MEVLÂNÂ NIN MEKTUPLARINDA HADSLERDEN MESAJLAR

Transkript

1 marife, yl. 7, say. 3, k 2007, s MEVLÂNÂ NIN MEKTUPLARINDA HADSLERDEN MESAJLAR Mehmet EREN ÖZET Sûfîler, mektubu, bir irat ve eitim vastas olarak kullanmlardr. Döneminin önemli mutasavvflarndan olan Mevlânâ da, bata akrabalarna, dostlarna ve idarecilere olmak üzere birçok mektup yazmtr. Onun günümüze ulaarak yaymlanan 150 mektubu vardr. Bunlarn büyük çounluu, tavsiye mektubu olup, bir konuda yardm talebi için yazlmtr; ancak Mevlânâ, onlarn yazl sebeplerini vesile ederek, muhatabna dinî-ahlâkî konularda birçok öütler ve hikmetli nükteler sunmutur. Böylece, fazla mehur olmasa da Mektûbât, onun dier eserleri gibi, içinde büyük kültür hazinesi barndrr. Mevlânâ, bütün eserlerinde olduu gibi mektuplarnda da, bahsettii konularla ilgili olduunu düündüü çok sayda âyet, hadis, atasözü, deyim, kelam- kibâr ve iirlerden beyitler zikreder. Biz, bu yazmzda, onlarda kullanlan hadis ve rivayetleri, konularna göre on balk altnda topladk. En çok rivayet, mektuplarn yazl sebebinden dolay, insanlara faydal olmak, sevgi ve dostluk, güzel ahlâk hasletleri gibi konulardadr. Anahtar kelimeler: Mevlânâ, Mektûbât, Hadisler, Selçuklular, Konya. MESSAGES FROM HADITHS IN MAWLANA S LETTERS The Sufis have used letter as an instrument of guidance and training. Mawlana, among the eminent mutasawwifs of his time, has also written many letters mainly to his relatives, fellows and rulers. There are one hundred and fifty letters of Mawlana which have reached our time and have been published. Most of them are the letters of advise, and being written to request help. But Mawlana has given many advises and presented witty remarks full of wisdom to his collocutor about religious and ethical matters. Although Mektubat is not so popular, it is a very important treasure of culture like his other works. As the case in all his works, Mawlana has also mentioned a lot of verses, hadiths, proverbs, idioms, words of nobles and couplets from poems in his letters concerning the subjects in question. In this article, we have classified the hadiths and the narrations quoted in these letters by him under ten titles in accordance with their subjects. Most of the narrations concentrate in the chapters discussing such subjects as being beneficial to human beings, love and friendship, good moral traits because of the reasons of letters to be written. Key words: Mawlana, Maktubat, Hadiths, Saljukids, Konya. Doç. Dr., Selçuk Ü. lahiyat Fak. Hadis ABD. ÖTretim Üyesi. meren11@hotmail.com

2 262 Mehmet Eren GR' Bütün kültürlerde mektup geleneti vardkr. Daha çok kiqiler arasknda küçük hacimli yazkqma metinleri olarak görülen mektup, aynk zamanda bir edebiyat türü kabul edilir. slâm âlimleri, ilk askrlardan itibaren birbirleriyle mektuplaqarak, ilmî konulark müzakere ettikleri gibi, çeqitli hususlarda uyarmak, yol göstermek ve nasihatte bulunmak amackyla yöneticilere de mektup yazmkqlardkr. Âlimler arasknda, mektup yazma gelenetinin, bilhassa sûfîlerde ilk dönemlerden itibaren oluqtutu görülmektedir. Onlar, mektubu, irqat ve etitim faaliyetinin bir parçask kabul ederler. Bu yüzden, müritlere nasihat etme ve tasavvufun inceliklerini ötretme gayesiyle mektup yazma âdeti, neredeyse bütün tasavvuf ehli tarafkndan benimsenmiq, tarikatlarkn yaygknlaqmaskndan sonra da, uzakta olan müritlerin Qeyhle irtibatk, genellikle bu yolla satlanmkqtkr. Kimi mutasavvkflarkn çok saykda mektubu vardkr. Öyle ki, onlardan bazklarknkn mektuplarknkn derlenmesiyle Mektûbât adknda eserler bile ortaya çkkmkqtkr. 1 Sûfî mektuplarknkn yazklkq amaçlarkndan bazklark QunlardKr: Yöneticileri uyarmak veya onlara bazk istekleri iletmek, diter âlim ve sûfîlerle görüq alkqveriqinde bulunmak, kendilerine sorulan hususlara cevap vermek, uzakta olan müritlerine seyr-i sülûklark ve baqka konular hakkknda bilgi vermek. 2 Mevlânâ da, döneminin önemli bir sûfîsi olarak, toplumun detiqik kesimlerinden insanlara mektuplar yazmkqtkr. Onun mektuplarknkn çotu, yöneticiler nezdinde ihtiyaç sahiplerine arack olmak maksadkyla yazklmkqtkr. Her ne kadar gaye yardkm talebi olsa da, mektuplarda sadece bunu dile getirmekle yetinilmemiq, bilakis yazklkq sebebi vesile edilerek, güzel bir üslupla, muhataba kkymetli dinî-ahlâkî bilgiler verilmiq ve faydalk nasihatlerde bulunulmuqtur. Bu yazkda, Mevlânâ nkn mektuplarkna dair bilgi verildikten sonra, onlarda hadislerle verilen mesajlar üzerinde durulacaktkr. Hadislerin tespiti için Abdülbâki GölpKnarlK nkn Mektuplar adkyla yaykmladktk tercüme (stanbul 1963) esas alknacaktkr. Bu kitabkn sonunda, mektuplarda geçen hadisler için bir fihrist hazkrlanmkqsa da, o oldukça yetersiz ve hatalkdkr. DolayKsKyla biz, hadisleri belirlemede, bu fihristi kullanma yerine, baqtan sona kadar bütün mektuplark okuma yolunu tercih ettik. A. MEVLÂNÂ NIN MEKTUPLARI MutasavvKf, âlim ve Qair kimlitiyle meqhur Mevlânâ Celâleddin (ö. 672/1273), kendini Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin el-belhî Qeklinde tanktkr. 3 Mevlânâ, KadK Sirâceddin e yazdktk mektupta, ona Arapçada efendimiz 1 mâm-k Rabbânî nin (ö. 1034/1624) Mektûbât K, bir mutasavvkf tarafkndan yazklan en kapsamlk ve en meqhur mektup külliyatk olup, kendisinin tevarüs ettiti ve geliqtirditi NakQibendî geleneti hakkknda baqlkca kaynak durumundadkr. Bilgi için bkz. Algar, Mektûbât, D,A, XXIX, Öngören, Mektup/Tasavvuf, D,A, XXIX, Mevlânâ Celâleddîn, Mektuplar, trc. Abdülbâki GölpKnarlK, s. 122; Mesnevî nin giriqi.

