MEVLÂNÂ NIN MUHAMMED KBAL N FKRYATI ÜZERNDEK ETKS

Transkript

1 marife, yl. 7, say. 3, k 2007, s MEVLÂNÂ NIN MUHAMMED KBAL N FKRYATI ÜZERNDEK ETKS brahim KAPLAN ÖZET Mevlânâ nn etkisi, bugün de hem Douda hem de Batda, düünce, sanat ve edebiyat gibi çeitli alanlarda daha sk hissedilmektedir.?kbal in eserlerinde de Mevlânâ nn etkisi açk bir ekilde görülmektedir. Yaadklar artlarn ve beslendikleri kaynaklarn benzerlii iki düünürün fikri yaknlklarnn en önemli sebebidir. Hem Mevlânâ hem de?kbal, Müslümanlarn,?slam n hayat felsefesini kavramaktan aciz olduklar, kadercilik ile uyuturulduklar, mücadele gücünü kaybettikleri ortamlarda yaamlar, buhrandan kurtuluun yolunun tekrar Kur an a dönmek olduunu söylemilerdir. Yine her iki düünür de topluma dinamizm kazandrma gibi önemli bir görev icra etmilerdir. Mevlânâ nn?kbal üzerindeki etkisi özellikle u iki konuda oldukça belirgindir: Kayna Kur an olan dinamik bir hayat felsefesi ve akl gönül birliktelii. Mevlânâ, Kur an n bize dinamik ve gerçekçi bir dünya görüü verdiini savunurken,?kbal de ayn paralelde faaliyetçi bir dünya görüünü benimser ve pasiflii reddeder. Diyebiliriz ki; Mevlânâ nn, yaam sürekli bir eylemlilik olarak gören felsefesini ciddi ekilde benimseyen ilk düünür, belki de?kbal idi. Anahtar Kelimeler: Mevlânâ, Muhammed?kbal, Dinamizm. MEVLÂNÂ S INFLUENCE ON MUHAMMAD IQBAL S THINKING LINE Today, Mevlânâ s influence is more felt both in the East and the West in various fields such as art and literature. For example, On Iqbal s philosophy Mevlânâ s influence can clearly be seen. Resemblance of the conditions in which they lived and were mentally nourished is the most important intellectual closeness of these philosophers. Having lived in an environment in which Muslims were unable to understand Islam s philosophy of life and were deeply engaged in the issue of fatalism, and therefore lost the power of struggling, both philosophers concluded that the salvation was dependent on returning to Koran. Both thinkers seem to have performed an important duty such as making people acquire dynamism. Mevlânâ s influence on Iqbal is evident on two subjects: a dynamic philosophy of life, the source of which is Koran; and a union of the intellect and the heart. While Mevlânâ maintains that Koran gives us a dynamic and factual world view Iqbal refuses passivity in a similar activist way of thinking. Most probably Iqbal was the first thinker who adopted Mevlânâ s view of life as a continuous actuality. Key words: Mawlana, Muhammad Iqbal, Dynamism. ArQ. Gör. Dr., nönü Ü. lahiyat Fak. ikaplan43@hotmail.com

2 164?brahim Kaplan GR' Türk-slam düqünce ve kültür tarihinde oldutu kadar evrensel deterler sisteminde de müstesna bir yer edinmiq olan büyük düqünür Mevlânâ Celâleddin Rumî, slam dinini, Qiir, sanat, sema ve müzik yoluyla farklk bir tarzda yorumlamkq, bu yorum, sadece Müslümanlara detil, bütün insanlkta esin kaynatk olmuqtur. Evrensel nitelikli mesajk sayesinde haklk bir üne kavuqan Mevlânâ nkn etkisi, bugün de hem DoTuda hem de BatKda, düqünce, sanat ve edebiyat gibi çeqitli alanlarda daha skk hissedilmektedir. Mevlânâ nkn etki alankna giren düqünürlerden biri de, geride bkraktktkmkz yüzyklkn en önemli filozof ve Qairlerinden biri olarak kabul edilen Allame Muhammed kbal dir. Hatta kbal in, Mevlânâ nkn felsefesinden en çok etkilenen düqünürlerin baqknda gelditini söylemek de mümkündür 1. kbal, Pîr-i Rumî, pîrim ya