SCLYA DAK SLAM MEDENYET NN AVRUPA YA ETKLER

Transkript

1 marife, yl. 9, say. 2, güz 2009, s SCLYA DAK SLAM MEDENYET NN AVRUPA YA ETKLER Mehmet AZML ÖZET Bu çalmada *slam Öncesi Sicilya nn durumu aktarldktan sonra Sicilya nn Müslümanlar tarafndan fethi konusu anlatlmaktadr. Ayrca Müslümanlarn hakimiyetinden sonra Normanlar döneminde Sicilya nn durumu, Sicilya *slam Medeniyetinin Batya tesirlerinden maddeler halinde bahsedilecektir. Bu etkiler siyasi etki, mimari ve sanatsal etki, ilmi etki, zirai etki, endüstriyel etki, dil ve edebiyat yönünden etki eklinde aktarlabilir. Anahtar Kelimeler: Sicilya, Norman, Fetih, Medeniyet, Etki. THE EFFECTS ISLAMIC CIVILIZATION IN SICILIA TO EUROPE In this article, after connection situation of Sicilia before Islam that is explained conquest of Sicilia by Muslims. Besides after sovereignty of Muslims, situation of Sicilia in the period of Normans, and will mentioned from the effects Islamic civilization in Sicilia to Europe. These effects are political, architectural, art, scientific, agricultural, industrial, linguistic and literature. Key Word: Sicilia, Norman, Conquest, Civilization, Effect. GR& Medeniyet, dönemsel bir yapklanma olmaktan ziyade, insanlk5kn ortak gayretinden ortaya çkkan bir yapklanmadkr. nsanlk5kn üretti5i de5erler genel olarak, ortak bir havuzda birikir ve her medeniyet bu birikimden faydalankr. Tarihte yaqayan medeniyetler, gerçek baqarkyk di5er medeniyetlerin maddi ve kültürel birikimlerini kullanarak elde etmiqlerdir. Müslümanlar da Antik Helen, Roma, Hint ve Çin medeniyetlerinin üretti5i de5erleri, transfer etmiqlerdir. Konumuzla ba5lantklk olarak örnek verirsek; Me mun, slam Medeniyetinin skçrama merhalesi olarak kabul edebilece5imiz Beytü l-hikme ye Anadolu nun birçok yöresinden topladk5k gibi, Sicilya da bulunan antik kitaplardan da getirtmiqti. 1 Doç. Dr., Dicle Ü lahiyat Fak. slam Tarihi Anabilim DalK, mazimli@hotmail.com. 1 Casim AvcK, slam Bizans likileri, stanbul, 2003, 197.

2 64 Mehmet Azimli Müslümanlar, elde ettikleri bu birikimlere katkklar yapkp kendi bünyesine katarak yeni bir medeniyet üretmiqler ve ürettiklerini baqka toplumlarla paylaqmkqlardkr. Avrupa bu paylaqkmdan en geniq ölçüde faydalanmkqtkr. Bu anlamda naskl ki slam Medeniyetinin temelinde Helen, Roma, Hint ve Çin medeniyetlerinin birikimleri varsa, bu günkü BatK Medeniyetinin de temelinde slam Medeniyetinin etkisi bulunmaktadkr. 2 slam Kn BatK üzerinde icra etti5i tesirleri, siyasi ve idari yapkdan mimariye, ziraattan endüstriye, yaqam standardkndan dil ve edebiyata kadar hemen her alanda görmek mümkündür. 3 Bu çalkqmamkzda, Ortaça5 slam DünyasKnKn en önemli merkezlerinden biri olan Sicilya da MüslümanlarKn kurdu5u yapklanmankn BatK dünyaskna etkisi konusunu inceleyece5iz. 7unu da burada hemen ifade edelim ki; slam Medeniyetinin BatKya tesirinin yollark anlatklkrken, Sicilya daki slam Medeniyetinin tesiri üzerinde fazla durulmamkqtkr. Bunun sebebi anlatkmlarkn özellikle spanya ve HaçlK seferlerinin BatKya tesiri üzerinde yo5unlaqmask sonucu Sicilya daki Medeniyetin tesirinin onlarkn gölgesinde kalmaskdkr. SLAM ÖNCES SCLYA slam öncesinde Sicilya, BizanslKlarKn AraplarK sürgün ettikleri yer olarak bilinir. Nitekim Bizans a ba5lk Gassânî emirlerinden Numan b. Münzir, isyan edince buraya sürülmüqtü. 4 Müslüman fetihlerinden önce Sicilya da hâkim olan güç Bizans tk. 5 Bizans, Sicilya yk o dönemde bir atlama taqk gibi kullankyor ve buradan Kuzey Afrika daki Müslüman topraklarkna baskknlar düzenliyordu. 6 SicilyalKlar Bizans Kn buradaki yönetiminden pek de memnun de5illerdi. Nitekim m.668 tarihinde adayk ziyaret eden mparator II. Kostans K hamamda öldürmüqlerdi. 7 SCLYA NIN FETH Sicilya, ilk olarak Hz. Osman devrinde m.649 veya m.652 yklknda 7am valisi Muâviye'nin deniz kuvvetleri komutanlk5kna getirdi5i, Muâviye bn Hüdeyc tarafkndan fethedilmeye çalkqkldk ancak ele geçirilemedi. Daha sonraki Müslüman akknlark, m.720 tarihinde Yezid b. Ebî Müslim, 8 m.728 tarihinde BiQr b. Safvan, 9 m.731 tarihinde de Müstenir b. Haris, 10 Abdülmelik b. Katan, 11 m.734 de Ubeyd b. Habbab Kn bir Bizans ordusunu yenmesi 12 ve m.736 da Kusem b. 2 Edip Akyol, slâm Medeniyeti nin BatK ya Etkileri le lgili BazK De5erlendirmeler, stem, Konya, 2006, SayK, VI, s Bkz Philip K. Hitti, slam Tarihi, Çev; Salih Tu5, stanbul, 1989, II, AvcK, bnu l-esîr, el-kamil, Beyrut, 1995, I, bnu l-esîr, IV, bnu l-esîr, III, 199; bn Kesir, el-bidaye ve n-nihaye, Beyrut, 2005, V, Halife b. Hayyat, Tarihu Halife b. Hayyat, Çev; AbdülhalKk BakKr, Ankara, 2001, bnu l-esîr, V, bnu l-esîr, V, Halife b. Hayyat, bnu l-esîr, V,

3 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 65 Avâne nin Sicilya daki Evveliye yi ele geçirmesi Qeklinde devam etmiqtir. 13 Bütün bu akknlar sonucu BizanslKlar adada Müslüman akknlarkndan oluqan korku sonucu birçok kale ve hisark tahkim ettiler. 14 Bu türden gerek kara savaqlark gerek denizde gerçekleqen mücadeleler Sicilya nkn A5lebîler tarafkndan kesin olarak fethine kadar devam edecektir. 15 AdanKn Müslümanlar tarafkndan kesin olarak fethi, Abbasîler döneminde Kuzey Afrika'da hâkimiyet tesis eden A5lebîler tarafkndan gerçekleqecektir. 16 Adada isyan eden BizanslK komutan Fimi nin isyank baqarkskz olunca, A5lebilere müracaat ederek A5lebi emiri Ziyadetullah K adankn fethi konusunda teqvik edip onun tereddütlerini giderdi. Bunun üzerine Ziyadetullah, KadK Ebû Abdullah Esed bnu'l-furât K, ordu komutanlk5kna getirip, emrine de piyade, 700 süvari ve yaklaqkk 100 gemi vererek Sicilya'nKn fethine memur etmiqti. 17 bnu'l-furât, m.827 tarihinde Sicilya'nKn Tunus'a en yakkn noktask olan Mazerâ'ya çkktk ve Saragosa yk kuqattk. Bu skrada Müslümanlar arasknda çkkan veba salgknk sonucu KadK Esed bnu'l-furât vefat etti. bnu'l-furât'kn yerine geçen komutan Muhammed ibn Ebu'l-Cevârî, Saragosa kuqatmasknk kaldkrdk. A5lebî hükümdark Ziyâdetullah'Kn gönderdi5i yardkm sayesinde güçlenen Müslümanlar, m.831 yklknda Palermo'yu ele geçirdiler. M.840 yklknda daha kuzeydeki Bari kenti fethedildi. M.843 yklknda yani Sicilya AdasKndaki Mazerâ kentine ayak baskqtan on beq ykl sonra Messina ele geçirildi. 18 Sonuçta Sicilya A5lebîler tarafkndan m.827'de baqlatklan ve m.902 yklkna kadar devam eden bir asra yakkn fetih harekâtk sonunda fethedilebildi. 19 SicilyalKlar ise bu fetih olaykna karqk çabuk teslim olmamkqlardk. Nitekim onlarkn isyanck bir kavim olduklark Sicilya valisinin FatKmi Halifesi Mehdi ye gönderdi5i mektupta açkkça ifade edilmektedir. 20 Müslüman fatihler, Sicilya daki halka daha önceki Bizans yönetiminden daha hoqgörülü bir yönetim sergilediler. 21 KadKn ve çocuklara vergi indirimi uyguladklar. 22 Sicilya bir müddet sonra m.947 den itibaren FatKmilerin gönderdi5i Kelbi askllk valiler tarafkndan yönetil- 13 Halife b. Hayyat, bnu l-esîr, V, bn Kesir, VII, bnu l-esîr, VII, hsan Abbas, el-arabu fi Sklliyye, Beyrut, 1975, bnu l-esîr, VI, bnu l-esîr, VII, bnu l-esîr, VIII, 72. Son yüzykllardaki dünya mafyasknkn a5krlkklk bölümünün Sicilya dan çkkmask da dikkate de5erdir. 21 Bu hoq görü sayesinde adada slam yayklmkqtkr. bn Havkal, baqkent Palermo daki gördü5ü mescit saykskna hayret ederek baqka bir beldede bu kadar mescit görmedi5ini söyler. bn Havkal, Suretu l- Arz, Beyrut, 1938, Haydar Bammat, slam n Çehresi, Çev; Osman Fehmi Giritli, stanbul, 1975,

