etkisi ,9 % 47 Suriye ve Irak ta tarımsal üretim düştü ,4 % 178 Irak ta ha alan su altında kaldı, büyük oranda can ve mal kaybı yaşandı ,8 % 59 Suriye ve Irak ta tarımsal üretim düştü Keban Barajı işletmeye açıldı ,7 % 183 Suriye ve Irak ta taşkın hissedilmedi ,7 % 81 Keban Barajı olmasaydı 20,8 milyar m 3 (% 66) su intikal edecekti.* * Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında toplam 4 milyar m 3 (uzun yıllar ortalaması 12 milyar m 3 ) gelmiş, buna rağmen Temmuz ve Ağustos aylarında doğal olarak 160 m 3 /s su verilmesi gerekirken, Keban-Karakaya sisteminden 340 m 3 /s bırakılmıştır. Şekil 1. Dicle-Fırat Havzası ve Depolama Tesisleri Türkiye nin Fırat Nehri üzerinde gerçekleştirdiği ve aktif (kullanılabilir) hacimleri toplamı yaklaşık 32 milyar m 3 (uzun yıllar ortalaması) olan depolama tesisleriyle (Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik ve Karkamış barajları), yağışlı yıllarda ihtiyaçtan fazla sular biriktirilerek kurak yıllarda kullanılmış, aynı zamanda taşkın zararları önlenmiş, böylece bir anlamda yıllar arasında su aktarımı yapılmıştır. Aktif hacmi 9 milyar m 3 (uzun yıllar ortalamasının sadece % 26 sı) olan Tabka Barajı nın Suriye nin en büyük depolama tesisi olduğu Suriye ve Irak taki topografik koşullar ile buharlaşma kayıpları göz önüne alındığında Türkiye deki barajların sağladığı regüle edilmiş suyun değeri ve önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Türkiye nin gerçekleştirdiği depolama tesislerinin, Suriye ve Irak a sağladığı düzenli su sayesinde kuraklık ve taşkınların zararları önlenmiştir. Bu tesislerin faydalarını Türkiye ile paylaşan ülkelerin bunların maliyetini de paylaşmaları hakça ve makul bir çözümdür

4 4. Dicle ve Fırat Havzasında Toprak Kaynakları ve Tarımsal Su Kullanımı Türkiye nin mevcut durumda geliştirdiği su potansiyelinin % 70 inden fazlası sulama için kullanılmaktadır. Suriye ve Irak ta da sulama en çok su tüketen bir sektördür. Bütün su kaynakları projeleri geliştirildiğinde sektörler arası dağılımı etkileyecek en büyük faktör ülke nüfusu yanında sulamaya elverişli arazi miktarıdır. DSİ Genel Müdürlüğü, gerçekleştirdiği sulama projeleri için çok detaylı jeolojik ve toprak-drenaj etütleri ile hidrolojik ölçümler yapmakta olup ülkedeki teknik ve ekonomik olarak sulanabilecek arazi miktarını bilimsel veriler ışığında tespit etmiştir. Ancak, Suriye ve Irak ta çeşitli kuruluş ve uzmanlara yaptırılan etütler çelişkili ve abartılı sonuçlar vermiştir. Tablo 2. Sulama Alanlarına İlişkin Çelişkili Veriler (hektar) (Bilen, 2000) Resmi Kolars USAID Anderson Beaumont Suriye Irak Türkiye, Suriye ve Irak ın Dicle-Fırat Nehirlerinden Su Talepleri Fırat Nehri ile ilgili olarak, Suriye ile 1987 yılında Atatürk Barajının dolum işlemleri amacıyla ve bu süreç için bağıtlanan protokola göre, Türkiye sınırda ayda ortalama 500 m 3 /s (yılda 15 milyar 768 milyon m 3 ) suyu, vermeyi taahhüt etmiş olup, bu işlem halen devam etmektedir. Bilahare Suriye ile Irak arasında varılan mutabakat çerçevesinde, bırakılan su miktarının % 42 sinin Suriye, % 58 inin Irak ta kullanılması hususunda iki ülke arasında uzlaşmaya varılmış ve bu uzlaşma bir protokola bağlanmıştır. Belirtilen