3 Mevlânâ nn Mektuplarnda Hadislerden Mesajlar 263 anlamkna gelen mevlânâ ifadesiyle hitap etmiqtir. Hitap biçiminden, o dönemde âlimlere Mevlânâ denditi anlaqklmaktadkr. Mevlânâ için kullanklan diter bir unvan, hükümdar anlamkna gelen ve babask tarafkndan verilditi bildirilen Hudâvendigâr dkr. MüderrisliTi sebebiyle de Molla Hünkâr, Mollâ-yK Rûm gibi unvanlarla anklan Mevlânâ, Arap dili ve edebiyatk, lügat, fkkkh, tefsir ve hadis gibi ilimler baqta olmak üzere, aklî ve naklî ilimlerden icazetlidir. 4 Mektûbât, oldukça önemli oldutu halde, fazla meqhur olmayan bir eserdir. O, Mevlânâ nkn muhtelif sebeplerle detiqik kiqilere yazdktk mektuplardan oluqmaktadkr. YakKnlarKna, çocuklarkna ve müritlerine gönderdiklerinin yanknda, ço- TunluTu ihtiyaç sahiplerinin taleplerini bildirmek maksadkyla zamankn yöneticilerine yazklmkqtkr. 1. Mektuplar6n Mevlânâ ya âidiyeti, say6s6 ve ne7ri Dördü Arapça, diterleri Farsça olan mektuplarkn sayksk, Mektûbât Kn Uzluk neqrinde 147 5, GölpKnarlK çevirisinde 150 dir. 6 GölpKnarlK, Menâkbü l-ârifîn deki!ems e yazklmkq dört manzum ve Salâhaddin in hastalktknda ona gönderilen bir mektupla, toplam sayknkn 150 oldutunu belirterek Qöyle der: Bu mektuplarkn üç tanesinin Mevlânâ ya ait olmadktknda 7, fakat onun emriyle yazkldktknda, öbürlerin hepsinin de Mevlânâ tarafkndan ve çotu(nun) gelenete uyulup söylenerek yazdkrklmkq, sonra tashih edilip tebyîz edilmiq oldutunda, hiçbir Qüphemiz kalmadk. 8 MektuplarKn Mevlânâ ya âidiyeti hususunda üç karine zikreden GölpKnarlK ya göre, bunu gösteren en önemli delil ise, bizzat mektuplardkr, onlarkn muhtevalarkdkr; zira onlar, tam olarak Mevlânâ nkn yaqaykq tarzk ve yaqadktk devirle ilgilidir. Hatta QahKslar ve olaylarla ilgili bazk müphem hususlar, bu mektuplar sayesinde ortaya çkkarklabilir. 9 4 Öngören, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, D,A, XXIX, 441, GölpKnarlK ya göre, bu baskmda, Sultânü l-ulemâ ya ait bir mektupla ve Burhaneddin Çelebi nin verditi icâzet-nâmeden baqka, Lâhika daki mektupla beraber, Mevlânâ ya ait 145 mektup vardkr. (Mektuplar s. xkx) 6 GölpKnarlK, Mevlânâ nkn daha baqka mektuplarknkn olmask gerektitini, ama onun bunlardan baqka günümüze gelen mektubu bulunmadktknk Qu ifadelerle dile getirir: Çünkü bunlarkn hemen-hepsi, bir iq, bir istek için yazklmkq mektuplar. Hepsinde Mevlânâ nkn inanck, tasavvufî düqüncesi, dünya görü- Qü pkrkl-pkrkl görünüyor, ama onun, dostlarknkn ahvaline, kendi hallerine ait mektuplark, sorulan sorulara verditi cevaplark da vardk elbet Mevlânâ ya gönderilen mektuplar da vardk; fakat ne yazkk ki, ne onlar elimizde, ne öbürleri. Bunlar da, yark resmi ve bir iq zkmnknda yazkldktk için saklanmkq olacak. Sonradan dostlar ve Qüphesiz Çelebi Hüsameddin ve Sultan Veled, bunlark müsveddelerinden yazmkqlar, bir kitap haline getirmiqler. (Mektuplar, s. xvkk-xvkkk) 7 Bunlar; 8., 54. ve 66. mektuplardkr (Mektuplar s. KKK). AyrKca, 13. yazk mektup olmayabilir. 8 Mevlânâ, Fîhi Mâ Fîh ve Mecâlis-i Seb a dan Seçmeler, haz. Abdülbâki GölpKnarlK, s. KKK (önsöz). MektuplarKn müsveddelerinin Hüsameddin Çelebi ve Sultan Veled tarafkndan yazkldktk, çok azk dkqknda orijinallerinin mevcut olmadktk ifade edilir. (KayaoTlu, Mevlânâ ve Mevlevîlik, s. 76, 79) 9 Örnekler için bkz. Mektuplar s. vk-vkkk.

4 264 Mehmet Eren Mektuplarda ele alknan konulardan bir kksmknkn ve Senâî (ö. 525/ ) ile Attâr dan (ö. 627/ ) nakledilen Qiirlerin, Mevlânâ nkn diter eserlerinde aynen bulunmask ve onlarkn Eflâkî nin Menâkb Knda anlatklanlarla da paralellik arz etmesi, mektuplarkn Mevlânâ ya ait oldutunu güçlendirici deliller araskndadkr. 10 Mevlânâ nkn mektuplark, ilk defa, M. F. Nafiz Uzluk tarafkndan Süleymaniye Kütüphanesi ndeki nüshask (Nâfiz PaQa, nr. 1055) esas alknarak 1937 de neqredilmiqtir. 11 Bu neqirde, sondaki 3 ilave ile toplam 147 mektup mevcuttur. AyrKca Konya Mevlânâ Müzesi ndeki nüshayla (nr ) karqklaqtkrklkp farklklkklar kitabkn sonuna eklenmiqtir. DoTru-yanlKQ cetveli hazkrlanmaskna ratmen bu ne- Qirde birçok hata bulunmaktadkr. ki ykl sonra, M.!erefeddin Yaltkaya, Tahlil ve Tenkitler adlk makalesinde, bu 147 mektubun yazkldktk kiqileri belirterek, çok kksa olarak konularknk açkklamkqtkr. 12 O, Mevlânâ nkn bu kkymetli 147 mektubu(nu) hulâsa ederek tercüme ediyoruz (s. 323) dese de, çalkqmankn mektuplarkn özet tercüme si olarak kabulü zor gözükmektedir; zira büyük çotunlutunda, sadece kime yazkldkklark ve konulark belirtilmiqtir. çlerinden sadece birkaçknkn, nispeten özet tercüme oldutu söylenebilir. YazKnKn sonunda (s ), metinde geçen âyetler, hadisler ve Qiirlerdeki yanlkqlar ile yazkm hatalarkna dair dotru-yanlkq cetvelleri vardkr. Mektûbât, Uzluk un neqri esas alknarak, hatalarkn bir kksmknkn düzeltilmesiyle, Yûsuf-i CemQîdipûr ve Gulâm Hüseyin Emîn (Tahran 1335 hq.) ile Hüseyin DâniQ (Tahran 1984) tarafkndan tabedilmiqtir. Tevfîk Sübhânî nin, Konya Mevlânâ Müzesi nde 751/1350 tarihli nüshayk (nr. 79) esas alarak yaptktk neqir (Tahran 1371 hq.), neqirlerin en güvenilir olank kabul edilmektedir. 13 Mevlânâ nkn Mektûbât Kna büyük hizmet edenlerin baqknda, Qüphesiz Abdülbâki GölpKnarlK gelir. O, Mevlânâ Müzesi ndeki 79 numarada kayktlk nüshayk esas alarak, onu muhtelif kütüphanelerdeki altk nüsha 14 ile karqklaqtkrmak suretiyle, mektuplarkn tamamknk Türkçeye çevirmiqtir. AyrKca, konuyla ilgili olarak yaptktk ilave araqtkrmalarknk, kitabkn baq ve son kksmkna eklemiqtir. Böylece, eser için büyük emek harcamkq; ancak metnin Farsça neqrini yaykmlamamkqtkr. KeQke o da yapklabilseydi Örnekler için bkz. Mektuplar s. Kv-vK; Mevlânâ, Mektûbat tan Seçmeler, haz. Erol Ertürk, s Mevlânâ, Mektûbât- Mevlânâ Celâleddîn, Sebat BasKmevi, stanbul, Yaltkaya, Tahlil ve Tenkitler, Türkiyat Mecmuas, VI, (1939) 13 Öngören, Mevlânâ, D,A, XXIX, lk üç nüshankn aslk, Süleymaniye Kütüphanesi ndeki (Nâfiz PaQa, nr. 1055) nüshadkr. Onda mektup baqlarknda Allah müfettihu l-ebvâb ifadesi yoktur. Nüshalar hakkknda bilgi için bkz. Mektuplar s. xkxxxkk. 15 Eser için yazdktk sunuqun sonunda bunu yapamadktknk Qöyle izah eder: Mevlânâ nkn bütün eserlerinin metinlerini de ilmî bir Qekilde vermek isteriz; fakat bu iqe, haklk olarak, hiçbir kütüphane yanaqmkyor. Maarif VekilliTinin yahut herhangi bir müessesenin, bu millî ve insani iqi ele almasknk candan-gönülden dileriz. (Mektuplar s. xxkkk)