4 66 Mehmet Azimli meye baqlandk. 23 Kelbiler döneminde Sicilya nkn yönetim ve kurumlar açkskndan Kayravan, MKsKr ve Endülüs le yarkqa girdi5ini görüyoruz. 24 Sicilya AdasKnKn fethi, talya daki slâm fetihleri için köprü vazifesi gördü. ArtKk talya üzerine de seferler yapklmaya baqlanmkqtk. 25 Müslümanlar IX. yüzyklda gerçekleqtirdikleri akknlarla Güney talya'yk, Malta'yK ve bazk sahil Qehirlerini ele geçirerek Roma ya do5ru ilerlediler. AynK zamanda Alp da5larknk aqmak suretiyle X. yüzykl boyunca Orta Avrupa içlerine seferler düzenlediler. 26 Buralarda bulunan bazk kaleler, hisarlar ve yer isimleri, söz konusu eserlerin o bölgelere giriqilen askerî seferler esnasknda yapkldk5knk göstermektedir. 27 NORMANLAR DÖNEMNDE SCLYA SLAM MEDENYET MüslümanlarKn talya hâkimiyeti yarkm askrdan fazla sürmedi. M.880 yklknda Bizans mparatoru I. Vasil, talya'nkn Güney sahilinde bulunan Toronto Qehrini geri aldk. Bundan birkaç ykl önce Bari sahil Qehri Müslümanlar tarafkndan kaybedilmiqti. Bir kaç ykl sonra da talya'nkn en güney ucu olan Kalabria eyaleti de MüslümanlarKn elinden çkktk. Bu arada Müslümanlar arask iç mücadeleler de baqlamkqtk. 28 Bu durum özellikle A5lebîlerin ykkklmask ile idari bir zaafkn oluqmask üzerine onun topraklarkna mirasçk olan 7iî FatKmîlerin döneminde yo5unlaqtk. Bir askrlkk A5lebî hakimiyetinin sona eriqi ile 1.5 askrlkk FatKmî dönemi baqlamkq oldu. M.1040 lardan m.1060 lara kadar mahalli asillerin yönetti5i adada, bu tarihten itibaren NormanlarKn baskklark baqladk ve m.1072 de Palermo, 16 ykl sonra da Saragosa, NormanlarKn eline geçti. M.1091 de ise ada tamamen iqgal edildi. 29 Normanlar, Müslümanlardaki kültürel birikimi fark ederek onlara karqk müsamahakâr davrandklar. Mücadele gücünü yitiren Müslümanlara ilim ve sanat alanknda eserler verme imkânk verdiler. Böylece bundan sonraki uzun müddet boyunca slam kültürü, Grek, Roma kültürü ile yo5ruldu ve yeni bir medeniyet ortaya çkktk. Greklerdeki güzellik duygusu, 7arkKn bilgisi ve RomalKlardaki canlklkk birleqmiq yeni bir oluqum çkkmkqtk. 30 Normanlar dönemini bir anlamda slam Medeniyetinin Avrupa yk aqklama dönemi olarak de5erlendirirsek yanlkq olmaz. Bunun neticeleri ve meyveleri ise yüzykllar boyu devam edecektir. 31 Sicilya daki ilk Norman kralk I. Roger, papalk5kn teklif ve baskklarkna direnerek Sicilya lk MüslümanlarKn zorla HKristiyanlaQtKrKlmalarKnK engelledi. O, adadaki 23 bnu l-esîr, VIII, hsan Abbas, bnu l-esîr, IX, Hitti, II, brahim SarKçam, Seyfettin ErQahin, slam Medeniyeti Tarihi, Ankara, 2006, bnu l-esîr, VIII, bnu l-esîr, IX, Fikret IQKltan, Sicilya, A, X, Abdurrahman Bedevi, Bat Düüncesinin Oluumunda slam n Rolü, Çev; Muharrem Tan, stanbul, 2002, 7. 66

5 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 67 Müslüman kalifiye kitlenin baskk karqksknda göç edece5inden korkuyordu. Adadaki bu topluluktan istifade etmek için orduda, bürokraside çalkqan Müslüman mühendis ve askerleri muhafaza edip hatta a5krlkklk olarak onlark tercih etti. 32 O5lu II. Roger da aynk siyaseti izledi. O, en gizli devlet skrlarknk bile Müslüman dankqmanlarkyla görüqürdü. Yönetiminde Müslüman liderleri taklit ederdi, onu bilmeyen Müslüman sankrdk. I. William da benzer siyaset güttü5ü için onun ölümünde Müslüman kadknlar gözyaqk dökmüqlerdi. 33 bn Cübeyr, II. William Kn denizde bo5ulma tehlikesiyle karqk karqkya kalan MüslümanlarK kurtarmak için çok para isteyen balkkçklara paralarknk ödeyip onlark kurtardk5knk, ayrkca o olmasaydk MüslümanlarK köleleqtireceklerini onun lütfüyle kurtulduklarknk anlatkr. 34 Bu dönemden sonraki fetret döneminde bazk isyan giriqimlerine giriqip bunun sonucunda büyük skkkntklara maruz kalan Müslümanlar, 35 II. Frederik in bazk dönemlerinde rahatlk5a kavuqmuqlardk. II. Frederik, slam dininin hayrank, slam kültürünü seven ve ö5renmek isteyen bir kiqi idi. slâm düqüncesinin tesiri altknda kalarak bu dine karqk ilgi duymuqtu. EtrafKnda Müslüman âlimleri bulundururdu. 36 Müslümanlar, m.1250 yklknda II. Frederik in vefat etmesinden sonra baskklara maruz kaldklar. Böylece, yaklaqkk 250 ykl süren (m.1091) fiilî hâkimiyetten ve 400 ykl süren ikametten sonra, (m.1249) 37 Sicilya da slam Kn ve MüslümanlarKn hikâyesi büyük oranda sona erse de, etkisi tarihte yerini almkq ve günümüze kadar devam etmiqtir. Kalan Müslümanlar ise kimileri sürgün edilirken 38, kalanlar da zorla HKristiyanlaQtKrKlmKQlardKr. 39 SCLYA SLAM MEDENYETNN BATIYA TESR Sicilya da yerli halk ile Müslümanlar arasknda barkq içinde bir yaqama düzeni kurulmuqtu. ktisadi ve ticari faaliyetler çok geliqkindi. 40 Bir zamanlar savaq gürültüleri ile çalkalanan ülkede Qimdi camiler, medreseler, saraylar inqa edilmeye baqlanmkqtk. Müslümanlar Sicilya'daki hâkimiyetleri skrasknda adaya birçok yenilik getirdiler. HKristiyan ahaliye geniq bir serbestlik tankdklar. Vergileri hafiflettiler. BaQQehir Palermo'da bu dönemde bulunan 300 cami bölgedeki slam kültürünün ne derece hâkim oldu5unu göstermektedir. Müslüman kadknlardan etkilenen Sicilya lk kadknlar Müslüman kadknlarkn modasknk takip ederek peçe takarlardk brahim Altan, slam Tarihinde Sicilya Adasnn Yeri, stanbul, 1993, Altan, bn Cübeyr, Endülüsten Kutsal Topraklara, Çev; smail Güler, stanbul, 2003, Ancak bütün bu geliqmeler adadaki Müslümanlara hiç bir baskknkn olmadk5k anlamkna gelmez. Buradaki korkunç baskklardan bn Cübeyr uzun uzun bahsetmektedir. bn Cübeyr, II. Frederik, etrafknda saygk duydu5u slam âlimleriyle oturumlar düzenler ve onlarkn kendisini sözüne ters söyledikleri sözleri kabullenir, hatta onlara karqk çkkanlark sustururdu. bnu l-esîr, XI, Bekir KarlK5a, slam Düüncesinin Bat Düüncesine Etkileri, stanbul, 2004, Bernard Lewis, Müslümanlarn Avrupa y Kefi, Byy., Trz., Bkz. Amin Maalouf, Ölümcül Kimlikler, Çev; Aysel Bora, stanbul, 2000, bn Havkal, bn Cübeyr,

