TÜRKİYE DE SU KAYNAKLARI GELİŞTİRME POLİTİKALARINA YÖNELİK TESPİTLER VE ÖNERİLER

Transkript

1 TÜRKİYE DE SU KAYNAKLARI GELİŞTİRME POLİTİKALARINA YÖNELİK TESPİTLER VE ÖNERİLER Faruk Volkan İnşaat ve SulamaYüksek Mühendisi DSİ Genel Müdürlüğü Etüd ve Plan Dairesi Başkanlığı Ankara Bahadır Boz İnşaat Yüksek Mühendisi DSİ Genel Müdürlüğü Proje ve İnşaat Dairesi Başkanlığı Ankara ÖZET Ülkemiz, su zengini bir ülke olmamasına rağmen, su kaynaklarımız, yanlış ve bilinçsiz kullanımlarla yok olmakta ve kirletilmektedir. Su kaynakları konusunda, ülkemizdeki mevcut durum ve günün koşulları da dikkate alınarak, korunması, geliştirilmesi ve kullanılması hususunda ulusal devlet politikası oluşturulması için yasal, kurumsal ve mali düzenlemeler yapılmasına ihtiyaç vardır. Su kaynakları yönetimi kapsamında çok önemli bir görev üstlenmiş bulunan DSİ nin bu görevi, dünyadaki gelişmelere paralel olarak yerine getirebilmesi için mali ve idari yönlerden güçlendirilebilmesi amacıyla mümkün mertebede finansal özerkliğe kavuşturulması ve evrensel düzeyde vizyon, hedef, program, teşkilat, kadro ve donanım sağlanması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Su kaynaklarını geliştirme politikaları, Türkiye de mevcut durum ve öneriler, su kaynaklarının tarımsal amaçlı kullanılması hususunda DSİ Genel Müdürlüğünün yeniden yapılanması. 1. Amaç Su kaynakları ülkelerin ulusal doğal kaynaklarından olup, aynı zamanda kamu malıdır. Su kaynağı yaşamın vazgeçilmez unsuru olmasına rağmen, üretilemez ve çoğaltılamaz, sınırlı doğal kaynaktır. İçme ve kullanma suyu ile enerji üretimi boyutu dışında, tarımsal verim artışındaki en önemli girdilerden birisi sudur. Ülkemiz, su zengini bir ülke olmamasına rağmen, su kaynaklarımız, yanlış ve bilinçsiz kullanımlarla yok olmakta ve kirletilmektedir. Diğer taraftan, su kaynaklarımızın gelişmişlik durumu, potansiyelin ancak üçte birleri seviyesinde olup, bunun sonucu olarak vazgeçilmez amacın su kaynaklarını geliştirme politikaları olması kaçınılmazdır. Bu amacın gelecek kuşakların gereksinim ve haklarını gözeten Çevre ve Doğal Kaynakların Korunması ve Yönetimi Prensibi dahilinde gerçekleştirilmesi için de gelecek perspektifi olan somut strateji ve politikalar ortaya konulması gereklidir

2 Sonuç olarak, su kaynakları konusunda, ülkemizdeki mevcut durum ve günün koşulları da dikkate alınarak, korunması, geliştirilmesi ve kullanılması hususunda ulusal devlet politikası oluşturulması için yasal, kurumsal ve mali düzenlemeler yapılmasına ihtiyaç vardır. Bu bildiride, günümüz su kaynaklarını geliştirme politikaları doğrultusunda su kaynaklarının tarımsal kullanımı hususunda, DSİ Genel Müdürlüğünün yeniden yapılanması konusu ele alınmaktadır. 2. Giriş Ülkemizde başta DSİ Genel Müdürlüğü olmak üzere su kaynaklarının geliştrilmesinden sorumlu olan kamu kurum ve kuruluşlarının 2005 yılı başı itibarı ile geliştirdikleri projeler ile su tüketimi 40 milyar m 3 ü aşmıştır. Bu suyun 30 milyar m 3 ü sulamada, 6,2 milyar m 3 ü içme kullanmada, 4,3 milyar m 3 ü ise endüstride kullanılmaktadır. Türkiye de 2006 yılı başına kadar sulamaya açılan araziler (2,9 milyon hektarlık bölümü DSİ tarafından olmak üzere) toplamı 4,9 milyon hektar olup, teknik ve ekonomik olarak sulanabilir arazilerin toplamının % 57 sine ulaşılmıştır. Ancak, DSİ tarafından gerçekleştirilen sulama projeleri çoğunlukla modern sulama projeleri olmakla beraber, diğerlerinin iyileştirmeye ihtiyacı vardır. Hidroelektrik enerji üretiminde bu oran % 35, içmesuyu temininde % 27, taşkın korumada ise % 10 olarak gerçekleşmiştir. 