MUSKÎ VE MEVLÂNÂ DA DE/ER VE YER

Transkript

1 marife, yl. 7, say. 3, k 2007, s MUSKÎ VE MEVLÂNÂ DA DE/ER VE YER Mustafa ALZADE Çev. Dursun Ali TÜRKMEN Metin YASA MUSKÎ VE DNLER Eflatun diyor ki: Musikînin ritim ve düzeni, insan ruhunda olatanüstü bir etkiye sahiptir; eter gereti gibi icra edilirse, ruhun rüyalarknda, güzellite neden olabilir. Musikî, insan ruhu üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir ve en ince insani duygulark harekete geçirebilir. Sufi/mistik kültürde oldutu kadar dini/mezhebi kültürde de musikînin yeri oldukça önemlidir. Dinler ve detiqik mezhepler, en üstün yanskmalarknk musikiden alkr. Her din ve mezhepte detiqik türden ibadet ve ritüeller vardkr. DiTer taraftan, her din ve mezhebin, kendi batlamknda, bir musikî türüne yakknlktk söz konusudur. Gerçekte ilk insanlarkn musikîsi, icra edilditi her Qekil ve formuyla, ruhani yön kazanarak tanrklara ibadet, yakarkq ve dini gereklilikler içeren bir görünüm arz ediyordu. slam kültürüne gelince, musikî denilince, matem ve taziye musikîsi, (ezan, kur an okuma, mersiye, tapknma vb.) ibadet musikîsi ve tasavvuf musikîsi gibi isimler altknda söz edilebilir. Bu çeviri, adresinde yer alan ve (eriqim, ) isimli Farsça metinden Türkçe ye aktarklmkqtkr. lgili metin, tarafkmkzdan Türkçe ye aktarklkrken, bir yandan metne sadkk kalknmaya ve Mevlânâ ya ait Qiirlerin kafiye düzeni dikkate alknmaya çalkqklmkq, öte yandan gerekli görülen yerlere açkklaykck dipnotlar eklenmiqtir. (çevirenler) ÖTr. Gör. Dr., Ondokuz MayKs Ü. lahiyat Fak. Arap Dili ve EdebiyatK ABD. aturkmen@omu.edu.tr Doç. Dr., Ondokuz MayKs Ü. lahiyat Fak. Din Felsefesi ABD. ÖTretim Üyesi. metinyasa@yahoo.com

2 316 Mustafa Alizade / Çev. Dursun Ali Türkmen - Metin Yasa Gerçekte, kendi mezhebi kitaplarknk bir tür musikî eqlitinde okuyan Budistler, dinsel ayinlerini de bir tür dans ve QarkK eqlitinde icra ederler. Çinlilerin inanck da bu Qekildedir. Onlara göre: TanrKlarla, musikî dili ile konuqulabilir. MUSKÎ, 'R VE MEVLÂNÂ Musikînin, Qiir ile olan iliqkisi oldukça eskiye uzankr. slam kültüründe de durum aynkdkr. Dr. Hüseyin Nasr (büyük slam filozoflarkndan biridir) da bu köklü iliqkiye iqaret ederek der ki: slam medeniyetinde genel olarak musikînin Qiirle çok yakkn bir iliqkisi vardkr.!iir, slam dünyasknda betenilen bir sanat Qeklidir ve Qiire duyulan bu yöneliq, dotrudan dotruya, Kur an vahyinin Qairane yapkskndan kaynaklankr. DolayKsKyla, Qiir geleneti çok zengin olmayan hiçbir Müslüman millet yoktur denebilir. slam dünyaskndaki kimi büyük Qairler, aynk zamanda, büyük musikî bilgini ve müzisyeni idiler. Bu nedenle, ortaya koyduklark Qiirler, daha çok musikî özellitine sahiptir. Bu tür Qairlerin bilinen bir örneti, Mevlânâ Celaleddin Muhammed Belhi dir. Mevlânâ nkn musikî bilimindeki becerisi, O nun, detiqik türden 55 bahr(vezin) üzere Qiir yazabilmesine imkan vermiqtir. O, hem teorik musikîde hem pratik musikîde derinlite sahip, iyi derecede vezin bilen ve rebab 1 çalma konusunda da usta olan biriydi. O nun rebab çalmadaki becerisi, ilgili çalgknkn yapksknda detiqiklikler meydana getirecek kadar ileri düzeydeydi. Mevlânâ nkn musikî konusundaki mahareti, Qiirlerinin aynasknda yankklankr. O nun ritmik Qiirleri, musikî ile iç içedir. Hiçbir Qairin, Qiirinde, musikîyi bu derece iqleyebilditi söylenemez. Mevlânâ nkn gazellerinde musikîye ait öteler öylesine ön plandadkr ki, Qiir okurken sesi iyi ayarlama, duraklama ve kesmelere dikkat etme vb. hususlara gerekli özeni göstermeyi göz ardk etmeme koquluyla, O nun Qiirlerini sade, çalgkskz ve ritimsiz okumak bile, dinleyicide, heyecan ve dans hissi uyandkrmakta, coqku ve köklü duygulankmlar meydana getirmektedir: Ey gönül arzularkm gel, gel, gel, gel Ey dilek ve istetim gel, gel, gel, gel Ey bizim adk güzel Yusuf! HoQ yürürsün damkmkzda Ey kkrklmkq kadehimizde, ey eskimiq tuzatkmkzda 1 Rebab, çöl AraplarKnKn çalgk aleti olup, çöl hayatk içerisinde icad edilmiqtir. lgili enstrümank ilk icat eden Necd sakinlerinden Beni Hilal kabilesine mensup bir Arap tkr. Bu enstrümank önce medih Qairleri kullanmkqtkr. BatKlKlara Araplardan geçen bu enstrüman, Qekil olarak kemana benzer. Bkz.: ( /) ( ). Rebab, üç veya daha az tel ile çalknkr. (Bkz.: Cübran Mes ud, el Raid, Dar el- lm, Beyrut, 1967, Hasan Said el- Kermi, el Hadi ila Lugat el- Arab, Dar el-benan, Beyrut, 1991,!emseddin Sami, Kamus-i Türki, Der Saadet, Arap RebabK, MaTrib RebabK, MKsKr RebabK gibi adlarla da anklan rebabkn, insan sesini temsil gücü, diter enstrümanlara oranla daha fazladkr. Bkz. ( ); krq.: brahim Gamard, Mevlevi Terms and Definitions, ( ).