6 68 Mehmet Azimli Hatta öyle oldu ki toplumdaki insanlar farklk dinlere mensup olmalarkna ra5men aynk kkyafetlerinden dolayk birbirlerinden aykrt edilemiyordu. 42 slam hakimiyeti boyunca, esasen geçmiq eski medeniyetlerin hatkralarkyla yüklü Sicilya'yK, Eski Grek ve Roma'nKn kkymetli kültür mirask ile karma bir hale gelmiq olan Do5u-slam kültür cereyanlark kaplamkq bulunuyordu ki bu karma kültür, Norman istilasindan sonra nihayet kesin bir Qekil alabilmiq ve Norman kültürüne kendine has ayrkmck karakterini verebilmiqtir. O zamana kadar sulh zamanknkn güzel sanatlark yerine, harp sanatk ve mücadele alanlarknda kafalarknk yoran Müslümanlar, NormanlarKn adayk ele geçiriqlerinden sonra, her alanda sahip olduklark deha sayesinde, slam-norman sanat ve kültürü alanknda ortaya çkkan zengin fikri patlamada tam bir verimlili5e ulaqabilmiqlerdir. 43 Norman KrallarK ve onlarkn yerine geçen varisleri, sadece Sicilya adask de5il, aynk zamanda Güney talya üzerinde de hâkimiyet kurmuq olduklarkndan, slam DünyasKndaki kültür varlk5knkn, birçok unsur ve de5erleri, talya YarKmadasK ve Avrupa içlerine aktarklkp iletilmesinde bir köprü vazifesi de görmüqtü. Onuncu asrkn ortalarkndan itibaren slam dünyaskndaki birikim açkk bir Qekilde Alp skrada5larknkn kuzeyinde göze çarpmaya baqlamkq ve kkta Avrupa sknk sarmkqtkr. Bu etki sadece bilim teknik alanknda de5il günlük yaqam tarzk ile de alakalkdkr. Yani BatK karanlkk ça5dan kurtulduysa bunu biraz da Sicilya ya borçludur. Sicilya, HaçlK Seferleri ve Endülüs ile birlikte slam Medeniyetinin BatKya etki yaptk5k üçüncü bir yoldur. 44 Rönesans Kn BatKnKn aydknlanmaskna en fazla etkiyi yaptk5knk kabul edersek, -bazk bilginler kabul etmese de- 45 Avrupa nkn slam Medeniyetinden en fazla etkilendi5i ana damar Sicilya dkr denilebilir. Bu anlamda Sicilya daki slam Medeniyeti, slam kültür ve medeniyetinin bir paratoneri, iletkeni olmuqtur. Böylece Avrupa nkn içinde bulundu5u karanlkk devir bir de5iqim gösterirken, bunda en önemli pay Müslümanlara aittir. slam DünyasKnda üretilen bilim, felsefe ve teknolojiler, atlama taqk olarak farz edebilece5imiz bu önemli adadan Avrupa ya nakledilmiqtir. Avrupa daki aydknlanma sürecinin de özellikle Sicilya nkn kuzeyinde yer alan talya dan baqlamask bunun en önemli kanktlarkndan biri sayklabilir. Müslümanlar, Avrupa ya Sicilya yoluyla birçok teknoloji yanknda, kâ5kt, pusula ve barut gibi teknolojik ve askeri alanda Avrupa yk çok ileri noktalara götürecek hayati keqifleri ö5retmiqlerdi. YapKlan çeviriler ile BatKlKlar, kendilerinden kat kat üstün olan bu bilim ve teknoloji karqksknda endiqeye düqmüq, slâm dan ve onun siyasi kuvvetinden telaqlankp 46 çok yo5un bir gayretle bunlark elde etmenin yollarknk araqtkrmaya baqlamkqlardk. Bu gayret de BatKnKn 42 Bammat, slam n Çehresi, Hitti, II, Ahmet Gürkan, slam Kültürünün Garb Medeniletirmesi, Ankara, Trz Bernart Lewis, Tarihte Araplar, stanbul, 2000, 162, Akyol,

7 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 69 atklkma girmesine sebep olmuqtu. 47 7imdi bu etkileqimin hangi alanlarda yo5unlaqtk5kna altk baqlkk altknda göz ataca5kz. SYAS ETK MüslümanlarKn Sicilya da kurduklark siyasi yapklanmankn, kendilerinden sonra gelen Normanlar dönemi ve dolaykskyla onun da etkisiyle Avrupa siyasi yapklanmask üzerinde etkileri olmuqtur. Sicilya yk ele geçirerek burada bir krallkk kuran Normanlar, A5lebi, FatKmi, Kelbi dönemi Müslümanlardan kalma saray adet ve merasimleri, 48 bu ba5lamda Müslümanlar döneminde kurulan yönetim kurumlark olan divanlark, slam dünyasknda kullanklan özel kalem anlamkndaki Haciplik müessesesini 49 ve Müslümanlardan kalma muhafkz alaylarknk da uygulamada aynen devam ettirdiler. 50 Buradan da Avrupa ya geçmesine vesile oldular. 51 AdanKn Normanlar tarafkndan iqgal edilmesinden bir askr sonra bile HKristiyanlarKn idaresi altkndaki Sicilya'da en yüksek makam ve vazifelerin Müslümanlar tarafkndan doldurulmask, MüslümanlarKn kadklarknkn olmask ve ticaretin önemli bölümünü ellerinde tutmalark görülmeye de5er durumdur. 52 OnlarKn yönetimi dkqardan bakklknca adeta yark slami bir yönetimdi denilebilir. 53 Bu dönemde Norman KrallarK, daha önceki Müslüman krallar gibi giyiniyorlar, yark Müslüman hayatk yaqkyorlardk. Müslüman dünyasknda adet olan ve adkna TKraz denilen krallara ait özel elbiselerin üzerindeki yazk gelene5ini devam ettirip, Arapça kûfi yazkyla yazklan bu elbiseleri giyiyorlardk. Bunun bir örne5i, Almanya daki Normburg müzesinde bulunan Sicilya krallarkna ait H.520 tarihli üzerinde Arapça kufi yazklar bulunan tkraz elbisedir. 54 Resmi dil hemen hemen Arapça idi. KrallarKn bazklark Arapça biliyorlardk. ArapçanKn etkisi her yere hâkimdi. DiplomalarKn bir kksmk Arapça olarak dolduruluyordu. 55 Maliye MüslümanlarKn elinde idi, bu yüzden mali dil tamamen Arapça idi. HükümdarlKk alameti olarak kabul edilen para baskmknda da MüslümanlarKn etkisi devam ediyordu. ParalarKn üzerinde Arap figürleri vardk ve aynk zamanda bazen kelime-i tevhit, bazen de besmele yazklkyordu. Resmi iqlerde Hicri takvim kullanklmaya devam ediyordu. KKsacasK Sicilya daki Norman hâkimiyeti slâmi yönetim karakterini devam ettirmiqti. 56 Kral I. Roger, Sicilya da esas itibariyle Müslümanlar zamankndaki eski idari sistem ve teqkilatknk aynen muhafaza etmiq, hatta yüksek mevkilerdeki Müslü- 47 Bkz. Montgomery Watt, slam n Avrupa ya Tesiri, stanbul, 1986, Altan, Bkz. Bammat, slam n Çehresi, hsan Abbas, Hitti, I, bn Cübeyr, hsan Abbas, El-HaQimî, IX, Akyol, Sigrid Hunke, Baty Aydnlatan slam Günei, Çev; Servet Sezgin, stanbul, 1972,