5 Mevlânâ nn Mektuplarnda Hadislerden Mesajlar Mektuplar6n yaz6ld686 ki7iler MektuplarK yazan kiqi olarak Mevlânâ adk, sadece iki mektupta kaydedilir. 16 Birkaç istisna hariç, mektuplarkn yazkldktk kiqiler ise, çotunlukla bilinmektedir; ancak ne yazkk ki hiçbir mektupta tarih yoktur. Bu yüzden yazma nüshalarda hangi ölçüte göre skralandkklark belli detildir. OnlarK toplayanlar, muhtemelen konu bakkmkndan birbirine uygun olanlark, birbirini tamamlayanlark bir araya getirmeye çalkqmkqlardkr. 17 Mevlânâ nkn müritleri, çotunlukla her sanat-meslekten ve halk tabakaskndandk. Onun dönemin yöneticileriyle de yakkn iliqkileri vardk; ama o, bu irtibatk, genellikle nasihat çerçevesinde sürdürmüq, onlarkn aralarkndaki çekiqme ve rekabete dayalk siyasi mücadelelerin içine girmemeye özen göstermiqtir. 18 Mevlânâ, toplumun her kesiminden insana mektup yazmkqtkr. PadiQahlar, vezirler, emirler, kadklar, âlimler, Qeyhler, komutanlar, tabipler, tacirler, dost ve yakknlark mektup yazklan kiqilerdir. Hatta akrabask veya müridi olan hankmlara yazdktk mektuplar da vardkr. Muîneddin Pervâne nin eqi Gürcü Hatun ile IV. KKlKçarslan Kn eqi Gömeç (Gumaç) Hatun onun müritlerindendir. 19 OTlu Sultan Veled in hankmk kuyumcu Salâhaddin in kkzk FâtKma Hatun a yazdktk mektupta, otlundan onun hatkrkna riayet etmesini ve incitmemesini isteyerek, aksi takdirde çok darklacatknk bildirmiqtir. 20 En çok mektup yazklan kiqilerin baqknda, kendisini çok sevditi anlaqklan ve o dönemin padiqahtan sonra ikinci adamk sayklan Muîneddin Süleyman Pervâne gelir. Pervâne lakabknk da ona Mevlânâ vermiqtir. Ona yazklan mektuplarkn neredeyse tamamk, bir iqin yapklmask veya bir kimseye yardkm edilmesi hususundadkr. 21 Bir mektupta; Pervâne ile batlantklark bulunan bir grubun, onun haberi yokken aziz, zâhid kkz kardeqimiz Qeklinde tanktklan bir hankmkn zaviyesinde zorla konakladkklark bildirilip, onlarkn bu iqgale son vererek, oradaki derviqleri rahatskz etmemeleri için iqaret buyurmask istenmektedir. 22 Mevlânâ nkn Mektûbât Kndan seçmeler de yapklmkqtkr: Meliha AnbarcKoTlu, dokuz mektubu Mevlânâ nn Mektuplarndan adlk yazksknda Türkçe ye tercüme etmiqtir. (Tercüme Dergisi, sayk: 77-80, ykl: 1964, s ) Abdülbâki GölpKnarlK, Fîhi Mâ Fîh ve Mecâlis-i Seb a dan Seçmeler adlk kitapta (stanbul 1972) otuz iki mektuba da yer vermiqtir (s ) Erol Ertürk de, GölpKnarlK tercümesinden seçtiti 52 mektubu, Mektûbat tan Seçmeler (Konya 2007) adkyla yaykmlamkqtkr. 16 Mektuplar s. 102, Mektuplar s. xvkkk. 18 Ona saygk ve batlklktk olan Selçuklu devlet adamlarknkn isimleri için bkz. Öngören, Mevlânâ, D,A, XXIX, 445; KayaoTlu, s Öngören, Mevlânâ, D,A, XXIX, , 82., 128. ve 139. mektuplar hankmlara yazklmkqtkr. 20 Mektuplar s , 56. mektup. OTluna bu konuda yazdktk bir mektup için bkz. s , 6. mektup. 21 Kimlere kaç tane mektup yazkldktk bilgisi için bkz. Öztürk, Mevlânâ nn Mektuplar, s Mektup yazklan kadklar ve kendileri için yardkm ve koruma talebinde bulunulan âlim ve Qeyhler için bkz. KayaoTlu, s Mektuplar s. 124, 82. mektup. Eflâkî nin Pervâne ile ilgili anlattktk hatkralar için bkz. Mevlânâ, Mektûbât, Uzluk un giriqi s ; krq. Mektuplar s. xvkk.

6 266 Mehmet Eren Mevlânâ, otullark baqta olmak üzere, akrabalarkna da mektuplar yazmkqtkr. 23 Otuz ikinci mektup, Mevlânâ nkn ortanca otlu Çelebi Alâeddin Mehmed in ölümü üzerine, geride bkraktktk miraskn yetimleri arasknda taksimatk hususunda, Konya kâdk l-kudâtk KadK Sirâceddin e yazklmkqtkr. Mektupta ona mevlânâ diye hitap edilir; zira o dönemde, bilginlere mevlânâ denirmiq. 24 Yedinci mektup, müderris olan bu otluyla kendi araskndaki kkrgknlktk sona erdirmek ve onu batkqladktknk bildirmek için yazklmkqtkr. 25 Pervâne ye yazklan bir mektupta, Sivas a giden tacirlerden baçtan (vergi) affedilmesini rica ettiti!ihâbeddin adkndaki kiqi damadkdkr. 26 Tavsiye ettiti Nizameddin, hattât!eyh Salâhaddin in kkzk Hediye hatunun kocaskdkr, yani Sultan Veled ile bacanaktkr. 27 Çok sevditi ve övdütü Çelebi Hüsameddin e yazdktk üç mektubu vardkr. Bunlardan özellikle sonuncusu, samimilik, belâgat ve üslup sadeliti bakkmkndan eqsiz bir mektuptur. 28 AyrKca, baqkalarkna yazdktk bazk mektuplarda da, daima onu üstün vaskflarla över. Meselâ bir mektubunda muhatabkna Qöyle der: Defalarca size arz etmiqtim:!eyhler padiqahk Hüsameddin in sözü, benim sözümdür. O ne yaparsa, benim hareketimdir. AramKzda ayrklkk yok. Onun görüqü, benim görü- Qümdür. Kim onunla oturursa, benimle oturmuq olur. Onu hor tutan, onu üstün sayan, ona ihsanda bulunan, beni hor tutar, beni üstün sayar, bana ihsanda bulunur. Gerçekte, o iqi, o kötülütü bu duackya yapmkqtkr demiqtim. 29 Sultan Veled, babasknkn,!ems-i Tebrizi yi güneqe, Salâhaddin-i Zerkûb u aya, Hüsameddin Çelebi yi de ykldkza benzettitini ve onu meleklerle aynk mertebede gördütünü kaydeder. Mevlânâ nkn ardkndan Hüsameddin Çelebi on ykl daha hilafet görevini sürdürmüq, onun vefatkndan sonra yerine Sultan Veled geçmiqtir Mektuplar6n yaz6l67 sebepleri MektuplarKn önemli bir kksmk, ihtiyaç sahipleri veya bir konuda yardkm talebinde bulunanlar için, makam sahibi kiqiler nezdinde Qefaatçi olmak için yazklmkqtkr. Az saykda mektup da, ötüt verme gayesiyle veya gelen bir mektuba cevap olarak yazklmkqtkr. Mevlânâ, kendi iqini gördürmek içinse, bir mektup bile yaz- 23 Mevlânâ nkn âilesi hakkknda kksaca Qu bilgileri verebiliriz: Genç yaqknda ölen ilk hankmk Gevher Hatun dan Sultan Veled ve Alâeddin Çelebi adlk otullark dünyaya gelmiqtir. Gevher Hatun un ölümünden sonra, zzeddin Ali nin dul kkzk Kerrâ Hatun la evlenmiq, bundan da Muzaffereddin Emir Âlim Çelebi ile Melike Hatun dotmuqtur. Alâeddin Çelebi genç yaqknda iken 1262 yklk ATustos ayknda dünyadan göçmüqtür. Kerrâ Hatun un!emseddin Yahya adknda bir otlu vardkr. Mevlânâ nkn bu üvey otlu da genç yaqlarknda ölmüqtür. (Uzluk un giriqi s. 6; Önder, Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, s ) 24 Uzluk un giriqi s. 6; Mektuplar s Mektuplar s Mektuplar s. s Uzluk un giriqi s. 16. Hattât, Salâhaddin detil, Nizâmeddin olmalkdkr. (Mektuplar s. vk) 28 Mektuplar s. vkkk (79., 130. ve 131. mektuplar) 29 Mektuplar s Öngören, Mevlânâ, D,A, XXIX,

7 Mevlânâ nn Mektuplarnda Hadislerden Mesajlar 267 mamkqtkr. AyrKca, tavsiye ettiti kiqiye ve istediti Qeye tam olarak sahip çkkarak, mektubunda bizdendir, otlumuzdur, bu iq bizim iqimizdir, onu hoqnut etmek bizi hoqnut etmektir gibi ifadeler kullankr. zbudak, Mevlânâ nkn yardkmsever kiqilitini Qöyle tavsif eder: Hiç kimseye yüzü tutmadktk cihetle, her kim gelip skzlankrsa, onun iqini görmesi için, bazen pek büyük (bir) zata tavsiye yazmkq, hem de iltizamkârâne lisan kullanmkqtkr. Bu iyiliklerin maddî-manevî ne kadar çok fâidesi olacatknk saymkq-dökmüq, birçok âyet, hadis, akvâl-i ekâbir, fkkarât, hikemiyât, eq âr yazmkqtkr. Âdî cer hocaskna tavsiye verditi bile vardkr. 31 Bu meyanda,!am da tahsilde bulunan otullark Sultan Veled Bahâeddin ile Çelebi Alâeddin e yazdktk mektup(lar) Qaheserdir Mektuplar6n önemi Özel mektuplarkn, bir edebî tür olmankn dkqknda, netice itibariyle, birer belge deteri taqkmalarknkn daha ön planda gelditi görülmektedir. Onlar, tarihî, içtimaî, askerî, siyasî, dinî-tasavvufî, fikrî-felsefî ve edebî konularda, dönemlerine, kiqilere, kiqiler araskndaki iliqkilere, sanat eserlerinin arka plankndaki çok defa bilinmeyen oluqum safhalarkna KQKk tutan, dolaykskyla monografik/biyografik araqtkrmalarda önemli kaynaklardan birini teqkil etmektedir. 33 Bu tespitler, Mevlânâ nkn mektuplark için de geçerlidir. Onlar, Mevlânâ dönemi Konya skna ve söz konusu edilen QahKslarKn biyografisine dair çalkqmalar için, önemli birer vesika nitelitindedir. Tabii ki, Mevlânâ nkn hayatkna ve Qahsiyetine dair bazk hususlarkn, bu konuda kaynaklardaki problemli yerlerin çözümünde de faydalk olacaklardkr. GölpKnarlK bu konuda Qöyle der: Mevlânâ nkn mektuplark, yaqadktk devirle ilgili olmalark hasebiyle, son derece önemli vesikalardkr. YazKlK pek çok kaynakta bulunmayacak bazk bilgiler, bu mektuplar sayesinde gün KQKTKna çkkmakta, bilinmeyen bazk hususlar aydknlatklmaktadkr. 34 Mektuplardan hareketle, Mevlânâ nkn Qahsiyeti için de Qöyle der: Mektuplarda, Mevlânâ nkn büyüklere karqk gösterditi gerçek büyüklütünü, üstün izzet-i nefsini, aynk zamanda skkklgan huyunu, gönül alkcklktknk, yüze duramaykqknk, nihayet insanlara, yoksullara karqk duydutu derin sevgiyi, batlklktk, kusurlara karqk 31 Âdî cer hocask ifadesi, dini konularda biraz bilgi sahibi olduklark için, özellikle mübarek gün ve aylarda, köylerde din görevlisi olarak yaptkklark hizmet karqklktk yardkm toplayan kiqiler için kullanklkr. 32 Mevlânâ, Mektûbât, önsöz s. KK. Hâce-i Cihân a yazklan mektup da (74. mektup) edebî yönden çok güzeldir. Hatta GölpKnarlK ya göre, Mevlânâ nkn mektuplark ve nesri içinde müseccâ olarak yazklan tek mektup, tek nesir numunesi budur. Bundan Hâce-i Cihân Kn bilgin ve edip bir zat oldutu anla- QKlmaktadKr. Muhtemelen o, müseccâ konuqup-yazmaya meraklk bir zattk. Bu yüzden Mevlânâ da onu sevditi için kendi diliyle, istetine uygun hitap etti. (Mektuplar s. xvk, 236) Daha önce belirtilditi gibi, Çelebi Hüsameddin e yazdktk bir mektup da (131. mektup) samimilik, belâgat ve üslup sadeliti bakkmkndan eqsiz bir mektuptur. 33 Okay, Mektup/Türk EdebiyatK, D,A, XXIX, Mektuplar s. vk.