3 Musikî Ve Mevlânâ da Onun Deeri Ve Yeri 317 Ölüydüm, dirildim; atlkyordum, güldüm AQk ikbali geldi, ben ölümsüz ikbal oldum MEVLÂNÂ NIN MUSKÎYE BAKI'I Mevlânâ nkn musikî ile tankqmask, genç yaqknda, ailesiyle beraber Belh ten Irak a göç ettiti tarihe kadar uzankr. O,söz konusu bu yolculukta, bir musikî kervank ile tankqmkq, utradkklark her Qehirde de orankn yerel musikîsiyle ilgilenmiqtir. Dr. Zerrin Kub un ifadesiyle, deve çobanlarknkn icra ettiti ölçülü makam ve kervan çalgkcklarknkn üflediti ney natmesi, O nu, musiki dünyasknkn tanknmamkq sesleri ve yöreleriyle tankqtkrkyordu. Ne var ki, Mevlânâ,!ems le 2 görüqmeden önce musikî ile yeterince ilgilenmiyordu.!ems, O nun üzerine dotunca ve O na semâ` okuyuncaya kadar, O böyle bir iqi daha önce hiç yapmamkqtk. Mevlânâ nazarknda (bu!ems le karqklaqtkktan sonraki Mevlânâ dkr) musikînin özel bir deteri ve iç açkck bir yeri olmuqtur. DiTer pek çok slam filozofu gibi Mevlânâ için de musikî, feleklerin/seyyarelerin dönüqüyle ortaya çkkan tknlama/dotal ses olarak bilinirdi. Gerçekte, Mevlânâ, musikî konusunda Fisagor un görüqünü dotru buluyor ve musikî ile ilgili kurallarkn, ykldkzlarkn ve feleklerin natmelerinden alkndktk inancknk taqkyordu. Nitekim, brahim Edhem KKssasK (Mesnevi 4. Defter) batlamknda Qöyle der: Filozoflar; natmelerini musikînin AldKk demiq, dönüqünden feleklerin FeleTin dönüqlerinin sesi HalkKn, tanbur ve atkzla söylediti BilindiTi gibi, Fisagor, yumuqak kalbi ve açkk görüqüyle, feletin natmelerini dinlemiq, sonra da musikînin ilkelerini o temel üzerine inqa etmiq, daha önce var olan musikîyi, matematik ile bütünleqtirmiq, musikîye iliqkin ilke ve hassas perdeler düzenlemiqtir. Konu ile ilgili olarak Fisagor un kendisi Qöyle der: Ben, feletin dönüqünden ortaya çkkan sesi dinledim ve o sesten hareketle musikî bilimini yazdkm Benzer Qekilde Mevlânâ da insan ruhuna etki eden ahenkli ses ve natmelerin, ilk alemin yücelitini bize hatkrlattktkna inankyordu; zira O nun inanckna göre, insan ruhu, bu evrene inmeden önce, TanrKsal ruhani bir alemde yaqkyor ve gök natmelerini dinliyordu. 3 Bu nedenle, yeryüzü musikîsi, insana gökyüzü musikîsini hatkrlatkr ve onu ötretir. 2 Buradaki!ems isimli QahKs, Mevlânâ nkn hayatknda önemli yeri olan!ems-i Tebrizi dir. 3 Mevlânâ ya atfedilen bu düqünceler, Plato nun çokça bilinen ideler ve görünüqler alemine iliqkin ikili aykrkmknk ankmsatmaktadkr. DahasK, Plato na göre de, insan ruhu, bu dünyaya gelmeden önce, salt tanrksal alem olan ideler aleminde yaqamaktaydk. Plato nun anklan konuya iliqkin görüqlerinin ayrkntksk için, sözgelimi bkz.: Alfred Weber, Felsefe Tarihi, çev.: H. Vehbi Eralp, Devlet BasKmevi, stanbul,