3. Güncel Dünya Su Politikası Dünyada uygulanan küresel politikalar doğrultusunda su, insanların kullanımına sunulması gereken bir hak olarak değil, ticari bir meta olarak görülmeye başlanmıştır. Öte yandan, her geçen gün, hem dünya üzerindeki kullanılabilir su miktarı ve kalitesi, hem de kişi başına düşen su miktarı azaldıkça su kaynaklarının korunması, geliştirilmesi ve kullanılması konusunda sorunlar çıkmakta, bazı durumlarda ise ülkeler arasında çeşitli boyutlarda su kaynaklı anlaşmazlıklar doğmaktadır. Bu durumlarda Birleşmiş Milletler, Dünya Su Konseyi, Avrupa Birliği gibi uluslararası kuruluşlar, toplumların ve ülkelerin su hakları konusunda devreye girmekte ve durumdan vazife çıkarmaktadırlar. Ancak söz konusu bu kuruluşların getirmek istedikleri standart ve uygulamalar genelde su kaynakları potansiyelinin tamamını geliştirmiş gelişmiş ülkelerin şartlarına uygun, onların önceliklerine yönelik olmaktadır. Bu öncelikler de geliştirilmiş mevcut kaynakların daha etkin ve çevreye daha duyarlı kullanılması yönünde olmaktadır. Su kaynakları konusunda politikalar üreten bazı uluslararası toplantılar; 1972 İnsan Çevresi Konferansı, 1977 Mar del Plata Konferansı, 1983 Brundtland Raporu, 1992 Dublin Konferansı, 1992 Rio Çevre ve Kalkınma Konferansı, 2000 Haag Forumu, 2001 İstanbul Forumu, 2001 Uluslararası İçme Suyu Konferansı ve 2002 Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi dir. Bu toplantılarda su kaynaklarını geliştirmiş ülkelerin daha önce uymadıkları ilkeler benimsenmektedir. Benzer durum sınıraşan sular ile ilgili mevzuatta da yaşanmaktadır. Nitekim BM Uluslararası Su Yollarının Ulaşım Dışı Amaçlarla Kullanımı Sözleşmesi nin önsözüne, tanıma ve proje bildirimlerini öngören maddeler ile anlaşmazlıkların halline ilişkin maddelere Türkiye nin itirazları olmuştur. Aralık 2000 de yürürlüğe giren AB Su Çerçeve Direktifinde de sınıraşan su kaynaklarının sahip oldukları su toplama havzaları ile birlikte ilgili ülkelerin ortaklığı ile yönetilmesi ve yalnızca ulusal veya bölgesel yönetim yaklaşımından vazgeçilmesi hükmedilmektedir

3 4. Türkiye de Su Kaynaklarının Durumu Ülkemizdeki teknik ve ekonomik anlamda tüketilebilecek olan yüzey ve yeraltı suyu miktarının toplam 110 milyar m 3 olduğu belirlenmiştir. Bu suyun tamamının kullanılabilmesi için mevcut ve geliştirilecek tesisler olarak 730 adet baraj (toplam depolama hacmi 247 milyar m 3 ) ile 2000 den fazla göletin (toplam depolama hacmi 1 milyar m 3 ) yapılmış olması gerekmektedir. Bu barajlardan 212 adedi işletmede, 88 adedi inşa halindedir. Türkiye deki su kaynaklarının yaklaşık üçte birinden yararlanılması gerçekleştirilmiş bulunmaktadır. Bu tespitten yola çıkılarak bundan sonra gerçekleştirilmesi gereken projelerin, bugüne kadar gerçekleştirilmiş olanların iki katı mertebesinde olduğu görülmektedir. Bunun yanında, sosyo-ekonomik gelişmenin ilerleyen aşamalarında başta çevresel olgular ve duyarlılıklar olmak üzere ortaya çıkan yeni unsurlar, hizmetin yerine getirilmesi için gerekli olan faaliyetlerin daha karmaşık bir nitelik kazanmasına yol açmaktadır. Bu nedenle, su kaynaklarını geliştirme konusunda ülkemizde yasa ile görevlendirilmiş bulunan DSİ nin önümüzdeki dönemde yerine getireceği hizmetlerin nitelik ve nicelik olarak daha büyük öneme haiz olduğunu ifade etmek mümkündür. 