8 70 Mehmet Azimli man idareci ve memurlarknk makamlarknda muhafaza etmiqti. 57 O, eski sistemi ykkmaktan öte kullanmayk tercih etmiqti. BaQkenti Messina de5il, MüslümanlarKn baqkenti olan Palermo yapmkqtk. 58 Onun Palermo'daki sarayk BatKlK olmaktan çok, Do5ulu bir saray görünümündeydi. 59 BastKrdK5K paralarkn üzerinde Saf suresi 9. ayet yazklkydk. Bu bilgiler gerek sikkeler ve gerekse de belgelerle sabittir. 60 II. Roger Kn ordusunun ço5unlu5u Müslümanlardan oluquyordu ve bu ordusuyla m ykllarknda Güney talya ya saldkrmkqtk. Ordudaki Müslüman kuvvetler önemli bir yekûn oluqturmakla birlikte aynk zamanda mancknkk ve kuqatma aletleri gibi ordunun teknolojik ihtiyaçlarknk da Müslümanlar üretiyorlardk. II. Roger, Müslüman kkyafeti ile dolaqkyordu ve giydi5i elbiseler, slami tarzda desenlerle süslüydü. Onun HKristiyan oldu5unu bilmeyen bir kimse onu Müslüman zannederdi. 61 Bu yüzden kendisine yark dinsiz deniliyordu. 62 Bu dönemde Sicilya da en yüksek rütbe Ammiratus Ammiratorum yani Emiru l- Ümera idi. Emîru r-rahl kelimesi de Amiral e dönüqmüqtü ve HKristiyan denizcili5inin ilk amirali de bir Arap idi. 63 Bu durum, Norman Sicilya sknk, HKristiyan dünyask tarihinde bu özelli5iyle yegâne HKristiyan Devleti durumuna getirmiqti. 64 II. Roger, Arapça bilirdi. mzask Elhamdulillahi ükran li-niamihi idi. 65 LakabK slam DünyasKndaki hükümdarlarkn kullandkklark lakaplara benzer Qekilde Mutez Billah idi. 66 Halen Viyana müzesinde sergilenen kaftank kufi yazklarla süslüdür. I. William Kn unvank Hadi bi Emrillah, iken, II. William Kn ki Mustaiz Billâh idi. 67 Kral II. William, kraliyet nimetlerinden yararlanma, kanun koyma, yönetmelik yapma, adamlarkna bürokrasideki rütbelerine göre davranma, krallk5k ihti- QamlK hale getirme ve bu ihtiqamlark sergileme konusunda Müslüman sultanlara benzemeye çalkqmaktaydk. O, en önemli karar meclisi olan kraliyet meclisine MüslümanlarK almkqtk. 68 Namaz vakti gelince kralkn yankndaki Müslümanlar gruplar halinde ayrklkp namaza giderlerdi. bn Cübeyr, onun aqçksknkn ve terzisinin Müslüman oldu5unu, bürokrasinin ve saraykn ço5unun Müslümanlardan oluqtu- 5unu, kralkn en gizli konulark bile Müslüman dankqmanlarkyla paylaqtk5knk belirtir. 57 KarlK5a, Hunke, Hitti, II, KarlK5a, Altan, Lewis, Müslümanlarn Avrupa y Kefi, Hunke, 298, Hitti, II, 966; KarlK5a, hsan Abbas, drisi, Nüzhetu'l-Mütâk fî htiraki'l-âfak, Beyrut, 1989, I, Hasan Hallak, Alakatu l-hadariyye Beyne -2ark ve l- Yarb fi l-usuri l-vusta, byy, 1986, 127; KarlK5a, Altan,

9 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 71 II. William Kn imzask Elhamdulilahi Hakka Hamdihi idi. Bu durum bir anlamda galibin ma5luba tabi olmask anlamkna geliyordu ki baqka yerde pek görülmemiqtir. 69 Sicilya KralK II. Frederik, do5u kkyafetini ve Müslüman âdetlerini o kadar çok benimsemiqti ki 70 m.1250 de öldü5ünde Arap kkyafetleri ile kefenlenip defnedilmiqti. O ayrkca ArapçayK ö5renmiq, slâm düqünürlerinin kitaplarknk orijinallerinden okuma imkânkna sahip olmuqtu. II. Frederik in imza yetkili kiqisi bn Abdurrahman adknda bir Müslüman idi ve onun adkna yetkili elçilik görevinde de bulunuyordu. Pek çok SicilyalK devlet adamk gibi sarayknda Do5udakine benzer haremlik-selâmlkk kurmuqtu. II. Frederik bir yandan kendi özel yaqaykq ve alkqkanlkklark, di5er yandan resmi hayatknda yark yarkya do5ulu idi. Onun papalk5kn yetkilerini kksktlamayk amaçlayan ve dünyevî otoriteyi tamamen sivil yönetime bkraktkrmayk planlayan tavkrlarkndan rahatskz olan papa, onun aleyhinde aforoz karark çkkarttk. PapanKn ölümü üzerine II. Frederik, yeni Papa'nKn seçimini de engelledi ve böylece HKristiyan âlemi bir buçuk ykl dinî liderden mahrum kaldk. Ancak m.1243 yklknda papa seçilebilen IV. Innocent, önce II. Frederik ile iyi geçindi, ancak tekrar aralark açkldk. II. Frederik ço5unlu5u Müslümanlardan oluqan bir ordu ile Roma'yK kuqattk ve Papa, m.1244 yklknda kenti terk ederek Fransa'nKn Lyon kentine kaçmak zorunda kaldk. Ertesi ykl burada bir Konsil toplayarak imparatorun yeniden aforoz edilmesini ve imparatorluk görevine son verilmesini öngören bir karar çkkartmayk baqardk ise de bu karark uygulayacak bir dünyevî otorite bulamadk5k için, bir türlü tatbik imkânk bulamadk. 71 II. Frederik döneminde en çok dikkat çeken Qeyin slam siyasî rejimi oldu5u anlaqklmaktadkr. II. Frederik, her söyledi5i sözün TanrK buyru5u oldu5unu düqünen kutsal PapalKk yerine, ancak TanrK'nKn kesinleqmiq olan buyruklarknk uygulamakla görevli bir hilâfet rejiminin daha tutarlk oldu5unu düqünerek Kilise'nin otoritesini kksktlamaya ve slam dünyasknda yakkndan tankma imkânk buldu5u hilâfet sistemini, BatK dünyaskna taqkmaya kalkkqmkqtk. Papa ile mücadelesi bunun üzerineydi. O, böyle bir rejimi daha makul buluyordu. Nitekim onun bu çabalark, belki de papalk5kn batk dünyasknda önemini yitirmesinin ve kilisenin dünyevi egemenli5ine son verecek olan laikli5in baqlangkcknkn ilk iqaretleri olarak görülebilece5ini söyleyebiliriz. 72 MMAR VE SANATSAL ETK Sicilya'da MüslümanlarKn geliqiyle baqlayan yo5un QehirleQme, yanknda slam dünyaskndan edinilen bilgi ve tecrübelerin adaya akkqknk sa5ladk. Fetihle bera- 69 Hunke, Mustafa Sibai, slâm Medeniyeti nden Altn Tablolar, Çev; Nezir Demircan-M. Sait 7imQek, Konya, 1979, Bkz. Hitti, II, KarlK5a,