8 268 Mehmet Eren gösterditi insanca müsamahayk, hâsklk bütün cephesiyle Mevlânâ yk, Mevlânâ nkn MevlânâlKTKnK görürüz. 35 zbudak da, Mecâlis-i Seb a ile Mektûbât Kn önemini Qöyle dile getirir: Mevlevîlik tarihi, maarif-i slâmiye, edebiyat, ârif-zarîf ve nüktedan insan yetiqtirmek bakkmkndan, insanlkta çok faydalk eserlerdendir. 36 Mektuplarda, Mevlânâ dönemdeki toplumsal problemler ve çözümlerine dair de bazk ipuçlark bulabiliriz; zira onlardaki tavsiyeler, Qikâyetler, istekler, o zamanki sosyal hayatkn bazk tezahürleri, akisleridir. Meselâ bazk mektuplardan, Ahîlerin Mevlânâ ile iliqkilerinin iyi oldutu anlaqklmaktadkr. Mevlânâ nkn çevresinde, Ahî unvanlk, ona saygk ve sevgi duyan birkaç isme rastlankr. Bir mektupta, büyük emir Tâceddin den Ahî Mehmet i tekrar maiyetine kabul emesi talep edilmektedir. 37 KayaoTlu, mektuplar çerçevesinde, Mevlânâ nkn toplumdaki konumuna dair Qu tespitte bulunur: Mevlânâ nkn, sadece Dergâh içine kapanmkq, sknkrlk bir ortamda yaqayan bir sûfî detil, çeqitli sosyal zümrelerden insanlarla münasebetleri bulunan bir Qahsiyet oldutu anlaqklkyor Halk arasknda da, onlark aydknlatan ve onlara yardkm eden bir kiqidir. Bu yönü ve Qahsiyetiyle, aristokrat ve yöneticilerin saygk kaynatk ve rehberi olmuqtur. 38 Mevlânâ, halkkn ve çevresinin isteklerini, bir Qefaatçi olarak, en üst derecedeki yöneticilere iletmektedir. Özellikle Pervâne ye yazklan mektuplarda görüldü- Tü gibi, ulu kiqiliti ve kadrinin yüceliti sayesinde, bu dileklerinin onlar tarafkndan dikkate alknarak, geretinin yerine getirilditi anlaqklmaktadkr. 5. Mektuplar6n dili, üslûbu ve muhtevas6 YazKlK haberleqme vasktalark olan mektuplar, insanlarkn duygu ve düqüncelerini, içlerinden gelditi gibi samimi bir Qekilde ifade ettikleri belgelerdir. AyrKca, mektup cümlelerinde; remiz, kinaye, telmih gibi sadece iki kiqinin bilditi bazk dil incelikleri olur. Uzluk, Mevlânâ nkn yakknlarkna yazdktk mektuplardan bahsederken Qu tespitlerde bulunur: Bilhassa çocuklarkna yazdktk mektuplarda daha samimi, daha içli ve daha hissîdir. Mâlumdur ki, bir QahsKn bilhassa husûsî mektuplark, onun lâquûrî (QuuraltK) deditimiz âleminin bir ma kesi (yanskma yeri) mesabesindedir. MevlânâmKz mektuplarknda çok mütevazk ve fevkalade kibardkr. Elbette, Horasan Kn en kibar âilesine, saraya mensup ve tamamen nezih, kibar insanlar arasknda yetiqmiq bir prensin baqka Qekilde yazmaskna imkân var mkdkr? Mektuplar s. vkkk. 36 Mevlânâ, Mektûbât, önsöz s. Kv. 37 Mektuplar s , 100. mektup. 38 KayaoTlu, s Uzluk un giriqi s. 15.

9 Mevlânâ nn Mektuplarnda Hadislerden Mesajlar 269 Bir hayli ihtimalleri çözebilecek materyal ile zengin olan bu mektuplarkn edebî dili, Uzluk a göre, pek güzeldir ve tam manaskyla Anadolu da münevverler arasknda konuqulan FarsçadKr. Elkâb (unvanlar) cihetinden ise, o dönemde makam ve meslek erbabkna naskl hitap edilditini gösterir. 40 Mevlânâ, mektuplarknk dönemin yaygkn edebî dili olan Farsça ile yazmkqtkr. Bu yüzden onlarkn Fars edebiyatkndaki mektup geleneti içinde incelenmesi kanaatimizce faydalk olacaktkr. Farsça yazklan mektuplarda yer alan unvan, lâkap ve dualar, bunlarkn yazkldktk siyasî ve içtimaî makam ve mevkiye göre detiqiklik gösterir Mektuplar çotunlukla Arapça veya Farsça manzum bir ifade, selamlaqma ve buluqma istetiyle baqlar, Qairane ifadelerin yer aldktk dua bölümüyle son bulurdu. 41 Nitekim Mevlânâ, mektup yazdktk kiqiler için, onlark övgü sadedinde, birçok lâkap ve unvan kullanmaktadkr. BaQlangKç ve bitiq kkskmlark için de, söz konusu tespitin belli ölçüde geçerli oldutunu söyleyebiliriz. Mevlânâ, takdir ettiti idarecilerin baqknda gelen Pervâne ye yazdktk bir mektupta, insanlar için kullanklan isim ve skfatlarkn Allah hakkknda kullanklmask meselesine temas ederek, unvanlark saykp-dökme hakkknda Qöyle der: LâkaplarK uzun söylemek aykp oldutu gibi, hiç söylememek yahut kksa söylemek de aykptkr. Qler, niyetlere göredir, ancak.!u halde, benzetiqi gidermek için, lâkap ve skfatlark söylememek de, bir çeqit ululamaktkr. 42 MektuplarKna Allah müfettihu l-ebvâb (bütün kapklark açan Allah tkr) ifadesiyle baqlayan Mevlânâ, onlark o zamanda yaygkn olan Farsça lisank ile yazmkqtkr; ancak âyet-hadis metinleri ve bazk beyitler Arapça olarak yazklmkq, özel isimlerde de bazk Türkçe kelimelere yer verilmiqtir. 43 BaQ taraflardaki makam ve meslekleri yüceltici hitaplar ve unvanlar dkqknda, kolay-anlaqklkr bir dil kullanklmkqtkr. Hatta bazen döneminde muhatabkn mevkiine göre kullanklmask teamül haline gelen hitap tarzlarkna bile uymadktk görülür. Hitap ve dualarknda, mektup gönderditi zatkn ahlakkna, dini-insani karakterine, yoksullark koruyuquna göre, içinden naskl geliyorsa öyle hitap eder. Hiçbir mektubunda, kendini küçük düqürmez, aksine muhatabknk, isterse hükümdar olsun, ötüde, duaya muhtaç bir kul, kendisine yakkn bir kiqi, bir otul olarak görür. 44 Mevlânâ; Senâî, Attâr, Mütenebbî gibi kendinden önceki birçok Arap ve Acem Qairin Qiirlerini okuyup, mütefekkirlerin görüqlerini inceleyerek, onlarkn söz ustalktknk kendi söz ustalktknkn potasknda eritmiqtir. Ondaki söz ustalktknk, ondaki bir konuyu çeqitli ve detiqik anlatkq kabiliyetini, ondaki görüq-buluq kudretini, ondaki insani düqünceyi, biz hiçbir Qairde, hiçbir sûfîde göremeyiz Uzluk un giriqi s KurtuluQ, Mektup/Fars EdebiyatK, D,A, XXIX, Mektuplar s Örnekler için bkz. Mektuplar s. xvk. 44 Mevlânâ, Fîhi Mâ Fîh ve Mecâlis-i Seb a dan Seçmeler s. KKK-Kv. Hitaplar için bkz. Mektuplar s. xv-xvk. 45 Mektuplar s. xkk.!iirlerini naklettiti Qairlerin adlark için bkz. s. xkkk.