esaslar çerçevesinde, Fırat tan Suriye nin kullanacağı su miktarı 6,6 milyar m 3 ü Türkiye den olmak üzere 10 milyar m 3, Irak a intikal etmesi gereken ise 9,2 milyar m 3 tür. Dicle Nehri ne Irak topraklarında 31,4 milyar m 3 su katılmakta olup, Türkiye nin ve Suriye nin kullanımlarından sonra, Irak a intikal edecek Dicle Nehri nin ana kolunun taşıdığı sularla birlikte bu nehirden Irak 'ın faydalanabileceği su miktarı yılda 43,9 milyar m 3 tür. Fırat tan tahsis edilen 9,2 milyar m 3 su ile birlikte Irak ın bu nehirlerden kullanabileceği su miktarı toplam 53,1 milyar m 3 e ulaşmaktadır. Tablo 3. Türkiye, Suriye ve Irak ın Dicle ve Fırat Nehirlerinin Su Potansiyeline Katkıları ve Bu Nehirlerden Su Talepleri (Bilen, 2000) Su Potansiyeli Su Talepleri Dicle Fırat Dicle Fırat Milyar m 3 % Milyar m 3 % Milyar m 3 % Milyar m 3 % Türkiye 21, ,6 90 6, ,3 49 Suriye 0 0 3,4 10 2,6 5 11,3 32 Irak 31, , ,0 66 Toplam 52, , , ,

5 Buradan da görüldüğü gibi Fırat nehri akımlarına Irak ın, Dicle nehri akımlarına ise Suriye nin hiç bir katkısı yoktur. Her üç ülkenin Dicle nehrinden kullanmayı planladığı su miktarı bu nehrin toplam su potansiyelinin % 107 sidir. Aynı şekilde Fırat nehri için bu oran % 147 dir. Hatta Fırat Nehrinden Suriye ve Irak ın talep ettiği su miktarı neredeyse bu nehrin toplam su potansiyeline eşittir (% 98). Üstelik, sözkonusu % 98 lik toplam talep, Fırat Nehri potansiyelinin % 90 ının Türkiye sınırları içinde olmasının bilinmesine rağmen yapılabilmektedir. Ayrıca Suriye, Dicle Nehri potansiyeline hiç katkısı olmamasına rağmen, Dicle den; Irak ise Fırat Nehri potansiyeline hiç katkısı olmamasına rağmen Fırat tan su talep etmektedir. Bu nedenle aritmetiksel olarak tutarsız olan ve hakkaniyet açısından hiç de adil olmayan bu hesabı sürdürülebilir kalkınma çerçevesinde entegre havza yönetimi ile yeniden düzenlemek için Türkiye, suların hakça, akılcı ve optimum kullanımı konusunda tüm çalışmalarını sürdürmektedir. Bu çözümsüz denklemin çözümü için akılcı, makul ve hakkaniyet çerçevesinde yaklaşımlar gerekmektedir. Nitekim dünyada da benzer sorunların çözümü için yeni yaklaşım bu yöndedir. Bu şekilde kıyıdaş ülkeler arasındaki problemlere kazan-kazan çözümü getirilmektedir. Türkiye nin Dicle ve Fırat nehirleri sularının, makul, hakça ve optimum kullanımı için önerdiği Üç Aşamalı Plan aslında bu felsefeden yola çıkmaktadır. Bu planın amacı, havzada yer alan ülkelerin uzmanlarınca, üç aşama halinde gerçekleştirilecek bir çalışma ile havzadaki mevcut su ve toprak potansiyeli ile mevcut ve gelecekteki su ihtiyaçlarını tekniğe uygun olarak belirlemek ve mevcut su imkanları çerçevesinde her ülkenin ihtiyaçlarını karşılamaktır. Tablo 4: Dicle ve Fırat Nehirleri Toplam Su Potansiyelleri ve Ülkelerin Bu Nehirlerden Su Talepleri Potansiyel Talep milyar m 3 % milyar m 3 % Talep/Potansiyel Oranı (%) Türkiye 52, , Suriye 3,4 4 13, Irak 31, , Toplam 87, , Bu plan uyarınca Dicle ile Fırat nehirlerinin birlikte ve tek havza olarak ele alınması halinde, Dicle-Fırat havzasında her üç ülkenin de makul ve bilimsel su ihtiyaçlarını, modern teknolojiye uygun bir su kaynakları yönetimi çerçevesinde, karşılamak mümkün görülmektedir. Tablo 4 den de