5. Türkiye de Su Kaynakları Politikası Darboğazlar ve Çözüm Önlemleri a) Su kaynakları konusunda VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı nda sorun alanları ve gelinecek nokta şu ana başlıklarla yer almıştır: - Su kaynaklarının tahsis, kullanım ve yönetimine yönelik yeterli mevzuatın bulunmayışı doğal ve ekonomik kaynakların israfına yol açmaktadır. - Yatırım Programında yer alan proje paketinin ve bekleyen proje stoğunun büyüklüğü göz önüne alındığında, mevcut yatırım imkanları ile tarımsal altyapı ihtiyacının ülke genelinde arzulanan düzeyde ve sürede karşılanması mümkün görülmemektedir. Bu durum, bütçe imkanları çerçevesinde yatırımı sürdürülen projeleri ekonomik olmaktan çıkarmakta, projelerden beklenen faydanın zamanında teminini ve Plan hedeflerini olumsuz etkilemektedir. b) VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı hedeflerinden bazıları ise: - Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında, yatırımı süren ve yatırım programında ihalesiz olarak yer alan sulama projeleri, genel kamu yatırım dengeleriyle uyumlu bir şekilde uluslararası kredi temini ile hızlandırılarak kısa dönemde tarımsal üretime katkı sağlaması temin edilecektir. - Sulama projelerinin arazi toplulaştırma ve tarla içi geliştirme hizmetleri ile birlikte yürütülmesine önem verilecektir. - Su kaynaklarının geliştirilmesi, kullanılması ve korunması ile ilgili hukuki bir düzenleme yapılacaktır. - Yer üstü sularının tahsisi, korunması, sektörel ve sektörler arası kullanımının planlanması gibi tüm hukuki boşluklar doldurularak çerçeve nitelikte Su Yasası çıkarılacaktır

4 c) Plan dönemini içeren ve yukarıda değinilen hedefler ya gerçekleştirilememiş, ya da çok az mesafe alınmıştır. Ülkemizin VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı hedefleri, toprak ve su kaynakları potansiyeli çerçevesinde değerlendirildiğinde, su kaynaklarının % 100 ünün gerçekleştirileceği yıl 2030 olarak öngörülmüş bulunmakta ve Tarımsal politikalar doğrultusunda dengeli ve çevreyle uyumlu tarımsal kalkınmanın sağlanmasına yönelik olarak tarımsal altyapı yatırımlarının her aşamasında yatırımdan faydalananların her türlü katılımı sağlanacak, mevcut altyapının etkin kullanımı ve yeni yatırımların gerçekleştirilmesinde kaynakların rasyonel kullanımı temin edilecektir. denilmektedir. Ancak yatırımdan faydalananların katılımı şimdiye dek sadece işletme bakım faaliyetlerinin devri konusunda olmuştur. Çok başarılı örneklerine de rastlanmasına rağmen, sulama birliklerinin yasal düzenlemeden yoksun olması ve bazı yörelerin sosyo-ekonomik özelliklerinden ötürü bazı birliklerde örgütsel ve ekonomik problemler yaşanmakta, bu da genelde işletme bakım hizmetlerinin tam anlamıyla yerine getirilmemesine neden olmaktadır. Su Kullanıcı Birlikleri Kanununun çıkarılması gerekmektedir. İşletmede karşılaşılan diğer bir sorun ise ülke genelinde uzun yıllar ortalaması alındığında sulama oranının % 65, sulama randımanının ise % 45 mertebesinde olmasıdır. Bunun anlamı ise yapılan yatırımın üçte birinin faydaya