4 318 Mustafa Alizade / Çev. Dursun Ali Türkmen - Metin Yasa Ancak onun rebab sesinden maksadk, AQKklar gibi, hayal etmekti o hitabk Zurna sesi ve gürültüsü davulun, Benzer biraz, sesine kuqatkck Sur un Müminler der ki, cennetin eseri, HoQ yapar, her tür çirkin sesi Bizler, hepimiz Âdem in parçalarkymkqkz, O natmeleri, cennette dinlemiqiz. Gerçi, bize, su ile toprak, Qüphe saldk ise de HatKrlKyoruz o natmelerden bir Qeyler, yine de Mevlânâ bu evrene ait musikînin önceki evrene özgü musikîyi hatkrlattktk inanckna sahip olmaskna ratmen, O, yine de bu iki tür musikînin farklklktkna iqaret ederek Qöyle der: Gerçi, bize, su ile toprak, Qüphe saldk ise de HatKrlKyoruz o natmelerden bir Qeyler, yine de Ancak üzüntü topratkyla olunca hemdem, NasKl verir o neqeyi, bu zir4 ve bem5 Su, karkqknca sidik ve pislikle SaflKTK gider, özü dönüqür ack ve serte nsankn cesedinde vardkr birazckk su AteQ söndürür, sidik saysan da onu Suyun özü detiqmez pislense de Gam ateqini söndürür o özle 1938, s. 48 vd. 4 Terim olarak en aqatk anlamkna gelen zir kelimesi, musiki dilinde, ince kkskk ses demektir. Bkz.: Dr. Abd en-nuaym Muhammed Hasaneyn, Kamus el-farisiyye, Dar el-kütüb el-lübnani, Beyrut, 1982, s Zir kelimesinin karqktk olan bam, musiki dilinde, gür ve kalkn ses anlamkna gelmektedir. Bkz.: Feridun-Kar, Ferheng-i Cedid, Kitabhane-i bn Sina, Tahran, 1345, s. 262.