görüleceği üzere, Dicle ve Fırat nehirleri tek havza olarak ele alındığında, ülkelerin su ihtiyaçları konusunda uluslararası standartlarda ve entegre havza yönetimi temelinde bir toprak etüdü ve buna bağlı su ihtiyaç hesabı yapılmadan dahi, toplam su ihtiyacı, potansiyelin % 120 si mertebesinde olmaktadır. Böylece, ihtilaf nedeni olan konuların, tek havza yaklaşımıyla büyük oranda azaltılabileceği; su ihtiyaç etütlerinin de modern bilimsel çalışmalar ile saptanması sonucunda tamamen ortadan kalkacağı ve sınıraşan Dicle-Fırat nehirlerinin ihtilaf konusu olmak yerine bölgenin sosyo-ekonomik yapısını güçlendirecek işbirliği olanaklarını yaratan kaynaklar olarak değerlendirilebileceği kolayca anlaşılmaktadır

6 6. Dicle ve Fırat Sularının Akılcı ve Hakça Kullanımı Dicle-Fırat Havzası sularının akılcı ve hakça kullanımına ilişkin havza ülkeleri arasında varılacak bir uzlaşmanın, ulusal, bölgesel ve milletlerarası platformda kabul edilebilir nitelikte olması gün geçtikçe daha fazla önem kazanmaktadır. Uluslararası hukuk çalışmalarında kabul görmüş temel ilkelerin başında gelen Suların hakça ve akılcı kullanımı ilkesi ne uygun bir kullanım, sınırlı olmamakla beraber, sosyo-ekonomik, hidrolojik ve jeopolitik şartların dışında ihtiyaçların karşılanabileceği başka doğal kaynaklar veya imkanlar mevcutsa, suyun tahsisinde bu hususların da gözönünde bulundurulması gibi önemli bazı dayanakları da güncel bir hale getirmiştir. Türkiye, Dicle-Fırat sularının hakkaniyete uygun kullanımının her üç ülkede de aynı şekilde tanımlanabilmesi ve hangi ülkeye ne kadar su verileceğinin belirlenebilmesi için, temelini bilimsel ve objektif kuralların oluşturduğu ortak kriterlerin gerekliliğini savunmaktadır. Bu doğrultuda, Türkiye nin Irak ve Suriye ye önerdiği, üç ülkenin oluşturacağı Ortak Teknik Komite nin uygulayacağı Üç Aşamalı Plan özellikle Irak tarafından, Fırat taki su istemini büyük oranda engelleyeceği gerekçesiyle reddedilmiştir. Türkiye nin, Dicle-Fırat Havzası sularını aşağı kıyıdaş ülkelere karşı hiçbir zaman bir silah olarak görmeyerek hakkaniyet ilkesi çerçevesinde Fırat tan taahhüt ettiği su miktarını göndermeye azami dikkat göstermesi de kabul görmüş ve sınıraşan nehirlerde, kıyıdaş ülkelerin suyun kullanımında birbirlerine zarar verici hareketlerden kaçınmaya dikkat etmeleri görüşünü öne süren önemli zarar vermeme - no significant harm ilkesine uygundur. Su israfını önleyici tedbirler, atık suların tasfiye edilerek yeniden kullanıma sokulması ve özellikle her üç ülke halkının bu konuda bilinçlendirilmesi yolunda gösterilecek bireysel veya ortak faaliyetler sorunun çözümünde önemli rol oynayabilecek faktörlerdir. En çok su tüketen tarım sektöründe basınçlı modern sulama şebekelerine ağırlık veren Türkiye, bu şekilde önemli ölçüde su tasarrufu sağlamaktadır Bilimsel ve rasyonel yöntemlerin kullanılarak suların akılcı ve hakça kullanımının gerçekleştirilmesi, bölgede karşılıklı güven ve istikrar ortamı yaratacak, buna bağlı olarak oluşturulacak karşılıklı bağımlılıklar, tehdit unsuru olmaktan çok işbirliği ortamı yaratan bir vasıta haline gelecektir. 