da mürqidim dediti Mevlânâ yk herhangi birinin bir baqkasknk izleyebilecetinden çok daha yakkndan izlemiqtir 2. Mevlânâ nkn mürqitlik görevi kbal in eserlerinde açkk ve net bir Qekilde belirtilir. Esrar- Hodi (Benli;in Srlar) de 3 benlitin naskl kurtulacatknk kbal e ötreten Mevlânâ dkr. Peyam- Merk (arktan Haber) ta 4 Mevlânâ nkn akkl ve aqk konulu 1 Ali Nihat Tarlan, M. kbal in Hicaz Arma;an, adlk eserinin tercümesine yazdktk takdimde Qu deterlendirmeleri yapmaktadkr: Mesnevi yi taklit eden büyük küçük yüzlerce Qair arasknda hiç birisi kbal derecesinde ona yaklaqamamkqtkr. Farsça Qiirinde bazen o derece Mevlânâ ya yaklaqkr ki, buna bir nevi mucize demek mümkündür. Bir maksada giriqi, onu bir hikaye ile izah ediqi ve bundan yüksek hakikatler çkkarkqk tamamen Mevlânâ ya benzer. 2 Aminuddin, Mevlânâ Celaleddin-i Rûmî nin Dr. kbal Üzerindeki Etkisi, Pakistan Postas, KasKm, 1977, s Mevlânâ etkisinin açkkça görüldütü bu eser, Mesnevî nin yazklkq tarzknda kaleme alknmkqtkr. Bu eserinde kbal, doktora tezinde savundutu panteizmin temsilcisi detil, aksine dinamik bir hayat anlayk- QKnKn savunucusudur. kbal in yeni bir felsefî yaklaqkmla benliti geliqtirmeyi ve güçlendirmeyi amaçladktk bu eser, toplumunu esaret zincirinden kurtarmak ve onlark harekete geçirmek için büyük bir fikir liderinin açtktk bayrak olarak görülebilir. Esrar- Hodi de kbal, Benlik (ego) kelimesine yeni ve olumlu bir felsefî anlam kazandkrma çabaskndadkr. Bu dotrultuda yeni bir felsefî yaklaqkmla benliti geliqtirmeyi ve güçlendirmeyi, toplumuna yeni bir aktivite kazandkrmayk amaçlamaktadkr. Rumuz-u Bihodi de ise kbal, ferdin toplumuna karqk görevlerini, fert-toplum iliqkilerini ve toplumsal egonun geliqimi konularknk iqlemektedir. Esrar- Hodi, kbal in Farsça yazmkq oldutu ilk eseridir yklknda Lahor da yayknlanmkqtkr. Rumuz-u Bihodi ise Esrar- Hodi nin ikinci bölümü olma nitelitine sahip olup, ilk kez 1918 yklknda Lahor da baskldkktan sonra Esrar- Hodi ye ikinci cilt olarak eklenmiqtir. Yine bu iki eser, bir kaç kez birlikte basklmkq, Türkçe tercümeleri de birlikte yapklmkqtkr yklknda Nicholson tarafkndan The Secrets Of The Self adkyla ngilizceye çevrilen bu eser kbal in Avrupa da tanknmaskna önemli bir katkk satlamkqtkr. Bir kaç kez basklan bu eser, Urduca, Sindce, PeQtuca ve Arapçaya çevrilmiqtir. AynK eser Türkçeye ise Ali Nihat Tarlan tarafkndan Benli;in Srlar adkyla çevrilerek 1958 yklknda stanbul da yayknlanmkqtkr. Ali Nihat Tarlan Kn çevirisi Esrar ve Rumuz adkyla Sufi Kitap YayKnlarK tarafkndan tekrar yaykmlanmkqtkr (stanbul, 2005). Yine aynk iki eser, Ali Yüksel tarafkndan Benlik ve Toplum adk ile birlikte tercüme edilerek 1990 ve 1999 yklknda stanbul da yaykmlanmkqtkr. AyrKca, Esrar- Hodi nin, Ahmet Metin!ahin tarafkndan yapklan bir tercümesi de 1998 yklknda Bursa da yayknlanmkqtkr. 4 Alman Qairi Goethe nin West-Östlicher Divan (DoTu-BatK DivanK) adlk eserine cevap olarak yazklmkq olan bu eser kbal in Avrupa dan dönüqünden sonra düqüncelerinde meydana gelen geliqme ve de- TiQmeleri sergilemektedir. Bir kaç Urduca Qiir dkqknda Farsça olarak kaleme alknmkq olan eser ilk kez 1923 yklknda Lahor da yayknlanmkq, Ali Nihat Tarlan tarafkndan arktan Haber adk ile dilimize ka-