5 Musikî Ve Mevlânâ da Onun Deeri Ve Yeri 319 MEVLÂNÂ DA MUSKÎ VE A'K Mevlânâ ya göre, makam ve musikî hariç, hiçbir dil, aqkk tankmlama imkankna sahip detildir. AQkK anlatma ve açkklamada ne söyledimse, UtandKm o sözlerden aqka gelince. Gerçi, dilin yorumu, daha açkktkr. Ancak dilsiz aqk, daha seçiktir. Nitekim kalem, yazmada, sabkrskz, Kalem aqka gelince, o da kalkr aciz AkKl, aqkk açkklamada, eqek gibi çamura yattk AQkK da âqkklktk da yine aqk anlattk. Ney; kanlk/çileli yoldan söz etmede Mecnunun aqk hikayelerinden söz etmede Mevlânâ, ney sesinden, aqk yolunun hikayesini; rebab sesinden de dost ve sevgilisinden uzak düqen aqktkn iniltisini dinlemektedir. Bilir misin ki, ne söylemede rebab? Göz yaqknk mk, yoksa olmuq citeri mi kebab? Ben özden uzak kalmkq, bir kabutum nlemiyorum artkk, ne ayrklkk için ne de azab AyrK düqmüq garipleriz biz, Ey!ahlar! Bizden dinleyin, lallah i l- meab Öte yandan Mevlânâ, aqk ateqinin musikî ile daha da hararetlenecetine iqaret ederek Qöyle der: Güçlenir aqk ateqi güzel sesle O minik ceviz ateqi de iqte böyle Mevlânâ, yukarkdaki konunun açkklamask batlamknda, altknda debisi yüksek bir nehir akan ceviz atacknkn tepesinde oturmuq, ses çkkaracak Qekilde ataçtaki cevizleri nehre atan ve ortaya çkkan sese kulak kesilen ve böylece ruhunun susuzlutunu gidermeye çalkqan bir susamkqkn hikayesini örnek verir. MEVLÂNÂ DA SEMÂ`: BA/LARDAN KURTULU' Semâ` a gelince: Semâ`,!ems in Mevlânâ ya önerditi ve ona Qiddetle tavsiye ettiti bir yoldur. Mevlânâ ya göre üstün bir detere sahip olan semâ` nedir ve getirisi/armatank neden ibarettir?

6 320 Mustafa Alizade / Çev. Dursun Ali Türkmen - Metin Yasa Mevlânâ nkn, Mesnevi sinde ve gazellerinin yer aldktk Divan Knda, semâ` konusuna yönelik çok saykda beyit vardkr; hatta birkaç gazel de semâ` rediflidir. Her can için, kararskzdkr semâ` Kalk yol al, bekleme yeri de ne Semâ' hayat kadehine huzur verir Bunu canlar cank taqkyan bilir Gel, sen ey sevgili, semâ` nkn canknkn cank Gel, zira, sevgili atkrlamada semâ` bostank ki cihan dkqkndaskn, semâ`a kalkknca ki cihankn dkqkdkr, semâ` cihank FeleTin yedinci katk, yüksek kat ise O katkn ötesi, semâ` merdiveni Vur ayatknk, ezerek geç onun gayrin Semâ` sizin, siz de semâ`kn Yine Mesnevi!erif te brahim Ethem in Horasan Ülkesinden Göçü hikayesi batlamknda diyor ki: Öyleyse, semâ`, âqkklara gkda Zira, birleqme hayali onda. Gizli hayaller, kuvvet kazankr Belki de o ses ve natmeye bürünür. Bu nedenle Mevlânâ, semâ`k, aqkklarkn ruh gkdask, vuslat hayalinin hareket ettiricisi ve bilinç bütünlütü olarak tankmlar.o na göre ictima-k hayal baqka bir ifadeyle kalbin sat duyusu ndan kaskt, salikin, kalbini, TanrK nkn dkqkndaki her Qeyden koparmask ve yalnkzca Yüce Hakk K anmaya odaklanmaskdkr. (Bunun mukabili bilinç ve düqüncenin datknkklktkdkr) Kalbin sat duyusu, salikin ruhi ve bedeni açkdan güç kazanmask ve erzak depolamaskna neden olur; zira, datknkk bilinç ve karkqkk düqünceler, tkpkk bir delik gibi, insan otlunun ruhsal ve bedensel azkk ambarknk tüketir. Semâ` sürecinde yapklan dans, mistik bir heyecana ve coqkuya iqaret eder. Mevlânâ ya göre ise, beden kafesinden bir tür kurtuluq ve yüce sevgilinin (TanrK nkn) aqkkna ileten mutluluk olarak kabul edilir. Hakk aqkknk arzulayarak dans ederler AyKn on dördü gibi kusursuzdur onlar