7. Türkiye nin Dicle-Fırat Havzası Sularının Kullanımına İlişkin Üç Aşamalı Plan Türkiye, Dicle-Fırat havzası sularının kullanılması konusunda Suriye ve Irak a bir plan önermiştir. Bu planın tam adı Fırat-Dicle Havzası sınıraşan akarsularının hakça, akılcı ve optimum (equitable, rational and optimum) kullanımı için Üç Aşamalı Plan dır. Sınıraşan sular konusundaki literatürde kısaca Üç Aşamalı Plan olarak adlandırılan bu plan, Dicle-Fırat Havzasında bütün ilgili tarafları tatmin edecek bir çözüme ulaşılmasını amaçlamaktadır. Plan ın üç aşaması şöyle özetlenebilir. Birinci Aşama: Su kaynakları envanter çalışmaları ile ilgili olup şu faaliyetleri kapsayacaktır. i. Üç ülkenin uzmanlarınca Dicle-Fırat havzasında seçilen ve havzayı temsil eden meteroloji istasyonlarına ait aylık bazda buharlaşma, sıcaklık, yağış, kar kalınlığı (eğer mevcut ise) ile ilgili tüm verileri teati etmek,

7 ii. iii. Yukarıda bahsi geçen verileri konrol etmek, Gerektiğinde yukarıda belirtilen ölçüm istasyonlarında farklı dönemlerde müşterek ölçümler yapmak, iv. Ölçümleri değerlendirmek ve düzeltmek, v. Mevcut su kalitesi verilerini (yoksa bunların elde edilmesinden sonra) teati ve kontrol etmek, vi. Su tüketimlerinin ve su kayıplarının tespit edilmesinden sonra çeşitli istasyonlarda doğal akımları hesaplamak. İkinci Aşama: Toprak kaynaklarının envanter çalışmalarını kapsayacak olup, aşağıdaki faaliyetler gerçekleşterilecektir. i. Her ülkede kabul edilerek uygulanan toprak sınıflandırma ve drenaj kriterleri hakkında bilgi teatisinde bulunmak, ii. İşletmede olan, inşa halinde olan ve yapımı planlanan projelerin toprak sınıflarını konrol etmek, iii. Eğer yukarıda (ii) maddesindeki çalışmalar diğer taraflarca da mutabık kalınacak kabule şayan gerekçelerle gerçekleştirilemezse, toprak sınıfları imkan bulunabildiği ölçüde tespit edilecektir. iv. İşletmede olan, inşa halinde olan ve yapımı planlanan projelerin, toprak sınıfları ve drenaj koşullarına göre bitki desenlerini etüd etmek ve tartışmak, v. Yukarıdaki maddelerde belirtilen çalımaları esas alarak işletmede, inşa halinde olan ve yapımı planlanan projelerdeki sulama suyu ve yıkama suyu ihtiyaçlarını hesaplamak. Üçünçü Aşama: Bu safhada su ve toprak kaynaklarının değerlendirilmesi yapılacak olup, aşağıdaki faaliyetlerin yürütülmesi öngörülmektedir. i. Yapımı planlanan projelerdeki su kullanımlarını en aza indirebilmek için sulama tipi ve sistemini belirlemek, işletmedeki projelerin modernizasyon ve ıslah imkanlarını araştırmak, ii. İkinci aşamanın (v) maddesindeki proje bazında yapılan çalışmalara dayanarak, her ülkedeki, içme, kullanma ve endüstri suyu temini, rezervuarlarından kayıplar ve sulama kayıpları da dahil olmak üzere tüm projelerin toplam su tüketimlerini belirlemek, iii. Dicle'den Fırat a su transferi imkanını gözönünde bulundurarak arz-talep dengesini sağlamaya yönelik bir benzeşim modeli geliştirmek, iv. Planlama safhasındaki projelerin ekonomik yapılabilirliklerini belirlemek için yöntem ve kriterleri tartışmak. Bu temel ilkeler üzerine kurulu olan Üç Aşamalı Planın iki önemli yönü bulunmaktadır: i. Dicle ve Fırat ın tek bir sınır aşan akarsu sistemi olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu iki nehir, Şattül Arap ta doğal akımlarının sonucunda birleşmekle kalmayıp, Irak taki