10 270 Mehmet Eren Mevlânâ nkn üslubu bütün yazklarknda bir bütünlük arz eder. Nitekim muhataplarkna ötüt veren, dotruyu ve gerçeti gösteren mektuplarknda da, Fîhi Mâ Fîh te, Mesnevî de, hatta Dîvân Knda oldutu gibi, bir konuyu açkklarken, ilgili âyet ve hadislere, Arap ve Fars Qairlerin beyitlerine, atasözlerine ve hikâyelere yer verir. Mektuplardaki üslup, bilhassa Fîhi Mâ Fîh teki üslubunun aynkdkr. Sohbetlerinde oldutu gibi, mektuplarknda da fevkalâde bir samimilik, özlü bir heyecan, içli bir esirgeyiq (merhamet), inandkrkck bir ifade, sarsklmaz bir imanla eq olan kudretli bir mantkk vardkr Mektuplarda âyet ve hadis kullan6m6 DiTer eserlerinde oldutu gibi, Mevlânâ nkn mektuplarknda da, çok saykda âyet ve hadis vardkr. O, zengin bir Kur ân ve sünnet kültürüne sahiptir. Üstelik sahip oldutu bu birikimi, yazk ve konuqmalarknda, ilgili olay ve duruma mutabkk olarak, ihtiyaç duydutu anda, hemen nakledebilmektedir. Âyet ve hadislerde, geçmiq zamanlardaki kiqi ve olaylar hakkkndaki ifadeleri, Qimdiye taqkmakta oldukça mahirdir. BahsettiTi kiqi ve konunun durumuna uygun düqen âyet ve hadislerden öyle bir pasaj iktibas eder ki, o kolay-kolay baqka birinin aklkna gelmez. Hatta tamamen ilim meclislerinde konuqulup-tartkqklan meseleleri bile, gündelik hayattaki olaylarla kolayca irtibatlandkrkr, böylece onlark çok basit bir mantkkla izah etmiq olur. Bu maharete, kanaatimizce, sahip oldutu zengin birikimi, söz ustalktk ve nüktedan kiqiliti ile birleqtirmesi sayesinde sahip olmuqtur. Biz burada, onun bahsettitimiz özellitine iqaret eden misallerden sadece birkaçknk vermekle yetinecetiz. HayKr-hasenat sahibi bir hankmkn hastalktkna geçmiq olsun mektubunda Qöyle der: HastalandKTKm vakit bana Qifa veren (!uarâ, 26/80) buyuran tapkdan dilerim. Allah, o hankmkn ismetini daimî etsin, büyüklütünü artkrskn, zevali bulunmayan eczaneden, sonu olmayan kendi kerem ve batkq hazinesinden, o azizeye Qifa Qerbetini, beden, din ve gönül skhhatinin ilacknk ihsan etsin; zira onun aziz varlktk, yoksullara eq-dosttur, sktknaktkr 47 Pervâne ye yazdktk bir mektubun sonunda HanKm Sultan dan bahsederek Qöyle der: Bir zamandkr, gelenlere kkble olmaktan geri kalmaskn, keremler kayna- TKna bir yakarkq mektubu göndermek isterdik; fakat gökten inen kutluluklar KssK HanKm Sultan Kn kutlu alayknkn, yomlukla, kutlulukla gelmesini bekleditimizden geciktirdik. Allah a hamdolsun ki, gönüllere bedenlere neqe olan, akkllarla canlara geniqlik veren o dönüq müyesser oldu. Hamdolsun Allah Kn lütfuna. Hak, ehline döndü. Ey Davud âilesi, (bana karqk) Qükür (duygusu) içinde çalkqkn. KullarKmdan (hakkkyla) Qükreden çok azdkr. 48 (Sebe, 34/13) 46 Mektuplar s. xkkk. 47 Mektuplar s Mektuplar s HanKm Sultan, herhalde Pervâne nin eqi Gürcü Hatun dur. Uzluk a göre, Mevlânâ, Selçuklu hükümdarlarkna hitap ederken daima Fahru Âl-i Davud der, Fahru Âl-i Selçuk demez. Selçuk-

11 Mevlânâ nn Mektuplarnda Hadislerden Mesajlar 271 Yine Pervâne ye yazdktk bir mektupta QunlarK anlatkr: Görmeyi pek ama pek çok arzuladkk; fakat iqler vaktinde olur. GörüQemiyorsak da, mütevâtir haber kesin bilgi verir. HayKrlarKnKzK, güzel huylarknkzk, herkesi kavrayan lütuflarknkzk, keremlerinizi tevatürle duyuyorduk, biliyorduk. Daha da artkk olmasknk istiyorduk... Haber almak, görmeye benzemez. Haber, mütevâtir de olsa, gözle görmeye, hiç mi hiç benzemez. Lütfunun, ihsanknkn eserlerini duyduktan sonra, bir de gözümle gördüm, haykr duayla meqgulüm. 49 Pervâne ye yazdktk diter bir mektupta, onun için yüce hitap ifadeleri kullanmadan bahsederken, bunu birden kelâmî bir tartkqma ile irtibatlandkrarak Qu açkklamalark yapar: Allah size yardkm ederse, size üst olacak yoktur" (Âl-i mrân, 3/160). BazK filozoflar ile Mutezile, ululandkkça ululanskn TanrK ya bilen, adâlet ss, halîm, hüküm ve hikmet ss, kerem sâhibi dememek, esmâ-yk hüsnâ ile TanrK'yK anmamak gerektir derler. Onlarca bu adlarkn, bu lâkaplarkn TanrK ya verilmesi dotru olamaz; çünkü bu adlarla lâkaplar, yaratkklar için kullanklmaktadkr; benzetiq olabilecetinden, bu adlark, bu lâkaplark TanrK hakkknda kullanmaktan utankrkz, derler. Onlarca, kullarkn adlarknk TanrK ya vermek, padiqaha Balaban, Sungur demek gibidir. LâkaplarK uzun söylemek aykp oldutu gibi, hiç söylememek yahut kksa söylemek de aykptkr. Qler, niyetlere göredir, ancak.!u halde, benzetiqi gidermek için, lâkap ve skfatlark söylememek de, bir çeqit ululamaktkr. 50 B. MEKTUPLARDA HADSLERDEN MESAJLAR Mevlânâ, mektuplarknda, gerek hadis oldutunu belirterek, gerekse belirtmeden, tekrarlar çkkarkldktknda tespitimize göre yüz civarknda rivayet kullanmkqtkr. BunlarKn içinde, kelâm-k kibâr ve atasözü türünden olanlar da vardkr. O, bunlarkn hiçbirinde, senedi ve rivayet sahibini söz konusu etmez. Sadece metinleri nakletmekle yetinir. Hadis ilmi veya baqka bir alandan herhangi bir kaynak esere de iqaret etmez. Bazen naklettiti rivayetlerin hadis oldutunu belirtmez. Öyle ki, bazk sahih hadisleri denmiqtir gibi genel ifadelerle aktarkrken, o derece satlam olmayan rivayetlerin Hz. Peygamber in sözü oldutunu özellikle belirtebilir. DolayKsKyla ona göre, bir rivayetin Peygamber e nispetini tespitten ziyade, bahsettiti konuya dair mesajk önem arz etmektedir. Bu yüzden, naklettiti her rivayetin hadis oldu- Tunu belirtme gereti duymamkqtkr. Bazen de, Rasûlullah a (a.s.) nispeti kesin olmayan sözleri hadis olarak nakledebilmektedir. lulark kuran zatkn babaskna izafe eder. Onun zamanknda Selçuklu âilesine Âl-i Davud ifadesi alem imiq. (Uzluk un giriqi s. 3) SelçuklularKn kurucusu Selçuk un babasknkn adk, Dokak (Dukak) tkr. BildiTimiz kadarkyla, onlarkn Davud adknda bir atalark yoktur. Bu yüzden, kanaatimizce Mevlânâ, Âl-i Davud ifadesini, Selçuklu devlet adamlarkna övgü olsun diye kullanmaktadkr. 49 Mektuplar s Mektuplar s. 77.