10 72 Mehmet Azimli ber baqlayan imar faaliyetleri slam hâkimiyetinin bitiqi ve MüslümanlarKn Norman dönemindeki müsamahakâr ortam gere5i kendilerini ilmi ve sanatsal faaliyetlere vermeleriyle doru5a ulaqtk. Normanlar, burada bulduklark mimari, sanatsal zarafet ve esteti5in esiri oldular. Onlar Müslüman krallarkn yaqadkklark saraylara yerleqmekle kalmadklar, bunlara benzer saraylar yaptklar. 73 Bu dönemde mimarideki slami tesirler yo5un olarak görülüyordu. Müslümanlar, mimariye sonsuz bir incelik ve hayal hissi veriyorlar, mimarinin cazibeli- 5ini ve orijinalli5ini canlk renklerle fayanslarkn, mermer harçlarknkn, iç içe örülü binlerce geometrik Qekillerle gayet ince oyulmuq ve kesilmiq alçklarkn üzerindeki yazklarkn karakterlerine ve hayali yapraklardan yapklan pkrlantalarkn dekorasyonuna yansktkyorlardk. 74 Müslüman sanatkârlar, Palermo'daki Palatine Kilisesinde görülen mozaik ve kitabelerden anlaqkldk5k üzere, Sicilya ve talya'nkn güney bölgelerinde uzun seneler boyu mesleklerini devam ettirmiqlerdi. 75 Sicilya'daki Norman mimarisi Roma ve slâm üslubunun baqarklk bir kark- QKmK oldu. Mimarîdeki süslemelerde ise tamamen slâm gelene5inin izleri hâkim oldu. Mesela Rönesans Kn bir model ve icadk olarak tanktklan Campanili (kilise çan kulesi), Kuzey Afrika'dan özellikle FatKmi döneminin sanatsal etkileriyle yapklmkq ve bilhassa MKsKr'dan alknmkq minare yapksknkn özel bir biçimiydi. 76 II. Roger tarafkndan baqqehir Palermo'da inqa ettirilen büyük kilise binasknkn tavanlark, slami tesir altknda kalarak yapklmkq resimler, desenler ve Kufi yazklarla süslenip bezenmiqti ve kiliseden çok camiye benziyordu. 77 Hiç Qüphesiz bu yapkda ve Sicilya'daki di5er abidelerin yapkmkndaki gibi Müslüman sanatkârlar kullanklmkqtk. Bugün Vatikan'daki HKristiyan Müzesi ve di5er müzeleri süsleyen mücevher kutulark ve piskopos asalark da dahil, bir çok fildiqi eqya bu devre ait Sicilya-slam sanatknk en güzel bir biçimde göstermektedir. 78 bn Cübeyr, II. William dönemi slami mimariye göre da yapklan saraylarkn güzelliklerini anlatmaktadkr. 79 II Frederik in kurdu- 5u Qatoda bir Arap tarzkydk. 80 MüslümanlarKn Sicilya mimarisine çok Qey kattkklark, BatK da özellikle de talya da bilinmektedir. 81 Sivri kemer tarzk, BatK da bambaqka bir Qekilde kullanklmakla birlikte gotik mimariyi etkiledi ve bu durum Gotik ve Rönesans yapklarknda görülmektedir. 82 MKsKrda kurulan ilk Müslüman-Türk devleti olan Tolonilerin yaptk5k camideki tasarkmlarkn Sicilya yoluyla özellikle Roman sanatknda kullankl- 73 Hunke, Mustafa AteQmen, Avrupal Gözüyle slâm, Byy, 1973, M.G.S. Hodgson, slam n Serüveni, Çev; Heyet, stanbul, 1993, II, 400; SarKçam, Hitti, II, KarlK5a, Hitti, II, bn Cübeyr, KarlK5a, Bedevi Will Durant, slam Medeniyeti, Orhan Bahaettin, Byy, Trz.,

11 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 73 dk5k ve sonra da Gotik sanatknkn ana motifi olarak yüzykllar boyu AvrupalKlarKn ruhunu ve gözünü okqadk5knk görüyoruz. 83 BatKdaki sanat eserlerindeki yonca yapra5k Qeklinde kemer kubbe kasnaklark, çiçek motifleri, mozaik kaplama, oymacklkk Sicilya yoluyla Almanya ya geçmiqti. Sicilya mimarisinde görülen Kufi hat ve ahqap ve fildiqi oymacklkk kilise yapklarknda görülebilmektedir. 84 talya da geç Ortaça5 ve Rönesans ta yapklan kuleleri Kahire deki ve daha do5udaki kuleleri karqklaqtkrkrsak, daha büyük benzerlikler ortaya çkkar. Bu yapk türleri talya üzerinden Avrupa nkn di5er yerlerine yayklmkqtk. Örne5in, ngiltere deki birçok karkqkk kemerler, Kahire de yapklmkq daha eski kemerlere çok benzemektedir. XVII. yüzyklkn sonunda, Londra daki kiliseler için yapklan kulelerin örne5ini daha önceki cami minarelerinde bulmak mümkündür. 85 slam sanatknkn etkisi talya da de5iqik boyutlarda ortaya çkkkyordu. Bu dönemde ciltlenen kitaplar, tamamen do5ulu bir dkq görünüm içerisindeydi. MüslümanlarKn kitaplarknda görülen fevkalade ciltçilik, artkk HKristiyanlarKn yazdk5k kitaplarda da görülüyordu. Bunlar Müslüman sanatkârlardan ö5renilmekteydi. AyrKca Musul da geliqtirilen ve Sicilya üzerinden talya ya giren pirinç eqya üzerine altkn 70, gümüq yahut kkrmkzk bakkr iqlemecili5i geliqmiqti. 86 Sicilya üzerinden talya ya giren oradan Fransa hatta ngiltere ye kadar uzanan Zecel türü Arap güftelerinin müzi5e etkisini de unutmamak gerekir. 87 LM ETK slam hâkimiyetinden sonra Sicilya, Müslümanlar tarafkndan ilim, kültür, ticaret merkezi haline getirilmiq ve burada bilim ve medeniyet teqekkül etmiqtir. slami dönemde slam dünyasknkn bütün bilgi birikimi buraya akmkqtk. Gerek do5udan gerek gerek Endülüs ten buraya yo5un bir kitap akkqk vardk. 88 7imdi skra bunlarkn batkya aktarklmaskndaydk. Sicilya'da Müslümanlar tarafkndan kurulan medreselerde çeqitli milletlerden bilim adamlark bir araya gelmiq ve her Qey gerçekler üzerinden ö5retilmiqti. 89 AdayK ziyaret etmiq olan bn Havkal, o dönemlerde sadece Palermo da 300 müderris oldu5undan bahseder. 90 Normanlar dönemiyle birlikte Güney Avrupa da, slâm medreseleri taklit edilerek ilk üniversitelerin kuruldu5u görülmektedir. BunlarKn mimari özelli5i, ders programlark, e5itim usulleri tamamen slâm medreselerinin taklidiydi. Ortaça5 slâm e5itim sisteminin, BatK da ve bir dereceye kadar Sicilya 83 Nesimi YazKcK, lk Türk slam Devletleri Tarihi, Ankara, 2002, Altan, Akyol, Hitti, II, Bedevi, hsan Abbas, Hodgson, II, bn Havkal,

12 74 Mehmet Azimli kraliyet sarayknda bir yer edinmiq oldu5unu görmekteyiz. 91 Bu arada talya, spanya ve Güney Fransa dan birçok kimsenin slâm medreselerine tahsile geldikleri görülmektedir. Sicilya, slâm Medeniyetinin yayklmasknda ve birçok unsur ve de5erlerinin talya yarkmadask ve Avrupa içlerine aktarklkp iletilmesinde köprü vazifesi gördü. Norman KralK II. Roger (m ), Arapça ö5rendi5i gibi, Arapça yazklan eserleri toplamkq ve büyük co5rafya b i l i m adamk drisî gibi Müslüman bilim adamlarknk alanlarknda araqtkrma yapmaya teqvik etmiqtir. Nitekim drisî, m.1154'te yazdk5k II. Roger e övgülerle baqlayan Kitâb-u Rucâr adkyla da meqhur olan Nüzhetu'l-Mütâk fî htiraki'l-âfâk adlk eserini II. Roger'a takdim etmiqtir. 92 Eser, kendisinden önceki bilgileri özetle nakletmekle kalmaz, aynk zamanda bilgi toplamak maksadkyla çeqitli ülkelere gönderilmiq olan kimselerin topladkklark orijinal malumatk da içerir. TopladK5K bilgileri tenkidi bir süzgeçten geçiren drisî, bu eserinde dikkati çeken bir geniq görüqlülük getirmekte ve dünyankn yuvarlaklk5k gibi bir takkm esas gerçeklere de skkk skkkya sarklmaktadkr. Bu abidevi eserinden ayrk olarak drisi, II. Roger için küre biçiminde bir gök haritask ile daire biçiminde baqka bir dünya haritasknk, her ikisi de gümüq üzerine olmak üzere imal etmiqtir. 93 Bu eser ile BatKlKlar dünya co5rafyask konusundaki yetersiz bilgilerini geliqtirdiler, 94 co5rafi keqiflere çkkacak olan spanya ve Portekiz gemicileri ilk bilgilerini buradan ö5rendiler 95 ve bu kitap batkda üç buçuk askr boyunca aqklamadk. 96 Bir anlamda bu kitap, dünyankn keqfine, dolaykskyla batknkn sknkf atlamaskna büyük katkk sa5lamkq oldu. II. Roger döneminde bir Arap Müslüman sultan için Palermo da günlük skcaklkklark ölçen bir alet yapmkqtk. 97 Yine bu dönemde bu gün batknkn kullandk5k rakamlar Avrupa ya geçmiqti. 98 slam kültürüne aqina olan II. Frederik'in, ArapçayK ana dili gibi bildi5i bilinmektedir. 99 KatKldK5K haçlk seferi esnasknda birçok Müslüman âlimle görüqmüqtü. slâm kültürüne çok meraklkydk. Müslüman bir kadkdan ders aldk5k, SicilyalK bir Müslüman dan mantkk okudu5u bildirilir. 100 O, m.1224 yklknda Napoli de bir üniversite kurmuq ve bu üniversiteyi, slâm düqüncesini BatK ya tanktmak için bir akademi haline getirmiqti. Buraya birçok Arapça eserler toplamkq, bu kurumun en önemli iqi Arapçadan Latinceye tercümeler yapmak olmuqtu. Burada Aristo ve bn RüQt ün 91 George Makdisi, Ortaça! da Yüksek Ö!retim, Çev; Ali Hakan ÇavuQo5lu, Tuncay BaQo5lu, stanbul, 2004, drisi, I, Hitti, II, 976; et-tkbi, Watt, Altan, Haydar Bammat, Garp Medeniyetinin Kuruluunda Müslümanlarn Rolü, Çev; Avni lhan, stanbul, 1966, Et-TKbi, Et-Tîbî, Hunke, KarlK5a,