8 Tharthar Kanalı tarafından yapay olarak da irtibatlandırılmaktadır. Dolayısıyla, halihazırda Fırat nehri tarafından sulanan bazı alanların su ihtiyacının Dicle den alınacak sularla da giderilebileceği; Fırat nehrinden yapılan mevcut ve ileride doğabilecek tarımsal kullanımların mutlaka Fırat tan yapılmaya devam edilmesine gerek kalmayacağı anlaşılmaktadır. ii. Ülkelerin veri toplanması ve değerlendirilmesi ile ilgili yaptıkları çalışmalar, birbirleri arasında büyük farklılıklar göstermekte olup, sağlıklı bir mukayeseye temel teşkil edebilecek mahiyette değildir. Arada eşgüdümün sağlanabilmesi amacıyla, su ve toprak kaynakları envanter çalışmalarının ortaklaşa gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Türkiye, bu şekilde; yapılacak bilimsel çalışmalar sonucunda tespit edilebilecek gerçek su ihtiyaçlarının ortaya çıkmasıyla, su kaynaklarının hakça, akılcı ve optimum bir yöntemle kullanılmasının mümkün olacağı inancındadır. Bu yönde atılacak adımlarla oluşturulacak olumlu ortam, bölgedeki yalnız su kaynaklarının değil, diğer doğal kaynakların da işbirliği ve karşılıklı menfaatler çerçevesinde kullanılmasına taban hazırlayacak ve bu suretle ilişkilerde kök salmış olan güvensizlik ortamının ortadan kalkmasına katkıda bulunabilecektir. 8. Dicle ve Fırat Sularının Akılcı ve Hakça Kullanımı Konusunda Türkiye nin Milli Politikası Suriye ve Irak ın ısrarla dile getirdikleri şekilde sadece Fırat Nehri sularının üç ülke arasında kullanımı gözönüne alındığında, kurak yıllar ile ortalamanın altında yağışlı yıllarda söz konusu nehir sularının üç ülkenin toplam istemlerini karşılamaktan uzak kaldığı ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, özellikle Suriye nin, sulama suretiyle tarıma açılması mümkün olmayan topraklar için su talebinde bulunması, çözüm gayretlerini olumsuz şekilde etkilemektedir. Bu durumda, sorunun başlangıcından beri Türkiye nin sürdürdüğü politika ise, her üç ülkenin su ihtiyaçlarının bilimsel bir şekilde yapılacak bir mühendislik çalışması sonucunda tespit edilmesi, su israfını önleyecek tekniklerin benimsenmesi ve nihayet zaten yapılmakta olan (Irak ın Fırat ve Dicle yi Tharthar Kanalı ile birleştirdiği gibi) nehirlerarası su transferlerine ağırlık verilmek suretiyle ihtiyaçların belirli ölçüde giderilmesi yolunda olmuştur. Türkiye nin konuya ilіşkіn bundan sonra yürüteceği politika, yukarıda açıklanan görüşler doğrultusunda olmaya devam edecektir. Bölgede yaşanan son gelişmeler doğal kaynak olarak bu aşamada petrolün öne çıktığını, ancak orta ve uzun vadede diğer bir doğal kaynak olan suyun kullanımına ilişkin sorunların doğabileceğini göstermektedir (Bilen, 2003). 9. Güneydoğu Anadolu Projesi Türkiye, entegre havza yönetimini kendi sınırları içinde Güneydoğu Anadolu Projesi adı altında gerçekleştirmektedir. Bu proje sayesinde entegre havza yönetiminde karşılaşılan problemler büyük ölçüde bertaraf edilerek, projenin hedefleri olan i. bölgenin ekonomik yapısını geliştirerek gelir düzeyini yükseltilmesi, ii. kırsal alandaki verimliliği ve istihdam olanaklarını arttırarak iç göçün azaltılması,