12 272 Mehmet Eren Mektuplarda yer verilen yüz civarkndaki rivayetin, kaynak, senet ve sahihlik derecesi gibi yönlerden araqtkrklmask iqini ayrk bir makaleye bkrakarak, burada onlark konularkna göre tasnif edip, Mevlânâ nkn o konularla ilgili açkklamalarknk sunmak istiyoruz. Böylece, mektuplarda, hadislerden/rivayetlerden verilen mesajlar ortaya konmuq olacaktkr. 1. Dünya-cennet-cehennem DünyanKn durumuna dair bir açkklama Qöyledir: Hiçbir Qüphe yoktur ki, bu âlem, tümden bir ykkkk yerdir; ama onda bir define vardkr. AkKllK kiqi, ykkkk yerde etlenmez. YKkKk yere âqkk olan Qu kuzgunlara uymaz, aldanmaz. Gecenin bazk saatlerinde ve gündüzün kenarlarknda (belli vakitlerinde) -Tâhâ, 20/130- o defineyi arar. (s. 35) 51 Dünya, âhiretin tarlaskdkr (s. 43) Dünya, ahiretin tarlasdr. Ne mutlu (onu) ganimet bilip de eken kiiye Allah a güzel bir tarzda borç verene karqklkk, Allah kat-kat verir Bakara, 2/245; Hadîd, 57/11- (s. 163) Kim, bir zerre atkrlk- TKnca haykr iqlerse, mükâfatknk görür. (Zilzâl, 99/7) Dünya âhiretin tarlaskdkr (s. 186) Dünya, bir andr Her ey, aslna döner (s. 169) Dünya günlerinden bir gün bile kalm olsa, Allah, çalp-çabalayann, umut etti;i eye kavumas için bu günü uzatr. (Bu) gerçektir. (Zira) Allah elçisinin sözü (dür). (s. 92) Hatta u olup-bozulu âleminde bulunan her güzel, ho, ihsan ss can, bu âlemden göçüp o gerçek âleme varnca, burada ne iteyse, orada da o ie koyulur. Nasl yaarsanz öyle ölürsünüz. Nasl ölürseniz öyle har edilirsiniz. (Bu) gerçektir. Allah elçisi gerçek söylemitir. (s. 74) Sevgi ve dostluk konusunda da yer verecetimiz bir açkklama Qöyledir: Âlemin yaradklkqkndan maksat da, dostlarla buluqmaktkr. Allah için ve Allah utruna dost olanlardan dünya bir letir, dileyenleri de köpekler sözüne uygun olarak, bir leq için ayrklmak yerinde bir iq olmaz, detmez bu ayrklkta Qu dünya dediler. (s. 93) Dünya hayatkndan sonra cennet yahut cehennem hayatk söz konusu olacaktkr. Önemli olan, dünyada iken cennete götürecek iqleri yapmaya çalkqmaktkr; ancak bunlar insan nefsine zor gelir. Cehenneme götürecek Qeyler ise nefsin ho- Quna gider. Cennet, hoa gitmeyen eylerle çevrilmitir. Cehennem, özlenen, üstüne düülen eylerle. (s. 16, 49)!üphe yoktur ki, kullukta bulunmak, haykrlarkn en iyisidir; ama kulluk kar- QKlKTKnda bulacatkn mükâfat, kulluktan da iyidir. Bir güzel iqle gelene, ondan daha haykrlksk (Neml, 27/89) Boncuk verirsen, inci alkrskn; geçici Qeyi verirsen kalkck 51 GölpKnarlK, gecenin bir kksmkyla gün ortasknda Qeklinde tercüme etmiqtir. Bu âyette, Hz. Peygamber e, güneqin dotmaskndan ve batmaskndan önce, yine gecenin bazk saatlerinde ve gündüzün belli vakitlerinde, Allah K tespih etmesi yani O nun sonsuz kudret ve yücelitini övgüyle anmask emredilmektedir. Mevlânâ nkn, Allah K tespih etmeyi, kiqi için âdeta bir define olarak gördütü anlaqklmaktadkr.

13 Mevlânâ nn Mektuplarnda Hadislerden Mesajlar 273 olank alkrskn Mal der ki: Geçici-gidiciydim, beni baki ettin sen. Bitmi-gitmitim, yeryurt ss ettin beni. (s ) Mevlânâ, bir mektubunda, cennet nimetleri hakkknda, Qu âyet ve hadise yer verir: Ne yana baksan, nimetler görürsün; ne yana baksan pek büyük ve zevalsiz saltanatlar (nsan, 76/20) Ne göz görmütür, ne kulak iitmitir, ne de bir insann gönlüne gelmitir. Bu dünya hayatk, bir oyundan ve geçici bir etlenceden ibarettir (Muhammed, 47/36) âyetini de zikreden 52 Mevlânâ nkn Qu açkklamask oldukça ilgi çekicidir: Her oyun bir gerçetin yanskmaskdkr, o gerçetin özünden, dotrulutundan çalknmadkr. Nitekim çocuklar da, oyunlarknk gerçeklerden çalarlar. (s. 91) Bir muhatabk için ettiti duada Qöyle der: UmduTunuza, Hakk Kn lütfuyla, halka minnet etmeksizin eriqin. HatKrKnKzdan geçmeyen, gözlerin görmediti, kulaklarkn duymadktk, hiçbir yaratklmkqkn vehmine, fikrine gelmeyen, hiçbir aklkn, fikrin eriqmediti lütuflar elde edin. (s. 193) Âlemden maksat Âdem dir/âdemden maksatsa o demdir beytini nakleden Mevlânâ, bunu Qöyle açkklar: Bedenden maksat, cankn geliqmesidir. Candan maksat, organlarla duygularkn düzenidir Organlarla duygularkn düzeninden maksat da, gönlün olgunlutudur. Gönülden maksatsa, o gönüldeqin sevgisidir (s. 197) Gönül hümask (devlet kuqu), kime gölge salarsa, Qüphesiz güneq KsKsKndan korunur, olaylar Qahininin pençesinden kurtulur. Gönül sahibinin gönlü, kimden kaçknkrsa, o da Qüphe yok ki kahrolur, baq aqatk düqer; çünkü ululandkkça ululanskn TanrK, cennetle cehennemi, gönlün lütuf ve kahkr KQKTKndan var etmiqtir. Mustafa nkn hadisi de bu anlamk söyler: Geç ey mümin, gerçekten de nurun ateimi söndürecek. Çünkü askl, daima parça-buçuktan üstündür. (s. 207) 2. Kaza-kader Kutlu olan, anasnn karnnda iken kutlu olmutur (s. 83) Yücelik tasarruf eli, onlark dilediti gibi evirir-çevirir. O tasarruf, onlarda kudret sahibi olmak, dilediklerini yapmak gibi Qeyleri bkrakmaktan çok yücedir. Yurtta, Allah tan baqka yurt KssK yoktur, Allah, yaptktk iqte üstündür -Yûsuf, 12/21- (s. 136) Demek ki, hiç kimseden Qikâyet kalmadk. Bunun için demiqlerdir ki: YaratKktan Qikâyet, Yaradan dan Qikâyettir. (s. 136) Çaresiz akkl ve her çaresiz kalmkq kiqinin cank, Yüce TanrK nkn eqi bulunmaz iqlerinde, iqleri düzüp-koqmasknda, aykrkp düzmesinde QaQKrKp kalmkqtkr BazKlarKnaysa ETer (hayata) geri döndürülmüq olsalardk, kendilerine yasaklanmkq olan Qeye yine dönerlerdi cevabknk buyurur. (Enâm, 6/28) Göklerin ve yeryüzünün saltanatk Allah KndKr. O dileditini batkqlar, dileditine azap eder (Fetih, 48/14). Yani göktekilerin hepsi tir-tir titremededir, yerdekiler de titremededir. Nitekim 52 Mevlânâ, Mektûbât, s. 65.

14 274 Mehmet Eren Mustafa, Cebrail e halini sordu da, o dedi ki: Bir an olur, öyle bir hale gelirim ki, kolum-kanadkm vücuduma sktmaz. Bir an da olur, öyle bir hale düqerim ki, korkudan, TanrK ululutundan, sankrskn ki bir sivrisinetim. Mustafa (a.s.) buyurdu ki: Siz mücerretsiniz, mutlak nursunuz, nefs-i emmâreye tutsak detilsiniz, unsurlardan meydana gelen tabiata komqu detilsiniz. NasKl oluyor da, sizde korku oluyor? Cebrail dedi ki: O ululuk, akla-fikre sktacak ululuktan çok daha büyüktür. Azâzîl i bir oyunla mat etti o ululuk. Hârût la Mârût u, bir düqünce yüzünden, gökyüzünün yücesinden attk, Bâbil kuyusuna tutsak etti. Tespih sesinin güzelim natmesiyle blis e vesvese derdi verdi. Hârût la Mârût u büyü tuzatkna düqürdü. Onlar uykuda iken, bahçenin üstünde, Rabbinden gelen bir felaket dolaqmadaydk. -Kalem, 68/19- (s. 159) Kutluluk elbisesini giydiren o dur iyi kiqilerin canlarkna, kötülük elbisesini giydiren o dur azgknlarkn canilerine. Ben, bir gizli defineydim, bilinmeyi sevdim hükmünce, lütfunu, adaletini göstermek için, kendisine vefa göstermek için çalk- QanlarKn bir zerre vefasknk rahmet KafdaTK yapar. O bir zerre haykr KssKnK, âlemi dolaqan bir zümrüt-ankâ kklar da, yakknlkk KafdaTK na eriqtirir. Kim de, kâfirlik, münafkklkk zehrini, gizli bir düzenle, insanlkk dalkavuklutuna gizler, azkk edinirse, o zehrin acklktk, sonunda onun botazkna durur. HayKr! Can, botazkna gelip dütümlenince -KKyâmet, 75/26- (s. 210) Kul tedbirde bulunur, Allah da takdir eder. (s. 20) KKlKcK bilendikten sonra da gördüm ben Kesse bile, vurup çekmeye muhtaç Yol-yordam böyle olmuq, hareketlerde bereketler var.!imdi hurma atacknk kendine dotru silkele, sana taze hurmalar düqsün (Meryem, 19/25) Çünkü ana, esirgeyip de emzirmez çocutu Çocuk sustukça, atlamadkkça Bunun içindir ki, Yüce Rabbimiz de: YalvarKp-yakararak ve gizlice Rabbinize dua edin.!üphe yok ki o, duada haddini aqanlark sevmez (A râf, 7/55) buyurmuqtur. (s. 184) 3. Kötülük Allah yücelitini daimî etsin, dostlark yardkm görsün, düqmanlark kahrolsun. Hele Dümanlarnn en çetini olan düman, içindeki nefsindir diye anlatklan nefis ve Qeytan düqmank. Allah a sktknkrkz, nefislerimizin Qerlerinden, iqlerimizin kötülerinden. (s. 80) Nefsin, binek atndr. Ona yumuaklkla bak. (s. 93) Hani hrs ss, mahrumdur denmiq (s. 91) Bir Qeyin üstüne düqen, mahrum olur demiqler. (s. 170) Peygamber (a.s.) dedi ki: Bir erkekle bir kadn yalnz kald m, üçüncüleri eytandr. Allah a, ahiret gününe inananlar, töhmet gelecek yerlerde durmasnlar. Kim, geceleyin, kap-karanlk bir evde, hayr yahut er bir ie giriirse, bu ii Allah, gündüzün, ona bir elbise gibi giydirir, onunla tannr o adam. Yüce Allah Kn Yaknda, büyüyüp bir hortuma dönen burnuna, bir damga vururuz (Kalem, 68/16) sözü de bunu kuv-