3 Mevlânâ nn Muhammed?kbal in Fikriyat Üzerindeki Etkisi 165 dersi dinlenir. Arma;an- Hicaz (Hicaz Arma;an) da 5 merd-i mü min in vaskflark Mevlânâ nkn diliyle anlatklkr. Beng-i Dara (Kervann Ça;rs) da 6 kbal e yol arkada- QK olan Mevlânâ, Cavidname (Ebediyet Hikayesi) de 7 onu dünyadan alkp göklere götürür ve feleklerin skrrknk ötretir 8. Bâl-i Cibrîl (Cebrailin Kanad) de 9 yer alan Pîr ve Mürid adlk Qiirde, Hindli Mürid kbal in sordutu Urduca sorulark, Pîr-i Rumî Mevlânâ Mesnevi sinden cevaplandkrkr 10. DolayKsKyla, M. kbal, tefekkür sistemini, âqkklar kervanknkn öncüsü kabul ettiti Mevlânâ nkn eserlerinden aldktk feyizle bina etmiqtir denilebilir 11. Bu yüzden, Mevlânâ ve kbal in düqünceleri arasknda belirgin ve açkk bir benzerlik söz konusudur. ki düqünürün düqünceleri ve ifade tarzlark araskndaki bu benzerlik, öylesine iç içe, öylesine satlam ve açkktkr ki, bunun baqka bir örnetini bulmak zordur. kbal in eserlerinden haberdar olan biri onun zandkrklmkq ve 1956 da Ankara da basklmkqtkr. A. N. Tarlan Kn tercümesi Sufi Kitap YayKnlarK tarafkndan, Zebur-u Acem ile birlikte, 2006 yklknda tekrar yaykmlanmkqtkr. 5 Bu kitap, kbal in hastalktk skrasknda baskkya hazkrlanmkq; ancak baskmk ölümünden sonra KasKm 1938 de Lahor da yapklmkqtkr. Birçok baskksk yapklan bu kitapta Farsça ve bazk Urduca manzumeler ve rubâîler yer almaktadkr. kbal in Hicaz a gitme ve hack olma arzusunu dile getirditi bu eseri bazk kksaltmalarla A. N. Tarlan tarafkndan Hicaz Arma;an adk ile Türkçeye çevrilerek 1968 yklknda stanbul da yayknlanmkqtkr. kbal in, Hicaz Arma;an, Yeni Gülen-i Râz, Kulluk Kitab ve Musa Vuruu adlk kitaplarknkn A. N.Tarlan tarafkndan yapklan tercümeleri, Kulluk Kitab adkyla Sufi Kitap yayknlark tarafkndan 2006 da yeniden yaykmlanmkqtkr. 6 kbal in ilk Urduca Qiir kitabkdkr yklkndaki ilk baskmkndan sonra yaklaqkk olarak otuz iki kez daha yayknlanmkqtkr. ngilizce, PeQtuca, Arapça ve Bengali dillerine de çevrilen eser, Türkçeye Ahmet Asrar tarafkndan, Bal-i Cibril, Darb- Kelim ve Arma;an- Hicaz adlk kbal in eserlerinden seçilen Qiirlerle beraber Do;udan Esintiler adk altknda yayknlanmkqtkr. Yine aynk eserin son bölümünde yer alan!ikvâ ve Cevab-K!ikva adlk Qiirler Ali Genceli tarafkndan tercüme edilerek Pakistan Postas dergisinin 24. cildinin 1. ve 2. sayksknda yayknlanmkqtkr. 7 kbal in, Farsça eserleri arasknda en büyük mesnevisi olan Cavidnâme, talyan Qairi Dante nin Divina Commedia (lâhî Komedya) isimli eserine nazîre nitelitini taqkmaktadkr. Cavidnâme de, hem söz konusu bu eserin, hem de Mevlânâ nkn Mesnevî sinin etkileri hissedilmektedir. Münacât ile baqlayan Cavidnâme nin ilk mksralarknkn Mesnevî nin ilk mksralarkna telmih oldutu görülmektedir. lk baskksk 1932 yklknda yapklan bu eserin birçok baskklark mevcuttur. kbal in Qaheseri olarak kabul edilen bu eser üzerinde Annemarie Schimmel deterli çalkqmalar yapmkq, bu kitabk hem Almancaya hem de geniq açkklamalarla Türkçeye tercüme etmiqtir. Schimmel in bu tercümesi Kültür BakanlKTK tarafkndan 1958 ve 1989 yklknda Ankara da yayknlanmkqtkr. Schimmel in tercümesi KKrkambar yayknlark tarafkndan da yaykmlanmkqtkr (stanbul, 2003). Eserin, Ahmet Metin!ahin tarafkndan yapklan ve 1996 yklknda Bursa da yayknlanan farklk bir Türkçe tercümesi daha mevcuttur. Cavidnâme de kbal (akan pknar), manevî hocask Mevlânâ nkn peqinden göklere uçar, Allah Kn huzuruna çkkar ve Cenâb-K Allah Kn tecellisini görme Qerefine nail olur. Ay ve ykldkzlark geçtikten sonra Tevâsin vadisine gelen, sonra Merkür, Venüs, Merih, Jüpiter ve Satürn gezegenlerini gezen kbal, semâvî sknkrlarkn tümünü aqarak rüya âleminde bir çok ünlü kiqiyle tankqkr ve onlarkn atzkyla bir çok karmaqkk problemi çözmeye çalkqkr. Bu gezisinin sonunda otlu Cavid e ve onun QahsKnda tüm gençlere mesajknk sunmaya, yeni kuqata etilimleri ve gereksinimleri dotrultusunda yol göstermeye çalkqkr. 