13 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 75 eserleri tercüme edilerek ders kitabk olarak okutuluyor ve çeviriler Paris ve Polonya ya gönderiliyordu. 101 Bu durum, II. Frederik hanedank düqtükten sonra da devam etmiqtir. AyrKca Bologna üniversitesine Arapça kitaplar hediye etmiqti. 102 O, mütercim Michael Scot'a sarayknda geniq imkânlar vererek slam bilim ve düqüncesine ait pek çok eseri Arapçadan Latinceye tercüme ettirmiqti. Michael Scot, 103 Aristo'nun biyoloji ve zooloji'ye dair Arapçaya çevrilmiq eserlerinden Latinceye bazk tercümeler yapmkqtk. Aristo'nun bir eserini bn Sina'nKn yaptk5k Qerh ile birlikte özet halinde tercüme edip hamisi II. Frederik'e takdim etmiqti. Grekçe olan aslk halen kaykp Optica gibi birçok eser ArapçasKndan Latinceye çevrilmiqtir. Daha çok tkp, astronomi ve matemati5e dair eserlerin tercümelerinin yapkldk5k Sicilya'da bu çevrilen eserlerin, askrlar boyu birçok saykda el yazmalark çkkarklarak Avrupa'da yayklmkqtkr. Bu tercüme iqinde Sicilya'nKn gösterdi5i gayret, birinci derecede önem taqkmaktadkr ve bu gayret talya da gerçekleqtirilen Rönesans Kn baqlangkckna iqaret eden adkmlar olmuqtur. 104 Sonuçta do5rusunu söylemek gerekirse Helenistik kültüre dayandk5k iddiaskyla yola çkkan BatKlKlarKn Helenistik kültürün korunmaskna yönelik katkklark Müslümanlardan daha azdk. 105 Bu korumada esas görevi yapanlar Müslümanlar olmuqtu. Müslümanlar Sicilya yk fethettikten sonra klasik eserleri ve antikiteyi AvrupalKlara sundular. 106 BatKlKlar da eski Yunan eserlerini okumak için Arapça ö5rendiler. 107 Bologna daki gerek tkp ve gerek hukuk merkezlerindeki ö5renciler nesiller boyu slami kkyafetler içerisinde do5udan gelen eserlerin Qerh ve haqiyelerini yaparak bir anlamda do5unun talebesi oldular. 108 II. Frederik, Arap tkbbknkn yaykldk5k merkezlerden biri ve dünya çapknda Qöhreti olup kilisenin inhisarknda e5itim vermeyen 109 Salerno TKp Okulu'na önemli destek verdi. 110 Nitekim BatK tkbbknkn do5uqunu sa5layan ve üzerinde etkisi olup, 111 kurucularkndan biri Müslüman olan ve tam bir slami mimari ile yapklan, 112 Salerno TKp Okulu nun geliqiminde Arapçadan tercüme edilen eserlerin önemli rolü olmuqtu. 113 Salerno TKp Okulu nda hocalar Arapça kaynaklardan ders veriyorlardk. 114 AyrKca II. Frederik, MüslümanlarKn Sicilya da oturtmuq olduklark 101 Bammat, slam n Çehresi, De Lacy O leary, slâm Düüncesi ve Tarihteki Yeri, Çev; Hüseyin YurdaydKn, Y. Kutluay, Ankara, 1971, Watt, Hitti, II, Hodgson, Otto Spies, Do!u Kültürünün Avrupa Üzerindeki Tesirleri, Çev; NeQet Ersoy, ATO Dergisi lave YayKnlarK, No: 8, Ankara, 1974, 6, smet Kayao5lu, slâm Kurumlar Tarihi, Konya, 1994, II, Hunke Hunke, Watt, Et-TKbi, Hunke, SarKçam, Altan,

14 76 Mehmet Azimli farmokoloji (eczacklkk) ilgili prensipleri aynen kabul edip devam ettirdi5ini ve bunu bir kanunla yürüttü5ünü biliyoruz. 115 II. Frederik, slam dünyaskndaki emirlerle yazkqmakta, dünyankn muhtelif bölgelerindeki bilginlere sorular yöneltmekteydi. 116 Bu sorular, el-ecvibetu's- Skaliyye diye Qöhret bulan bir dizi eserin yazklmaskna neden olmuqtur. Devrin önde gelen bilginlerine yöneltti5i sorulara tatminkâr cevaplar verenlere büyük hediyeler göndermiqti. Di5er bir çok Müslüman Hükümdara arz etti5i gibi, Sultan el-kamil e de kksmen bilgi toplaykp ö5renmek ve kksmen de bilmece mahiyetinde bir takim matematik ve felsefe problemleri arz edip sormuqtur ki bunlark MKsKrlK bir alim baqark ile çözüp cevaplandkrmkqtk. KarKQKk matematiksel problemler ile geometri ve astronomi ile ilgili problemler ise, Musul'da çözülüp cevaplandkrklmkqtk. 117 O, Müslüman filozoflar ile toplankp tartkqmalar yapmaktan hoqlankrdk. 118 Sicilya nkn ilmi etkisi ve tercümeler, BatKda müspet ilim, akklcklkk ve serbest düqüncenin do5masknda büyük rol oynamkqtkr. Müslüman eserlerinin BatK da tanknmask, uzun süredir entelektüel bakkmdan derin bir uykuda olan BatK dünyasknkn uyanmaskna sebep olmuqtur. Bu kültür temask ça5kna, XVI. yüzykl Rönesans K ile kkyaslayarak, XIII. yüzykl Rönesans K adk verilmiqtir. Çünkü XVI. yüzykl Rönesans KnKn özellikleri sanat ve edebiyata iliqkin oldu5u halde, XIII. yüzykl Rönesans K ilk planda olmak üzere ilim ve felsefeyi ilgilendirmektedir. 119 Sonuç olarak bilim alanknda batknkn ilerlemesinde MüslümanlarKn rolü çok büyük olmuqtur. Fikir ve düqüncenin birleqme noktasknk teqkil eden Sicilya nkn, orta ça5 ilim ve kültürünün yeni nesillere ulaqtkrklmasknda oynadk5k rol önemlidir. Bu dönemde Arapça eserler, Latinceye tercüme edilerek Rönesans ve ardkndan modern bilimin do5uquna zemin hazkrlandk. Bu alanda MüslümanlarKn ileri sürdü5ü en önemli ve en esaslk fikir, bilime karqk oluquyla ön plana çkkan kiliseye karqk ilmin din ile ba5daqabilece5ini ortaya koymalarkdkr. ZRA ETK Sicilya ya gelen ve yerleqen Müslümanlar beraberlerinde Sicilya da bilinmeyen yeni zirâî usuller getirmiqlerdi. MKsKr ve Mezopotamya da uyguladkklark ziraat ve sulama ilmini 120 çok kksa bir sürede buraya taqkykp 121 bu gün bile kullanklan sulama kanallark 122 ve tesisleri 123 mükemmel sulama tesisleri kurdular Hunke, Hunke, 358; Altan, Bkz. KarlK5a, Et-Tîbî, Kayao5lu, Bkz bn Havkal, AteQmen, Celile Naci El-HaQimî, Suverun mine l-hadarati l-arabiyye, fi s-skkklliyye, el-mavrid, Ba5dat, 1980, IX, Altan, Lewis, Müslümanlarn Avrupa y Kefi,