15 Mevlânâ nn Mektuplarnda Hadislerden Mesajlar 275 vetlendirir. Yani haykr olsun, Qer olsun, burnuna bir belirtidir, veririz de, herkes görür onu. (s. 105) 53 Mevlânâ, ilmî geliqme için sosyal barkq ortamknkn gerekliliti ve kargaqa durumunun kötülütü hususunda Qöyle der: Bu hallerde, ders düqüncesine dalan kiqilerin, dersi-dorutu tatil edip, azaplara katlanmaktan baqka yapacaklark bir iq yoktur; çünkü olur-olmaz, her duyulan Qey zihni karkqtkrkr, binlerce düqünceye kapklkr, binlerce hayal peqine düqer, binlerce kuruntular kurar.,htiyat, kötü sanya dümektir. 54 Böyle vakitlerde de olur-olmaz haberler bir-biri ardknca gelir durur. Tahsilin, bir Qey belletmenin sermayesiyse, fikir toplulutudur. Zihin, hayallerle, olur-olmaz haberlerle alt-üst oldu mu, tahsile mecal kalmaz. (s. 94) 4. Güzel ahlak hasletleri Yusuf a (a.s.) ArtKk dinlenmek vakti, bunca mücâhededen sonra esenleq, Gerçekten de nefsinin hakk var sende dediler. Yusuf, bütün kardeqlerimi, peygamberlik elbisesi giyinmiq görmedikçe esenleqmem. Yusuf gölgede otursun, kardeqleri yoksunluk güneqinin altknda kalsknlar (öyle mi?), hâqâ, dedi. (s. 22) Gaflette olanlar, vefada bulunmazlarsa, TanrK kulu der ki: Allah m toplumumu do;ru yola götür; çünkü onlar bilmiyorlar. (s. 60) Mevlânâ, çok sevditi bir dostuyla görüqme ümidini dile getirirken Qu sözü nakleder: Bana vaadde bulunun da yalan söyleyin. Mutuluk verin bana da, acklandrmayn beni. (s. 152) 55 Yüce Allah, Öfkelerini kontrol altknda tutarlar ve insanlark affederler. Allah iyilik yapanlark sever demiqtir (Âl-i mrân, 3/134) Kim öfkesini yenerse, Allah onun kalbine emniyet ve iman doldurur. Âlemlerin Rabbinin sözü ve Qeriat KssK peygamberler Efendisi nin (a.s.) sözleri; bilgin, adalet KssK, lâykk olanlark yücelten, keremlerde bulunan, haykrlark yayan, yoksullara yardkmck olan, mazlumlarkn imdadkna koqan, MüslümanlKkla Müslümanlara KQKk olan, ulu emir, devletin ve dinin Nûr una eq-dost olsun. (s. 80) sa ya (a.s.) sordular en çetin, en güç, en sarp Qey nedir? Allah'Kn gazabk dedi her Qeyden daha çetindir. Ey Rûhullah, Allah'Kn gazabkndan bizi ne kurtarkr dendi. sa (a.s.) dedi ki: Ceza vermeye gücünüz yeterken öfkenizi yenmeniz. Böyle yaptknkz mk, Allah da gazabknk giderir sizden. (s ) 56 Peygamber (a.s.) dedi ki: Bu, benim elimde olan adaletim. Elimde olmayandan da ba;la beni. (s. 103) Bir an adalet etmek, altm yl ibadetten hayrldr sözünün 53 M. Esed, bu âyeti Biz, onu, yakasknk kurtaramayacatk bir zillet ile damgalayacatkz Qeklinde tercüme ederek, bütün müfessirlerin, bu ifadenin kesinlikle mecazi anlamda kullankldktknk söylediklerini belirtir. 54 Hazm, kelimesini, ihtiyat detil de, aqkrk tedbirli olmak Qeklinde tercüme etmek daha iyi olurdu. 55 Bana vaad edin de, isterse onu yerine getirmeyin. Bana müjdeleyin de, isterse o müjdeniz dotru çkkmaskn Qeklinde tercüme edilse, daha iyi olurdu. 56 KrQ. s. 45. Burada, Ceza vermeye gücünüz yeterken öfkenizi yenmeniz cümlesi, Öfkeni yenmen, gücün varken batkqlamandkr Qeklinde yer alkr. Bu konuda Asl güçlü-kuvvetli, kzd; zaman kendine hâkim olabilendir hadisi de bulunmaktadkr.

16 276 Mehmet Eren skrrk, o gün meydana çkkar, açklkr-görünür; çünkü o gün, öyle bir gündür ki, skrlar meydana çkkar -TârKk, 86/9- (s. 109) Nimetlere ükretmek vaciptir (s. 165)!ükür, elde edilen nimetleri batlamak, bir zaman sonra elde edilecek nimetleri de avlamaktkr (s. 130)!ükretmek, nimeti batlamaktkr, avlamaktkr.!ükür sesini duydun mu, nimetin çotalmaskna hazkrlan.!ükrederseniz, elbette çotaltkrkm size. -brahim, 14/7- (s. 204) Yüce Allah, nimet verditi kuluna, sana verditim nimete karqklkk ne yaptkn der. Kul Ya Rabbi der sana Qükrettim, hamd ettim. Yani, malkmla, cankmla, gönlümle, yüretimle, öbür organlarkmla Qükrettim sana. Yüce Allah der ki: Kimin eliyle verdiysem o nimeti sana, ona teekkür etmezsen, bana ükretmemi olursun Yani, bu nimeti kimin eliyle ulaqtkrdkysam, ona teqekkür etmedikçe, bana da QükretmemiQ olursun. Allah elçisi, bize Allah tan verditi haberlerde gerçektir. (s. 104) Eyay, naslsa, öyle göster bize. Hem kutlu huylarkndan inciler toplarkz, hem yüce kulatknkza döker-saçarkz. Denizden aldkk, gene denize döktük denditi gibi hani. Ebedî olarak, bilgilerin, skrlarkn çkktktk, sonra da gene dönüp gelditi yer olasknkz. (s. 126) Dileklerinizi, hacetlerinizi, ümmetimin cömertlerinden isteyin; çünkü (Allah) merhameti onlara verdim ben (buyurur) (s. 141) Hz. Peygamber (bir kutsi hadiste?): Muhtaç oldu;unuz eyleri, cömertlerden dileyin; zira acym onlara verdim. Kat yüreklilerden dilemeyin; çünkü öfkemi onlara verdim demiqtir (s. 142) Kerem KssKysa, kerem eder sana, ulular seni. Kötüyse, nekesse (cimri), KsKrKr seni. (s. 148) Kap, içinde ne varsa, onu skzdkrkr derler hani. Testide ne varsa, o skzar dkqkna. (s. 160) Bir mektupta muhatabkna Qöyle seslenir: Bir-biri üstüne baq atrktkp durdu- Tumdan, o güzel huylu zata baqvurmam, sknkrk aqtktkndan utanmaktaykm; ama TatlK suyun baqk kalabalkk olur. Hâtem in batkqta bulunmask, atkrlamask daha dotrudur demiqler. (s. 183) Cömertlik, cennette bir a;açtr, dallar dünyaya yaylmtr. Kim, o dallardan bir dala yaprsa, o dal o kiiyi cennete a;drr (s. 184) Bugünlerde, duymuqsunuzdur, özü dotru kiqilerden biri, bir davet tertipliyor. O aziz, mizacknkn nazikliti, latifliti yüzünden, davetlerde hazkr bulunmaktan kaçar, ama kutlu huzuru olmakskzkn da bu davete icabet etmeyi istemiyorum. Hani Gönül huzuru olmadan namaz olmaz denmiqtir. (s. 195) 5. nsanlara faydal6 olmak Peygamber (a.s.): Halk, Allah n ayâlidir (âilesidir).,nsanlarn Allah a en sevgili, en aziz, Hak katnda en ulu olan, (O nun?) ayâline en faydal olandr buyurmuqtur. (s. 22, 50, 111, 134, 147, 171, 184) Halk Allah n ayâlidir. Allah katnda en üstünü, ayâline en fazla faydas dokunandr.,nsanlarn hayrls, insanlara faydas dokunan kiidir (s. 147) Güzel huylarnzdan umarm ki,,nsanlarn hayrls, insanlara faydal olandr mucibince padiahlk buyurursunuz, ona lâyk bir i verirsiniz (s. 30, 78, 187) Toplumun hayrls, topluma hizmet edenidir,,nsanlara fayda