8 S. AydKn, Muhammed kbal in Eserlerinde Mevlânâ, I. Mevlânâ Kongresi, 3-5 Mays 1985, Tebli;ler, s ; Yeniterzi, Mevlânâ ve kbal, Mevlânâ Panellerinde Sunulan Bildiriler I, s lk kez 1935 yklknda Lahor da basklan eserin ilk bölümünde gazel tarzknda Qiirler, ikinci bölümünde ise rubâîler ve konulu Qiirler yer almaktadkr. Yirmi kadar baskksk yapklan kbal in bu ünlü Urduca eseri çeqitli dillere çevrilmiqtir. Bu eser Türkçeye Yusuf Salih Karaca tarafkndan çevrilmiq ve 1983 yklknda stanbul da yayknlanmkqtkr. Yine aynk eserden seçme Qiirler Ahmet Asrar tarafkndan Do;udan Esintiler adlk kitabknda yayknlanmkqtkr. 10 Karahan, Dr. M.,kbal ve Eserlerinden Seçmeler, s Yeniterzi, a.g.m., s. 19.

4 166?brahim Kaplan Mevlânâ ya ne kadar hayran oldutunu kolaylkkla anlayabilir. Mevlânâ yk en iyi bilen, en iyi anlayan ve deterlendiren bir Qair oldutu için kendisine Rumi-yi Asr (ÇaTKn MevlânâsK) denilen kbal gerçekten de Mevlânâ nkn engin aqk felsefesi, hayat ve dünya görüqünün çatdaq temsilcisi olarak kabul edilmiqtir 12. Mevlânâ yk kendine rehber edinditini her fkrsatta dile getiren 13 kbal, bu özellitiyle, Mevlânâ nkn evrensel nitelikli mesajknkn anlaqklmaskna ve çatkmkz insankna aktarklmaskna önemli katkklar sunmaktadkr. Biz bu çalkqmada, Muhammed kbal in algklaykq tarzknk ortaya koyarak Mevlânâ yk ve onun mesajknk anlama gayreti içinde olacatkz. Bu çalkqmayla, aynk zamanda, Mevlânâ Celaleddin Rumi nin çatdaq düqünceye etkisini, Muhammed kbal örnetiyle, ortaya koymaya çalkqacatkz. GörüldüTü gibi, Mevlânâ nkn çatdaq Müslüman düqüncesine etkisini ortaya koymak için M. kbal in seçilmiq olmask tesadüflere dayalk detildir; zira Mevlânâ ve kbal den bahsetmek, Asrar Kn da dediti gibi, etle tkrnaktan bahsetmek gibidir 14. I. MEVLÂNÂ VE KBAL N FKRYATINA YÖN VEREN ORTAK UN- SURLAR Aradaki yedi askr gibi uzun bir zaman ve yaqadkklark mekânlarkn farklklktkna ratmen, iki düqünürü fikri açkdan birbirine yaklaqtkran en önemli sebep, iki düqünürün de fikirlerinin oluqmaskna etki eden QartlarKn ve beslendikleri kaynaklarkn benzer ya da aynk olmaskdkr. Her iki düqünür de slam dünyasknkn skkkntklk ve bunalkmlk dönemlerinde yaqamkqlardkr. Mevlânâ'nKn yaqadktk XIII. yy slâm'kn yarattktk görkemli medeniyetin ykkklkqkna tankk oldu. Bu bir manevî ve kültürel çöküq devresiydi. Din bilginleri sadece görüntü ve Qekille ilgileniyorlardk. Kur'an-K Kerim'i de sadece bir kuramlar kitabk haline getirmiqlerdi. Sûfîler Budizm ve Vedantik felsefenin etkisiyle pasifli- Ti, kaderciliti ve dünyadan kaçkqk benimsemiqlerdi. Hukukçular zamanlarknkn çotunu saçma sapan tartkqmalar ile geçiriyor ve slâm'k sadece bir yasal düzen hâline getiriyorlardk. Ulema ise sadece akklck bilimlerle ilgileniyor ve neredeyse ruhbanlkk sistemini benimser bir hâle geliyorlardk. Hurafeler ve batkl inançlar yayklmkq ve birçok tanknmkq Müslüman "HaQQaQîlerin" kurbank olmuqtu 15. Böylece, QaQkKn haldeki Müslüman halk için slamiyet bir anlam ifade etmekten yoksun kalmkqtk. Sözü edilen dönemde Anadolu, HaçlK ve MoTol tehlikesiyle karqk karqkya idi. Büyük siyasi bunalkmlarkn yaqandktk bu dönemde insanlar bir yerden baqka bir yere kaçarak güvenliklerini satlama çabask içindeydi. kbal in yaqadktk XIX. yüzyklkn sonu ile XX. yüzyklkn baqk da benzer karkqkklkklarkn hüküm sürdütü bir devirdi. slam medeniyetinin görkemi hkzla tarihe 12 Asrar, Muhammed kbal ve Mevlânâ Celaleddin Rumi, II. Milletleraras Mevlânâ Kongresi, 3-5 MayKs 1990, s kbal, Esrar- Hodi nin önsözünde Qöyle der: Rumi benim topratkmk iksire çevirdi ve benim küllerimi alevlendirdi. ; AyrKca bkz., kbal, Hicaz Arma;an, s Asrar, a.g.m., s kbal, kbal ve Mevlânâ-Mukayeseli Bir ncelene, II. Milletleraras Mevlânâ Kongresi, 3-5 MayKs 1990, s. 201.