dönüştürülmediği, kullanılan suyun ise yarısından fazlasının heba edildiğidir. Yapılması gereken ilk olarak su tasarrufu sağlayacak sulama sistemlerine geçişin hızlandırılmasıdır. Ancak esas kaybın tarla içinde olduğu ve sulama sisteminin doğrudan sulama oranı ile ilgili olmadığı düşünülürse kullanıcıların eğitimi, bilinçlendirilmesi ve maddi olarak desteklenmesinin çok daha önemli olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla DSİ nin sadece işletme aşamasında değil planlama, projelendirme ve inşaat aşamalarında da çiftçi katılımını sağlayıp onların imkan, potansiyel ve isteklerini de göz önünde bulundurması faydalı olacaktır. Yukarıda belirtilen 2030 hedefinin gerçekleşmesi için finansman kaynağının her yıl artarak devam etmesi zorunludur. Ancak kurulduğu yıllarda Devlet Yatırım bütçesinin yaklaşık yarısını kullanan DSİ Genel Müdürlüğünün bu payı zaman içinde önce üçte bir, son yıllarda ise dörtte bir hatta beşte bir oranlarına düşmüştür. Ayrıca DSİ, 90'lı yılların başında kendi yatırım bütçesinin yaklaşık yarısını tarım sektörüne ayırırken, günümüzde enerji darboğazı ve artan içme-kullanma suyu talepleri nedeniyle ancak 1/3'ünü tarım sektörüne ayırabilir duruma gelmiştir. Bu nedenlerle, belirlenen hedeflere ulaşılabilmesi için ilave yatırım kaynaklarına yönenilmelidir. DSİ, yatırımlarının finansmanında kullanılabilecek bir dizi finansman alternatifi sunmaktadır. Bunlar: 1) İlave özkaynak (ek ödenek temini) 2) Kamu-Özel Sektör Ortaklığı (KÖO-PPP) 3) Ziraat Bankası Çiftçi Katılımı Modeli 4) YİD/Yİ Modeli 5) Doğrudan Gelir Desteği Modeli 6) Gelir Ortaklığı Senedi 7) DSİ nin alacaklarının tahsili ile bunların yatırımlara kaydırılması

5 8) Kullanılmayan gayrimenkullerin satışından elde edilen gelirlerin yatırımlara tahsisi 9) Hazine bonosu vb. karşılığı yatırım 10) Kredi (Dış+İç) temini ile yatırımların hızlandırılması 11) Leasing ile malzeme temini 12) Taahhüde bağlı proje (fiziki gerçekleşmesi ileri aşamada olan projelerin müteahhidin imkanları ile bitirilmesi, ödemenin ileriki yıllarda yapılması) Ancak bu modellerin uygulanmasında da çok çeşitli problemler ortaya çıkmaktadır. Nitekim finans açısından hiçbir problemi bulunmayan, inşaatı temin edilen krediler ile devam eden projelerde dahi öngörülmeyen sorunlar yaşanmaktadır. Bunları bürokratik, yasal, teknik ve sosyal engeller olarak sınıflandırmak mümkündür. Örneğin bir sulama projesi inşaatı iş programına uygun bir şekilde gerçekleştirilmekte iken, arazi toplulaştırma çalışmalarında ortaya çıkan bir sorun önemli gecikmelere neden olmaktadır. Benzer şekilde arazisine sulama suyu götürülecek bir vatandaş çeşitli sosyal nedenlerle muvafakat vermeyerek projenin önünü tıkamaktadır. Bu tür teknik ve sosyal kaynaklı problemlerin çözümü ise çoğu zaman yasal ve bürokratik engeller ile daha da ötelenmektedir. Ayrıca hiçbir problem yaşanmayıp 2030 yılında bütün potansiyelin gerçekleştirilmesine yönelik finans imkanları sağlanarak bir iş programı yapılması durumunda dahi DSİ nin kontrol hizmetlerini yerine getirecek personel ve donanıma sahip olup olmayacağı belli değildir. Öyleyse yapılması gereken sadece finans alternatifleri üzerinde değil, yeniden yapılanma modelleri konusunda çalışmaktır. Bu yapılanmanın vizyon, hedef, program, teşkilat, kadro ve donanım konularında bir