17 Mevlânâ nn Mektuplarnda Hadislerden Mesajlar 277 veren eye gelince, o dünya durdukça durur -Ra d, 13/17- (s. 78),nsanlarn hayrls, insanlara faydas dokunan kiidir.,nsanlarn kötüsü, insanlara zarar veren kiidir. (s. 141) Mevlânâ, yoksullara sadaka vermenin önemine dair Qöyle der: Biliyorum, karkqkk bir zamandaykz, meqgulsünüz; ama fitne ateqini de, haykr suyundan baqka bir Qey söndüremez. Hastalarnz sadakayla tedavi edin. (s. 23) Hz. Ömer zamanknda halkkn evlerini ateq sarmkqtk. Halk, su tulumlarkyla, sirke tulumlarkyla ateqi söndürmeye çalkqkrken, Ömer tellala:!ehri dolaq, ekmek verin yoksullara, bu ateq suyla sönmez diye batkr der. (s. 130) 57 Peygamber (a.s.): Kim, ii darmada- ;nk olan birisinin iini düzene sokarsa, Allah da onun iini düzene sokar demiqtir. (s. 25) BalKk gibi çkrpknan bu zaykflarkn, kereminizden dilekleri Qu: Suyun emiri, emirlikten bir an bile ayrklmaskn. AcKsKn, esirgeyiq suyunu gene bu yana akktskn. Sonsuz bir sevap iqlenmiq olur. Yeryüzündekine ac, gökyüzündeki de acsn sana. (s. 29, 40, 81, 214) BuyruTunun altkndakilere ack, buyrutunun altknda bulundu- Tun da ackskn sana. (s. 81) Kimdir o kiqi ki, Allah a güzel borç verir. Allah da, onu artkrdkkça artkrkr -Bakara, 2/245; Hadîd, 57/11- (s. 214) Nasl borç verirsen, öylece verirler sana da 58 (s. 103) Yeryüzündekine ack, gökyüzündeki de sana ackskn TanrK, zaykf kullarkndan bir kula rahmet eder. Rahmet de, suçlularkn büyük suçlarknk küçük görmesi; pek az bir kullutu, pek az bir vefayk, çok görmesidir. (s. 213) Bir an adalet, altm yllk ibadetten hayrldr. Adalet, bir Qeyi, yerli yerine koymaktkr. (s. 78) Bu yüzden, gerçete ulaqmkq TanrK yoksulunun, bir iqte, birisinden yardkm istemesi gerekirse, Ben, her eyi, kendi yerine koymay severim hükmünce, önce ihtiyacknk size bildirmesi gerek. (s. 125) Kerem ss, vaat etti mi, vadinde durur. (s. 44) Bu küstahlktk, Mustafa nkn buyrutu verdi bana, mazur görün. Hâcetlerinizin yerine gelmesi için, ümmetin merhametlilerinin yardmlarn dileyin buyurmuqtur. (s. 50) Tavsiye ettiti bir kiqi hakkknda Qöyle der:!imdi, çoluk-çocutun fazla olu- Qu, malkn-mülkün azlktk, o devlete dua etmesine, böylece de kutluluk elde etmesine engel oluyor; çünkü Az kald ki, yoksulluk kâfirlik olayazd. (s. 63) Ama gelgelelim, geçim darlktk, engel oluyor dinin önemli iqlerine. Hani Ekmek olmasayd, Rabbe kulluk edilmezdi demiqler. (s. 93) Peygamber in (a.s.) zamanknda, yoksulun birine, kktlkk yklknda, her gün bir somun vermeyi, âdet edinmiqti biri. Günün birinde, hasetçinin biri... Bu çirkin sözleri duyunca, o Müslüman Kn gönlü kkrkldk; ama verditini iki kat artkrdk. Her 57 Sadakann, suyun atei söndürdü;ü gibi, günah ve hatalar yok edece;i ifadesinin geçtiti hadis için bkz. Tirmizi, Îmân, 8; Cuma, 79; bn Mâce, Zühd, 22; Fiten, 12. Mevlânâ, belki de, bu gibi bazk mecaz ifadeleri hakiki anlamkyla almaktadkr. Bazen de bunun tersini yapar, yani hakiki ifadeleri mecaz kabul eder. 58 Nasl muamele edersen, öyle muamele görürsün Qeklinde tercüme edilse, daha güzel olurdu.

18 278 Mehmet Eren gün iki ekmek vermeye baqladk. Bunu adadk kendince, kendine gerekli kkldk bunu. Yâ Rabbi dedi senin kulunu sknamadalar, çünkü ancak TanrK için veriyorum demiqtim. (s. 66) Bir evlilikten bahseden Mevlânâ Qöyle der: O haykrlk evlenme Nikâh benim sünnetimdir buyrutunca tamamlankr. (s. 72) Hadiste gelmiqtir: Mustafa ya (a.s.), deniz yönündeki illerden, pek yüce boylu, pek deterli bir at getirip armatan olarak sundular. Bir ilin harackna deterdi bu at. Hz. Peygamber: Bana bir kuru koyun baca; arma;an sunulsa, onu bile kabul ederim buyurdu. (s. 72) Ondan sonra, yüzünü dostlara çevirdi de, ey sahâbe dedi bu at ne iqe lâykktkr?. Birisi, Kâfirle savaqa yarar dedi. Herkes bir söz söyledi. Sonunda bunaldklar. Ey Allah'Kn elçisi dediler siz buyurun. Buyurdu ki: ki kiqi arasknda nikâh lafk oldu. UyuQamKyorlar, nikâh yahut çeyiz yahut baqka bir Qey. AralarKnda öylece kaldk. Burada duyuyoruz, iqitiyoruz: Filan Qehirde, bir nikâh sözüdür, oldu; fakat bir engel yüzünden de, öylece yüz üstü kaldk. Bir tatlk sözlü, akkllk kiqiyi Qu ata bindirelim. Ne kadar tez gitmesi mümkünse, o kadar tez gitsin, engeli ortadan kaldkrskn, Qu nikâh iqini bitirsin Peygamberlerin sözleri boquna detildir. Hele Mustafa nkn (a.s.) sözü olursa... (s. 73) Âdem Peygamber in otullarkndan biri, böylesine bir düqünceye (yani Rabbinin ululutu düqüncesine) kapklmkqtk da, çoluk-çocutu muhtaç bir hale düqmüqtü, kardeqlerinden yardkm istiyordu o. Dediler ki: Biz, naskl çalkqkyorsak, sen de çalkq. Yüce Hak, Âdem e, otullarkna söyle, ona yardkm etsinler diye vahiy gönderdi (s ) Güne, nerede olursa olsun, gizlenemez Bu tavsiye, bizim de o sevapta paykmkz olsun diyedir. Hayra delalet eden, o hayr yapan gibidir (s ) Hayra ön-ayak olann yerini hiç kimse tutamaz. (s. 141) Hay6rl6 i7lerde acele etmek ve devaml6l6k yi ve haykrlk iqleri yapmada acele edilmelidir. Mevlânâ bu hususta Qöyle der: Geciktirmede, hayr için âfetler vardr, geciktirme! Namaz vakti geçmeden kln, tez olun (s. 4) Evlilik yoluyla bir akrabalkk batk kurulacatk haberini alan Mevlânâ Qöyle der: O akrabalktkn geri kaldktknk, geciktitini duyunca da gamlandkm; çünkü Mustafa (a.s.): Hayr geciktirilmemeli buyurur; zira geciktirmede afatlar vardkr. (s. 200) HayKrlK bir iqi tamamlamankn, ona baqlamaktan daha iyi oldutu Qu iki misalle açkklankr: Niyet ederek namaza baqlamak iyidir. RükularK, secdeleri, teqehhütleri yaparak onu tamamlamaksa, daha güzeldir. yilik, iyi niyet, yeni aya benzer, onu tamamlamaksa, yeni aykn dolunay oluqu gibidir. (s. 32) HayrK ilk yapankn ameline hiçbir Qey denk olamaz Qeklinde de tercüme edilebilir. 60 Yine bkz. s. 54, 112, 145, 211, 215. Rabbimiz Allah tkr deyip, sonra dotru olanlar (Fussilet, 41/30; Ahkâf, 46/13) âyeti de, bunu teyit edici olarak zikredilmiqtir.