5 Mevlânâ nn Muhammed?kbal in Fikriyat Üzerindeki Etkisi 167 karkqkyordu. OsmanlK mparatorlutu çökmek üzereydi. Uzun ykllar OsmanlK topratk olan pek çok belde ngiliz, FransKz ve talyanlarkn istilask altkndaydk. OsmanlK DoTu Avrupa dan çkkarklmak üzereydi. Sevr AntlaQmasK sonucu itilaf devletleri Türkiye yi bölmek üzere anlaqmkqlardk. kbal in yaqadktk Hint AltkKtasK nda da durum bundan farklk detildi. Bu bölge de ngiliz sömürüsü altkndaydk ve Müslümanlar bir birlik oluqturamamkqlardk. Netice itibariyle, hem Mevlânâ hem de kbal, MüslümanlarKn, slam Kn hayat felsefesini kavramaktan aciz olduklark, kadercilik ile uyuqturulduklark, mücadele gücünü kaybettikleri ortamlarda yaqamkqlardk. YaQadKklarK QartlarKn benzerliti iki düqünürün fikrî yakknlkklarknkn en önemli sebebidir. kbal bu durumu Qu Qekilde ifade eder: Ben Mevlânâ gibi Kâbe de ezan okudum. Can srlarn ben ondan ö;- rendim. Eski asrn fitne devrinde o (vard), bu asrn fitne devrinde ben (varm) 16 Diyebiliriz ki, Mevlânâ'nKn XIII. yüzyklda kazandktk baqarkyk, kbal de ondan ilham alarak XX. yüzyklda kazanmkqtkr 17. FarklK askrlarda yaqamkq olmalarkna ratmen iki düqünürü birbirine yaklaqtkran bir baqka unsur da beslendikleri kaynaklarkn aynk olmaskdkr. Mevlânâ nkn mensubu oldutu din, slamiyet, bütün dinleri içine alan evrensel bir dindir. slamiyet yalnkz bir inanç ve yaqaykq biçimi detil, aynk zamanda insanlkk için barkq ve sevgiye giden yoldur. slam, bir ahlak ve insanlkk ekolüdür. HoQgörü ve sevgi, slamiyet in en çok deter verditi manevi, insani deterlerdir 18. Mevlânâ nkn da en çok okudutu kitap elbette ki, en son ve en mükemmel din olan slam Kn ilk ve temel kaynatk Kur an-k Kerim idi. Mevlânâ ve eserleri üzerine çalkqma yapanlar, Mesnevi nin temelinin Kur an oldutu, Mesnevi nin baqtanbaqa Kur an Kn açkklamask oldutu noktasknda hemfikirdirler. Bundan dolaykdkr ki, Abdurrahman Cami: Mesnevi, Pehlevi (Farsça) dilinde Kur an dkr deme cesaretini bulmuqtur 19. Nitekim slam DünyasK nda Kur an ve Hadis kitaplarkndan sonra en çok okunan ve kabul gören kitabkn Mesnevi olmask, bu eserin esin kaynatknkn Kur an oldutu iddiasknk kuvvetlendirmektedir. kbal de her Qeyden önce Müslüman bir düqünürdür. O da Kur an K esas almkq, Mevlânâ yk da kendine rehber edinmiqtir. kbal, bunlardan aldktk ilham ve KQKkla halkknkn sömürge ve hakskzlkklara direnmesini ötütlemiq 20, Pakistan Kn ba- 16 kbal, Hicaz Arma;an, s Javid kbal, a.g.m., s Cin, VII. Mevlânâ Kongresi AçKQ KonuQmasK, VII. Mevlânâ Kongresi (Tebli;ler), 3-4 MayKs 1993, s Asrar, a.g.m., s Her ne kadar, MoTol istilask skrasknda, sömürge ve hakskzlkklara direnmek Qöyle dursun, Mevlânâ nkn MoTollarKn yanknda yer alarak Türkmenlerle mücadele ettiti, HacK BektaQ, Nasrettin Hoca ve Sadrettin Konevi'ye hakaretlerde bulundutu, bütün bunlark yaparken de MoTollara hizmet etmeyi hedeflediti, iddia edilse de bu tür iddialara, en azkndan daha fazla kankta ihtiyaç hissettiti için, ihtiyatla yaklaqklmask gerektiti kanaatindeyiz. Eski asrn fitne devrinde o (vard), bu asrn fitne devrinde ben (varm) Qeklindeki ifadeler, kbal in de Mevlânâ yk sömürge ve hakskzlkklara direnen bir düqünce adamk olarak kabul ettiti, dolaykskyla da sözü edilen iddialara itibar etmeyeceti izlenimini vermektedir. (Mevlânâ nkn sözü edilen QahKslarla iliqkileri ve mücadelesi hakkkndaki iddialar için bkz., Mikail Bayram, Tarihin I;nda Nasreddin Hoca ve Ahi Evren, stanbul, 2001; AyrKca, konuyla ilgili bir tartkqma için bkz.,