15 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 77 Zeytin, pamuk, QekerkamKQK, limon, portakal, zeytin, fkstkk gibi o zamana kadar Sicilya bölgesi halkknca bilinmeyen bitkileri yetiqtirdiler. 125 Ada sakinlerine portakal, dut, hurma Qeker kamkqk ve pamuk üretimini ö5rettiler. Zirai alanda bol mahsul almayk bilen Müslümanlar, Normanlar döneminde bu iqleri ileri noktalara vardkrdklar. 126 O zamana kadar nadasa bkrakklan topraklarkn tam kapasiteyle kullankmk da burada uygulandk. Halen yaqayan yer isimleri ayrkca zirai meyvelerin isimlerinin Arapça orijinalleri gibi olmask zirai sahada fatihlerin tesirinin önemini göstermektedir. 127 Bugün bile Palermo da birçok çeqme ismi, tarkm ve zanaat kollarknda kullanklan birçok Arapça kelime, zirai etkinin kuvvetini açkkça ortaya koymaktadkr. 128 Böylece askrlar boyunca ülkedeki ticari ve zirai hayat, geniq çapta Müslüman tüccarlarkn elinde kalmkq ve ziraat, topraktan bol mahsul alknabilmesi için naskl hareket edilmesini ve ne yapklmasknk gayet iyi bilen Müslüman ziraatçklarkn idaresi altknda refah ve bolluk içinde sürdürülmüqtür. pek böcekçili5i burada uygulanmkq, Papirus bitkisi evvelkinden çok daha fazla miktarlarda yetiqtirilmiqtir. 129 M.1184 yklknda Sicilya adasknk ziyaret eden bn Cübeyr, burada gördü5ü topra5kn bereketinden, zengin tabii kaynaklarkndan ve çok saykdaki çeqitli geçim vasktalarkndan ve meyvelerin çeqit ve bollu5undan son derece etkilenmiqtir. 130 ENDÜSTRYEL ETK Müslümanlar Sicilya da endüstriyel alanda birçok yenili5e imza attklar. 131 GümüQ, bakkr, demir 132, kükürt, mermer, kkna 133 ve granit madenlerinin iqletilmesini nizama ba5ladklar. 134 Palermo, gibi Qehirlerdeki Müslüman sanatkârlar yerlilere endüstriyel sanatlark ö5rettiler. Musul'da XII. yüzyklda baqlatklkp geliqtirilen sanayi dalk olan pirinç eqya üzerine altkn, gümüq, yakut ve bakkr iqlenmesi buralarda da geliqmeye baqlamkqtk. Tekstil, seramikçilik, kâ5kt yapkmk, ipekçilik ve Qeker istihsali gibi birçok endüstri kollarknk geliqtirdiler. 135 El sanatlarkna verilen önem, mimarideki büyük geliqim, farklk materyalleri iqleme ve Qekil verme yetisi ve Arap entelektüellerin etkileri, BatK toplumlarknkn Ortaça5 Kn karanlk5kndan skyrklkp bu dönemi AydKnlanma ça5k niteli5inde geçirmesine olanak sa5lamkqtk. Müslüman hükümdarlar tarafkndan Palermo'daki sarayda kurulan ünlü dikimevi, Sicilya'daki HKristiyan hanedan mensuplarkna, üzerinde slâmî nakkq ve süs- 125 El-HaQimî, IX, Bammat, slam n Çehresi, Et-TKbi, Lewis, Müslümanlarn Avrupa y Kefi, Hitti, II, bn Cübeyr, Bammat, slam n Çehresi, El-HaQimî, IX, Altan, Gürkan, Hitti, II,

16 78 Mehmet Azimli lemeler, hatta kufi yazklar bulunan kumaqtan dokumaya uzun seneler devam etmiqtir. mparatorlarkn giydi5i ipek elbise ve çoraplar, üzeri Arap motifleri ile süslü Palermo ipe5i idi. 136 O dönemde Sicilya kumaqk dünyaca meqhur idi. 137 MKsKr ile bu konuda yarkqkyordu. 138 talya'nkn ilk dokuma sanatkârlark, teknik bilgilerini ve süsleme modellerini Sicilya'dan almkqlardk. Bu yüzden talya da dokunan kumaqlarda Oryantal karakter hâkimdi. XIII. asrkn baqlarkndan itibaren ipek dokumacklk5k birçok talyan Qehrinde esas sanayi dalk haline gelmiq ve bu Qehirlerde Sicilya'daki örneklerini taklit etmek suretiyle dokunan kumaqlar, Avrupa nkn çeqitli bölgelerine gönderilir bir duruma yükselmiq bulunuyordu. Bu tür ürünlere Avrupa'da istek o kadar fazlaydk ki, do5ulu üslubunda bir takkm elbiseye sahip olmayan, kendini güzel giyinmiq saymkyordu. 139 Müslümanlar Sicilya da gemi sanayinde ileri noktalara ulaqtklar, bitki liflerinden gemi halatlark ürettiler ve gemicilikte kullanklan neft sanayini geliqtirdiler. Onlar bu hususta Hint okyanusunda edindikleri bilgi ve tecrübelerin meyvelerini Akdeniz e getirdiler. Bu geliqmeler daha büyük ve Atlantik i geçebilen gemilerin yapkmk ile sonuçlanacaktkr. 140 MüslümanlarKn ilme ve bilime kattkklark baqka bir hizmet de pusulayk BatK ya tanktmak olmuqtur. Gemicilikteki ilerlemeler ve pusulankn ö5retilmesiyle Avrupa da denizcilik tekni5i çok ilerledi ve co5rafi keqifler bu sayede gerçekleqti. 141 Kültür ve medeniyetin yayklmasknda birinci derecede önemli olan kâ5kdkn Avrupa da yayklmasknda MüslümanlarKn rolü büyük olmuqtur. PahalK bir madde olan ipek yerine daha bol ve tedariki kolay bir madde paçavradan kâ5kt imali yapan Müslümanlar, dünya tarihi açkskndan bu önemli geliqmeyi 142 Avrupa ya tankttklar. 143 Böylece kâ5kdkn kullanklkqk, Endülüs ve Sicilya yoluyla Avrupa ya geçti. 144 Avrupa daki ilk ka5kt fabrikask Palermo da kuruldu. 145 Sonuçta Sicilya üzerinden Avrupa ya kâ5kdkn transferi ve Avrupa da bollaqmask da Rönesans Kn sebepleri arasknda sayklmaktadkr. 146 DL VE EDEBYAT YÖNÜNDEN ETK Sicilya nkn Avrupa dil ve edebiyatk üzerinde de etkileri vardkr. 147 Norman kralk II. Roger Arap Qiiri dinlemeyi seven ve etrafknda Arap Qairler bulunduran 136 Akyol, Altan, El-HaQimî, IX, Altan, Watt, Akyol, Adam Mez, Onuncu Yüzylda slâm Medeniyeti, Çev. Salih 7aban, stanbul, 2000, Kayao5lu, Watt, 34; Hitti, II, Et-TKbi, YazKcK, Bak. hsan Abbas,

17 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 79 birisiydi. II. Frederik Müslüman Qairleri Palermo sarayknda toplardk. EtrafKndakiler Müslüman halkkn a5kzlarknda dolaqan Qiirlerini toplayarak Sicilya Qiiri oluqturmuqlardk. 148 Halk dilinde Qiirin yaygknlaqmask da Müslüman Qairler sayesinde olmuqtu. 149 Bu konuda birçok örnek bulunmaktadkr. 150 talyan Qiiri, nesri ve musikisi de Müslüman edebiyatçklarkn etkisinde kaldk. 151 Dante gibi talyan yazarlar Müslüman edebiyatkndan etkilendiler. Dante, Maari den 152 ve özellikle de bn Arabî nin Miraç adlk eserinden etkilenmiq ve meqhur lahi Komedya sknk adeta bunun benzeri olarak ortaya koydu5unu söyleyebiliriz. 153 Sicilya yoluyla edebiyat alanknda Avrupa ya birçok masal ve hikâye unsuru da geçmiqtir. Bunlar Alp da5lark yoluyla kuzeye ulaqmkqtkr. 154 Bunlar arasknda Yedi Uyurlar gibi dini anlatkm türleri de vardkr. Bu etkiler sonraki yüz ykllarda da devam etmiqtir. 155 O dönemden kalma Arapça ile yazklan bazk kitabeler ve mezar taqlark 156 ArapçanKn etkisinin göstergelerinden biridir. 157 slam medeniyetinin BatK dillerinde bkraktk5k kelimeler de bulunmaktadkr. Misal olarak verirsek bu günkü Sicilya da kullanklan dilde yüzlerce Arapça kelime bulundu5u gibi, yakkndaki ada olan Malta adasknda ise halen ArapçanKn bir lehçesi konuqulmaktadkr. 158 BatK dillerine geçen Arapça kelimelerin bir kksmk medeniyet üstünlü5ünden dolayk kullanklan eqyankn isimleri, bir kksmk da çeqitli alanlardaki ilmi terimlerdir. Bu bilim ve sanat transferi skrasknda ArapçanKn özellikle güney bölgesinde kullanklan talyancaya olan etkisi ve MüslümanlarKn buradan ayrkldkktan sonra bölge insanlarknkn Müslümanlara olan özlemlerinin tarih boyunca devam etmesi de ayrk bir anekdottur. 159 Bu, günlük hayattaki talyancadaki kelimelerden ve isimlerde kullanklan nisbet ya skndan da anlaqklabilir. 160 AyrKca misal olarak, transfer olmuq kelimelerden bazklarknk verebiliriz. Zehra(gül) kelimesinden zagara, merc(çaykr) margin, Qebeke(a5) kelimesinden sciabica, rktl(ölçü) kelimesinden rotolo, kantar kelimesinden cantaro, kafiz(ölçü) kelimesinden cafizu, 5uraf(oda) kelimesinden garaffu divan kelimesinden dohana, kabil(kablo) kelimesinden cable, funduk (otel) kelimesinden fondaco, defter kelimesinden defetari, 148 Bammat slam n Çehresi, Altan, Bkz. Ahmet Tevfik El-Medeni, raku Envaru l-medeniyyetu l-slamiyye Ala Avrupa Min Ceziretu s- Sklliyye, Cezair, 1980, IV, Watt, Bammat slam n Çehresi, Bedevi Dante nin bn Arabi nin Miraç isimli kitabkndan etkilenmesini uzunca anlatmaktadkr. Bkz Hitti, II, Bedevi, El-Medeni, Altan, Emin Tevfik Et-Tîbî, Devru s-sakaliyye fi ntikali l-ulum ve l-mearif el-arabiyye ila Avrupa, Tarihu l Ulum nde l-arab, C.2, byy, 1987, Bunlardan biri olan SicilyalK Michele Amari dir. Bkz. Altan, Mazerani, Berluskoni, Covanni, gibi, bkz. Altan,