7 Musikî Ve Mevlânâ da Onun Deeri Ve Yeri 321 Bilir misin, nedir semâ`? Evet sözünü iqitmek Kendinden geçerek, O nunla vuslata ermek Bilir misin, nedir semâ`? kendi varlktkndan geçmek Mutlak fena içinde, ölümsüzlük zevki devqirmek Mevlânâ, Mesnevi nin 3. defterinde, Fil Yavrusu Yiyenler hikayesinde diyor ki: BenliTini kkrdktkn yerde dans et PamuTu Qehvet yaraskndan kopar at. Meydanda dolankr, dans ederler Kendi kanlark içinde oynar erler. El çkrparlar, kurtulunca varlkktan Dans ederler, ayrklknca noksanlkktan ÇalgKcKlarK, kendi aralarknda, def çalar OnlarKn coqkusundan, köpürür denizler Göremezsin sen, her birinin azmiyle, DallarKn üstünde, el çkrpar yapraklar bile Göremezsin dallark, el çkrpmada Ten kulatk detil, can kulatk gerek buna. Mevlânâ, semâ`nkn ve içten gelerek yapklan danskn insank, skkkntk veren Qehvet yüklerinden ve benlikten kurtardktkna inankr. Öte yandan Mevlânâ, (genel olarak) aqkkn, her varlkkta etkili ve kuqatkck bir biçimde var oldutunu vurgulamakta, ancak(özel olarak) kiqi yaptktk dans ve semâ` sayesinde, baqtan ayata kadar daha atkrbaqlk oldutunu/olmask gerektitini ankmsamaktadkr. Mevlânâ nkn dansk, Dr. Zerrin Kub un ifadesiyle, somut bir dua ve benliksiz bir yakarkqtan ibarettir.baqka bir deyiqle, nefsi terbiye ve kalbi denetim altkna almaktkr. O na göre, insan, ancak semâ`a sarklarak kendi benlitiyle bütünleqmekten yani benlitinin batlarkndan kurtulabilir ve semâ` içerisinde ibadetin önemli bir yeri oldutunu anlayabilir. Bir gün, Mevlânâ nkn dostlark arasknda Muhyiddin bn Arabi nin Futuhat-K Mekkiye isimli kitabknkn konularkna yönelik skcak bir tartkqma söz konusu oldu.!öyle ki: ÇalgKcKlardan biri (Mevlânâ nkn semâ` grubunda çalkp-söyleyen) terane söyleyenler makamkna eriqir. Mevlânâ o an,!imdi Futuhat-K Zeki Futuhat-K Mekki den iyidir dedi ve sema için kalktk. Böylece, böyle bir ortamda se-

8 322 Mustafa Alizade / Çev. Dursun Ali Türkmen - Metin Yasa ma a/qarkkya baqlamak, üzüntü verici teorik veya pratik kelami tartkqmalara girmekten daha iyidir demek istedi. KuQkusuz, sufilerin ve bu inanckn ileri gelenlerinin, semâ`k her birey için dotru bulmadkklark hususunu ifade etmemiz gerekir. Nitekim!ems-i Tebriz i, semâ`k çitler için haram kabul eder. mam Gazali (505/1111) semâ`k üç gruba aykrmkq; ikisini, bilgisizlik ve yaratklkqa uygun olmayan bir nitelik taqkmask nedeniyle yadskmkq,sadece bir tanesini uygun görmüqtür. 6 Mevlânâ nkn kendisi de bu düqüncede olup, aqatkdaki beyitler batlamknda, semâ` ehliyeti ni açkklamaktadkr: Semâ`K, dotru dürüst herkes beceremez Her yavru kuq da inciri delemez KuQun özelliti, kokuqarak ölmektir Hayalperestin özelliti, gözsüz olmaktkr Sonuç olarak diyebiliriz ki, buraya kadar anlatklanlardan anlaqkldktk kadarkyla, Mevlan ve diter sufilerin, semâ` ayininde yapklan dansla batlantklk hareketleri, ruhani skr ve hallere iliqkin semboller olarak kabul ettikleri ortaya çkkmaktadkr. Bu cümleden olarak semâ` ile ilgili bir takkm terimleri kendi literatürleri içinde anlamlandkrdkklark görülmektedir.!öyle ki: Kendi ekseni etrafknda dönmek anlamkna gelen ( ): Her yönde Hakk K müqahede etmeye, Hoplamak anlamkna gelen ( ): Ulvi Alem e duyulan istetin üstün gelmesine, Ayak Vurmak anlamkna gelen ( -): Nefs-i Emmare yi tekmelemeye, Oynamak anlamkna gelen ( ): Oynayarak sevgiliye ulaqmaya, iqaret eden temel terimlerden sadece bir kaçkdkr. KAYNAKÇA Divan- Gazaliyat- ems. Prof. Kerim Zamani, erh-i Cami-i Mesnevi (Cilt 3 ve 4). Dr. Abd el-hüseyn Zerrin Kub, Bahr der Veze. Dr. Abd el-hüseyn Zerrin Kub, Pille Pille ta Mülakat- Huda. Dr. Kamer Aryan, Ez Ney Name. 6 Gazali nin semâ` ile ilgili görüqleri konusunda ayrkntklk bilgi için bkz.: hyau Ulum ed-din, Müessesetü l-halebi,kahire,1967,ll/