6 168?brahim Kaplan TKmsKzlKTa kavuqmasknda önemli bir rol oynamkqtkr. Onun yüklenditi ve yerine getirditi misyon Mevlânâ Belgrami ye Qu sözü söyletmiqtir: Kendisine peygamber denemez, ama peygamberlik yaptk. Onun bu deterlendirmesi, Abdurrahman Cami nin Mevlânâ için söylediti: Kendisi peygamber detildir ama kitabk var sözünü ankmsatmaktadkr. Mevlânâ nkn fikriyatkna yön veren en önemli unsurlardan biri de içinde yaqadktk kültürel çevredir. O da evrensel nitelite sahip Türk kültürüdür. Bu kültüre vücut veren millet, en az üç kktada insanlara barkq, huzur ve medeniyet götürmüqtür. Bu sebeplerledir ki Mevlânâ evrensel bir kaynatkn KQKTKnK din, dil, Krk, renk, cins ayrkmk gözetmeksizin Qiirlerinde, kitaplarknda sohbetlerinde bütün insanlkk için terennüm etmiqtir. 21 Mevlânâ aqktk ve Türk dostu M. kbal, Türkiye ye gelirken uçatkn Türk hava sahaskna girmesi ile beraber ayata kalkmkq, bir müddet öyle bekledikten sonra yankndakilerin "Niçin böyle yaptknkz?" sorusuna Qu cevabk vermiqtir: "Bu topraklar Hz. Mevlânâ nn kabrinin bulundu;u mübarek topraklardr. Mukaddes mekânda yaayan millet de öyle bir millettir ki, yllarca,slam n muhafzl;n yapmtr. E;er Türk milleti olmasayd,,slam, Arap yarmadasnda hapsolurdu. Bunun içindir ki, gönlümde Mevlânâ ya ve O nun necip milletine 22 kar sonsuz bir sayg ve ihtiram vardr.,te bundan dolay, yani onlara hürmeten aya;a kalktm." 23 Bu anlatk Türk kültür çevresinde yaqamamkq olsa da kbal in Türk kültürü hakkknda azkmsanmayacak bilgiye sahip oldutunu, Türk Milleti nin kaderiyle de ilgilenditini göstermektedir ve 1912 ykllarknda Lahor da yapklan açkk hava toplantklarknda Trablus ve Balkan savaqlark hakkknda konuqan ve Türk kahramanlktknk anlatan kbal özellikle, Peygamber Efendimizin Huzurunda adlk manzumesinde oldukça etkileyici olan Qu ifadeleri kullankyordu: Varlk bahçesinde binlerce gül, lale var Ama ne renk, ne koku hepsi de vefaszdr. Yalnz bir ey getirdim kutlanmtr tekbirle Bir ie kan ki ei yoktur cennette bile Bu senin ümmetinin namusu, vicdandr Bu Trablus ehidinin kandr. 24 Buna ilave olarak, Edirne MuhasarasK adlk Qiirinde 25 Türk adaletinin büyüklütünü dile getiren kbal, bu Qiirleriyle Pakistan da bugün de yaqayan Türk 21 Cin, a.g.m., s BilindiTi gibi, Mevlânâ nkn ranlk oldutu, Türk olmadktk gibi Türkçeyi de bilmediti yönünde iddialar mevcuttur. Bu tür tartkqmalar makalemizin sknkrlarknk zorlayacatkndan bu konudaki tartkqmalara girmeyecetiz; ancak Qu kadarknk belirtmeliyiz ki, yukarkdaki ifadelerinden de anlaqklacatk üzere, kbal in nazarknda Mevlânâ Türk tür. Bu konuyla ilgili bir tartkqma için bkz., 23 kbal, çok istemesine ratmen mürqidinin türbesini ziyaret edememiqtir; ancak, Mevlânâ müzesi bahçesinde kbal adkna bir ankt dikilmiq, böylelikle, MürQid-Mürid iki büyük mistik Qair anklarda ve gözlerde bir kez daha biraraya getirilmiq olmakla ona karqk bir sevgi ve kadirqinaslkk borcu ödenmiqtir; Asrar, Do;udan Esintiler, s kbal, Bang- Dara, s. 66.