18 80 Mehmet Azimli kelimeleri 161 Sicilya da kullanklmaktadkr. 162 Bu konuda gerek yer isimlerinden gerek QahKs isimlerinden birçok örnek verilebilir. 163 SONUÇ MüslümanlarKn kontrolünde yaklaqkk 250 ykl süren fiilî hâkimiyetten ve 400 ykl süren ikametten sonra Sicilya da slam Kn ve MüslümanlarKn durumu büyük oranda sona erse de, etkisi tarihte yerini almkq ve günümüze kadar devam etmiqtir. slam hakimiyeti boyunca, her alanda sahip olduklark deha sayesinde, slam sanat ve kültürü alanknda ortaya çkkan zengin fikri patlamada tam bir verimlili5e ulaqklmkqtkr. Do5rusu X. asrkn ortalarkndan itibaren slam dünyaskndaki birikim açkk bir Qekilde kkta Avrupa sknk sarmkqtkr. Bu etki sadece bilim teknik alanknda de5il günlük yaqam tarzk ile de alakalkdkr. Yani BatK karanlkk ça5dan kurtulduysa bunu biraz da Sicilya ya borçludur. Sicilya, HaçlK Seferleri ve Endülüs ile birlikte slam Medeniyetinin BatKya etki yaptk5k üçüncü bir yoldur. Rönesans Kn BatKnKn aydknlanmaskna en fazla etkiyi yaptk5knk kabul edersek, Avrupa nkn slam Medeniyetinden en fazla etkilendi5i ana damar Sicilya dkr denilebilir. Bu anlamda Sicilya daki slam Medeniyeti, slam kültür ve medeniyetinin bir paratoneri, iletkeni olmuqtur. Böylece Avrupa nkn içinde bulundu5u karanlkk devir bir de5iqim gösterirken, bunda en önemli pay Müslümanlara aittir. slam DünyasKnda üretilen bilim, felsefe ve teknolojiler, atlama taqk olarak farz edebilece5imiz bu önemli adadan Avrupa ya nakledilmiqtir. Avrupa daki aydknlanma sürecinin de özellikle Sicilya nkn kuzeyinde yer alan talya dan baqlamask bunun en önemli kanktlarkndan biri sayklabilir. Müslümanlar, Avrupa ya Sicilya yoluyla birçok teknoloji yanknda, kâ5kt, pusula ve barut gibi teknolojik ve askeri alanda Avrupa yk çok ileri noktalara götürecek hayati keqifleri ö5retmiqlerdi. YapKlan çeviriler ile BatKlKlar, kendilerinden kat kat üstün olan bu bilim ve teknoloji karqksknda endiqeye düqmüq, slâm dan ve onun siyasi kuvvetinden telaqlankp çok yo5un bir gayretle bunlark elde etmenin yollarknk araqtkrmaya baqlamkqlardk. Bu gayret de BatKnKn atklkma girmesine sebep olmuqtu. Sonuç olarak bilim alanknda batknkn ilerlemesinde MüslümanlarKn rolü çok büyük olmuqtur. Fikir ve düqüncenin birleqme noktasknk teqkil eden Sicilya nkn, orta ça5 ilim ve kültürünün yeni nesillere ulaqtkrklmasknda oynadk5k rol önemlidir. Bu dönemde Arapça eserler, Latinceye tercüme edilerek Rönesans ve ardkndan modern bilimin do5uquna zemin hazkrlandk. Bu alanda MüslümanlarKn ileri sürdü5ü en önemli ve en esaslk fikir, bilime karqk oluquyla ön plana çkkan kiliseye karqk ilmin din ile ba5daqabilece5ini ortaya koymalarkdkr. 161 Bu konuda Arapçadan geçen isimlerin uzun listesi için bkz. Hallak, Hunke, Endorya Burozo, El-Müslimun Fi Skliyya ve Tesiruhum Fi Kurunu l-vusta, Cezair, 1980, IV,

19 Sicilya daki *slam Medeniyeti nin Avrupa ya Etkileri 81 BBLYOGRAFYA Abbas hsan, el-arabu fi Sklliyye, Beyrut, Ahmet Tevfik El-Medeni, Qraku Envaru l-medeniyyetu l-slamiyye Ala Avrupa Min Ceziretu s-sakaliyye, Cezair, Akyol Edip, slâm Medeniyeti nin BatK ya Etkileri le lgili BazK De5erlendirmeler, stem, Konya, 2006, SayK, VI. Altan brahim, slam Tarihinde Sicilya AdasKnKn Yeri, stanbul, Amin Maalouf, Ölümcül Kimlikler, Çev; Aysel Bora, stanbul, AteQmen Mustafa, Avrupal Gözüyle slâm, Byy, AvcK Casim, slam Bizans likileri, stanbul, Bammat Haydar, Garp Medeniyetinin Kuruluunda Müslümanlarn Rolü, Çev; Avni lhan, stanbul, Bammat Haydar, slam n Çehresi, Çev; Osman Fehmi Giritli, stanbul, Bedevi Abdurrahman, Bat Düüncesinin Oluumunda slam n Rolü, Çev; Muharrem Tan, stanbul, Burozo Endorya, El-Müslimun Fi Sakaliyya ve Tesiruhum Fi Kurunu l- Vusta, Cezair, Celile Naci El-HaQimî, Suverun mine l-hadarati l-arabiyyeti, fi s- SKkKlliyye, el-mavrit, Ba5dat, Durant Will, slam Medeniyeti, Orhan Bahaettin, Byy, Trz. Emin Tevfik Et-Tîbî, Devru s-sakaliyye fi ntikali l-ulum ve l-mearif el- Arabiyye ila Avrupa, Tarihu l Ulum nde l-arab, C.2, byy, Gürkan Ahmet, slam Kültürünün GarbK MedenileQtirmesi, Ankara, Trz. Halife b. Hayyat, Tarihu Halife b. Hayyat, Çev; AbdülhalKk BakKr, Ankara, Hasan Hallak, Alagatu l-hadariyye Beyne Q-7ark ve l- arb fi l-usuri l- Vusta, byy, Hitti Philip, slam Tarihi, Çev; Salih Tu5, stanbul, Hodgson M.G.S., slam n Serüveni, Çev; Heyet, stanbul, Hunke Sigrid Baty Aydnlatan slam Günei, Çev; Servet Sezgin, stanbul, IQKltan Fikret, Sicilya, A, X, 595. bn Cübeyr, Endülüsten Kutsal Topraklara, Çev; smail Güler, stanbul, bn Havkal, Suretu l-arz, Beyrut, bn Kesir, el-bidaye ve n-nihaye, Beyrut, bnu l-esir, el-kamil, Beyrut, drisi, Nüzhetu'l-MüQtâk fî htiraki'l-âfak, Beyrut,