9 iii. iv. sosyal istikrarın ve ihracatın teşviki gibi ulusal amaçlara katkıda bulunulması, eğitim-öğretim, sağlık, altyapı ve teknolojik gelişme için bir talep yaratıcısı rolünü oynayarak bölgenin imajını, toplumsal refahını ve bölge halkının motivasyonunu geliştirilmesi sağlanmaktadır. Bu yaklaşım tüm havzada uygulandığında, Dicle-Fırat sularının akılcı ve hakça kullanımı gerçekleştirilecektir. Bu vesileyle bölgede karşılıklı güven ve istikrar ortamı yaratılacak; oluşacak karşılıklı bağımlılıklar tehdit unsuru olmaktan çok, komşu ülkelerle ekonomik ve sosyal işbirliği yaratan ve iyi ilişkiler içinde birlikte kalkınmayı sağlayacak bir vasıta haline gelecektir. Türkiye, Fırat Nehri ana kolunda tamamen, Fırat ın kolları ile Dicle ve kollarında kısmen ve kendi imkanlarıyla gerçekleştirerek bitirmiş olduğu depolama tesisleri ile bu nehirlerin Türkiye, Suriye ve Irak ta meydana getirebileceği taşkın zararlarını minimuma indirmiş; ayrıca, regüle edilmiş su aktarma imkanı yaratarak kuraklık dönemlerinin zararlarını da ortadan kaldırmıştır. Kendi toprakları içinde tarım arazilerini kaybetmek pahasına bu depolamaları yaparak mansapta Suriye ve Irak ın yapacağı depolamaların Türkiye dekilere oranla daha fazla kaybedeceği tarım arazilerinin kendi bünyesine alarak fedakarlık yapmış; ayrıca orada oluşacak daha fazla buharlaşmanın önüne de geçerek Dicle ve Fırat havzasında su tasarrufu sağlamaya da hizmet etmiştir. 10. Sonuç Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde gerçekleştirilmekte olan Güneydoğu Anadolu Projesi, sadece kapsadığı 13 büyük enerji ve sulama projesi ile değil aynı zamanda sözkonusu iki nehrin de sınıraşan su niteliğinde olması nedeniyle dünya kamuoyunun dikkatlerini çekmektedir. Türkiye nin Fırat Nehri üzerinde gerçekleştirdiği ve aktif (kullanılabilir) hacimleri toplamı yaklaşık 32 milyar m 3 (uzun yıllar ortalaması) olan depolama tesisleriyle (Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik ve Karkamış barajları), yağışlı yıllarda ihtiyaçtan fazla sular biriktirilerek kurak yıllarda kullanılmış, aynı zamanda taşkın zararları önlenmiş, böylece bir anlamda yıllar arasında su aktarımı yapılmıştır. Türkiye, yapılacak bilimsel çalışmalar sonucunda tespit edilebilecek gerçek su ihtiyaçlarının ortaya çıkmasıyla, su kaynaklarının hakça, akılcı ve optimum bir yöntemle kullanılmasının mümkün olacağı inancındadır. KAYNAKLAR 1. Boz, B., Kuzum, L., Ataç, A., Volkan F., GAP 98, DSİ, Bilen, Ö., Ortadoğu Su Sorunları ve Türkiye, TESAV, T.C. Dışişleri Bakanlığı, Ortadoğu da Su Sorunu, Altınbilek, D., Water and Land Resources Development in Southeastern Turkey, Journal of Water Resources Development, Altınbilek, D., Akçakoca, H., Innovative Approaches in Water Resources Development in Southeastern Anatolia Project, Journal of Water Resources Development,

10 6. Altınbilek, D., Development and Management of the Euphrates-Tigris Basin, Water Resources Development, Vol. 20 No. 1, Pamukçu, K., Su Politikası, Bağlam, Tomanbay, M., Dünya Su Bütçesi ve Ortadoğu Gerçeği, Gazi Kitabevi, Robert, J., Suyun Ekonomi Politiği, Ütopya, Bilen, Ö., Çevre Emperyalizmi ve Ilısu Barajı Örneği, ASAM, Shiva V., Su Savaşları, Aram, Bilen, Ö., Irak ın Siyasal Yapılanmasının Hidropolitik Değerlendirmesi, Stratejik Analiz, s62-65, Haziran