7 Mevlânâ nn Muhammed?kbal in Fikriyat Üzerindeki Etkisi 169 sevgisinin ve Türkiye-Pakistan dostlutunun temellerini atmkqtkr. kbal in Türk inkklâplarknk övücü mahiyette olan görüqlerine rastlanmakta 26, mücadele gücünü yitirmiq olan halkkna Türk KurtuluQ SavaQK ve Atatürk ün mücadelesini örnek gösterditi, maddi ve manevi olarak KurtuluQ mücadelemizi desteklediti bilinmektedir 27. Bütün bunlar da kbal in, Türk kültürüne olan ilgisini ve Türk kültürü hakkknda azkmsanmayacak bir bilgiye sahip oldutunu göstermektedir. Bütün bunlardan sonra, kbal i Mevlânâ nkn etki alankna çeken en önemli unsurun, onun evrensel nitelikli metafizik ve tasavvuf anlaykqk oldutunu söyleyebiliriz. BaQka bir ifadeyle, kbal in, Mevlânâ nkn metafizik ve tasavvuf yorumunun slam Kn temel ilkeleriyle, en önemlisi de evrensellitiyle, uyum içinde oldu- Tuna dair güveni, kendisini Mevlânâ ya yakkn hissetmesini satlamkqtkr denebilir. Böylece o, düqünce sistemini Mevlânâ nkn yorum ve ifade tarzkndan yararlanarak tesis etmiq, düqüncelerini ifade ederken skklkkla manevi mürqidine göndermeler yapmkqtkr. Çok yönlü bir düqünür olan kbal düqünce Qeklini belirlerken Avrupa dan da faydalanmkqtkr. Özellikle Avrupa dayken Nietzsche, Goethe, Dante, Schopenhauer Einstein, Newton, Aristo, Bergson gibi pek çok batklk bilim adamk ve filozofu tankmkqtkr. Özellikle Hegel onun için bir üstattkr; Ta ki Mevlânâ yk tankyana kadar. Kendi deyimiyle onun bu döneme kadarki hayatk bir rüyadan baqka bir Qey detildir. Sonra rüyadan uyankr ve karqksknda tüm ihtiqamkyla Mevlânâ vardkr. Bu tankykq, bekli de keqfediq, kbal'in hayatknk tamamkyla detiqtirir ve kendi medeniyetine geri döner. Anlar ki yeniden diriliqin tek çaresi yeniden özüne dönüqtür. Bundan sonra en dotru için herkesi yargklar. Ne Gazali nin yaptktk gibi aklk arkaya itip sezgiyi ön plana alkr, ne de Kant'Kn yaptktk gibi sezgiyi bir köqeye atkp aklk ön plana çkkarkr. Bundan sonra kbal, insank ve evreni anlamak için hem aklk hem de sezgiyi kullankr 28. II. MEVLÂNÂ VE KBAL N ESERLERNDE BAZI TEMEL KAVRAM- LAR Mevlânâ biçimci detildi, her türlü kksktlamankn karqkskndaydk. Edep, vefa, sabkr, etitim gibi ahlak kavramlarknkn gerçek anlamknk aramayk ve insanlara bunu ötretmeyi iq edinmiqti. Ona göre, askl konu "insan"dk. Din, felsefe, ahlak, insank daha mutlu etme yolunda geliqen araçlardk. Bu araçlara takklkp kalmak, geliqmeyi ve geliqme hkzknk kesecek yanlkq davrankqlardk. DoTru olan, gerçete giden yolu bulmaktk ve bu yol, "aqk" tan geçerdi: Bu sonsuz sevgi, hoqgörü ve vefa kavramlarkyla desteklenecek, beslenecekti. blis, ilmi olsa da, aqk olmadktk için Âdem de toprak suretinden baqka bir Qey bulamamkqtkr 29 ; fakat hemen belirtelim ki, 25 kbal, Bang- Dara, s kbal, Reconstruction, s. 121 vd. 27 kbal in, TanrK onu güçlendirsin duaskyla Mustafa Kemal PaQa ya SesleniQ adlk bir Qiiri de vardkr. 28 S. AydKn, a.g.m., s Mevlânâ, Mesnevi, çev. Veled zbudak, VI/262.