dönüşümü hedeflemesi gerekmektedir. Su kaynakları yönetimi kapsamında çok önemli bir görev üstlenmiş bulunan DSİ nin bu görevi, dünyadaki gelişmelere paralel olarak yerine getirebilmesi için mali ve idari yönlerden güçlendirilebilmesi amacıyla mümkün mertebede finansal özerkliğe kavuşturulması gerekmektedir. Bu bağlamda, DSİ nin değişik sektörlerde yürüttüğü faaliyetlerden belli oranlarda gelir yaratılarak bir fon oluşturulmalı ve bu fon kuruluşun kendi ihtiyaçları için değerlendirilmelidir. Bu şekilde yatırım programının oluşturulmasında popülist politikalar yerine toplum yararına yönelik, bilimsel esaslara uygun, sosyal, teknik ve ekonomik kriterlerin kullanılması sağlanabilecektir. Böylece plan, program ve uygulamada süreklilik sağlanarak sapma ve değişiklikler minimuma indirilecek, bu gibi durumlarda ise acil önlemler alınacaktır. Ayrıca, bu hizmetlerin yürütülmesinde nitelik ve nicelik yönünden ihtiyaç duyulan teknik personelin istihdamı da kolaylaşacaktır. DSİ nin uluslararası alanda tanınan bir kuruluş olma potansiyelini harekete geçirmek amacıyla gerekli değişiklikler yapılmalı ve bu suretle yurt dışında su kaynakları developmanına ilişkin teknik danışmanlık hizmetlerinin verilebilmesi sağlanmalıdır. Su kaynakları ile ilgili konularda ulusal ve uluslararası ilişkilerin geliştirilebilmesi ve somut işbirliği imkanlarının yaratılması amacıyla DSİ bünyesinde egitim ve araştırma amacını da kapsayan bir Su Enstitüsü kurulmalıdır. Ayrıca, sınıraşan sular konusunda da DSİ, kısa-orta-uzun vadeli stratejilerin tespiti ve uygulamasında da Dışişleri Bakanlığı ile işbirliği içinde söz sahibi kurum olmalıdır. DSİ tarafından geliştirilen projelerde arazi toplulaştırma çalışmalarının DSİ tarafından gerçekleştirilmesine imkan sağlanmalıdır. İçmesuyu temini amaçlı barajların rezervuarlarının

6 koruma bantları da gözönünde bulundurularak baraj göl alanlarından etkilenen ailelerin yeniden yerleşimlerinin planlaması, izleme, rehabilitasyon, istihdam ve danışmanlık hizmetlerinin temini konularında DSİ yetkili kılınmalıdır. 6. Sonuç Sonuç olarak; su kaynaklarının tarımsal amaçlı kullanılması hususunda, DSİ nin görev alanına giren büyük projelerin gerçekleştirilerek ekonomiye kazandırılabilmesi için; DSİ sorumluluğunda geliştirilmesi düşünülen 6,5 milyon hektarın 2,9 milyon hektarının bugünkü şartlar itibarıyla geliştirildiği dikkate alındığında, 2030 yılına kadar 3,6 milyon hektar ilave alana sulama altyapısı gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu alanın 1,5 milyon hektarı da sınıraşan sular üzerinde yer alan GAP kapsamındadır. Hedefin gerçekleştirilmesi için gereken finansal ihtiyaç çevre projeleri ile birlikte 33 milyar ABD dolarıdır. Ülkemizin sosyo-ekonomik yapısını güçlendirmek üzere; su kaynaklarının tarımsal amaçlı korunması, geliştirilmesi ve kullanımı hususunda DSİ Genel Müdürlüğü ne yasayla verilen görev ve yetkilerin günün koşullarına uygun hale getirilmesine yönelik ihtiyaç duyulan yasal düzenlemelerin yapılması; Genel Müdürlüğün ihtiyacı olan yasal, yapısal ve mali koşulların yaratılması, Genel Müdürlüğe evrensel düzeyde vizyon, hedef, program, teşkilat, kadro ve donanım sağlanması gereklidir. KAYNAKLAR 1. DPT, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı. 2. DSİ, Uzun Vadeli DSİ Stratejisi ve 2010 Eylem Planı