8 170?brahim Kaplan Mevlânâ, akla karqk olmaktan çok, aklk yegâne bilgi vasktask olarak kabul edenlere karqkdkr 30. Mevlânâ, dünyaya dair hükümler veren pratik aklkn geretine ve deterine, lâhî skrlark idrak etme iddiasknda olan ve metafizik âlem hakkknda görüqler sunan teorik aklkn ise yetersizlitine inankr. 31 AkKl, insan için bir üstünlük vesilesi, bir meziyettir; zira insankn sahip oldutu cüz î akkl; melek ve ruh gibi latiftir ve akl-k külden bir parçadkr. Melek ve Qeytan naskl birbirine zktsa; akkl ve nefis de aynk Qekilde tezat oluqtururlar 32. AklKn özelliti her iqin sonunu düqünmek, nefsin özelliti ise akkbetten habersiz olmaktkr 33. Akl galip olursa, nefsin zayflar; zira a;r biniciden eek hâlsiz düer. 34 sözleri de aklkn nefis karqkskndaki üstünlütünü dile getirir. Bu anlamda akklskz dost, gerçekte insan için düqmandkr 35. Ona göre, aqk tüm negatif duygulark, duygusal engelleri ve zorluklark satlkklk bir tavra yönelten bir iksirdir. Ona göre, düqünme ve rasyonalize etme sknkrlkdkr. Halbuki yaqam ve anlatkm tek baqlarkna aqkkn karakteristik nitelikleri olarak sknkrskzdkr. AQk, insanlardaki yaratkck nitelitin ve dotal kalkknmankn arkaskndaki dinamik güçtür 36. kbal e göre, slamiyet te akli temelleri araqtkrma bizzat Hz. Peygamber tarafkndan baqlatklmkqtkr. Onun sürekli olarak tekrarladktk dua; Ey Rabbim! Bana eyann hakikati ve mahiyeti hakknda bilgi ver idi. kbal, bu gerçetin daha sonra tasavvuf ehlince iqlenditine iqaret ederek slam tarihinde Yunan felsefesinin dini düqünceyi hayli geniqletmesine ratmen, genellikle Müslüman düqünürlerin Kur an ile ilgili görüqlerini kararttktknk belirtir. Kur an, gözle görülür elle tutulur geçeklere atkrlkk veren bir ruh taqkrken, Yunan felsefesi hayal ve faraziyelere dayankr. Bu bakkmdan kbal e göre, Yunan felsefesi çok akklck oldutu için detil yeterince akklck olmadktk için ilk dönem slam düqünürleri için zararlk olmuqtur 37. Ona göre, peygamberlitin kendi kendini ortadan kaldkrmask bilginin bir arack olarak aklkn rolünü ortaya koymask açkskndan oldukça önemlidir. Buna göre, peygamberlitin son bulmask, kendini tam anlamkyla bilmesi için insankn en son kendi imkânlarkyla baq baqa kalacatk gerçetinin bir ifadesidir 38. AklKn önemine bu Qekilde iqaret eden kbal e göre de, tkpkk Mevlânâ da oldutu gibi, din, felsefe, ahlak, vs hayatkn hizmetkârkdkr 39. AkKl da ilim de aqkla beraber olursa faydalk olur. AQktan nasibi olmayan ilim hayatkn gerçeklerinden uzaktkr 40. O Qöyle der: Kalp ateinden yoksun olan ilim erdir; onun k diye gösterdi- 30 Demirci, Mesnevi de AkKl-AQk KarQKlaQtKrmasK, 4. Milli Mevlânâ Kongresi, AralKk 1989, s Yeniterzi, Mevlânâ nkn Tefekkür DünyasK ve nsan, 32 Mevlânâ, Mesnevi, III/ Mevlânâ, Mesnevi, II/ Mevlânâ, Mesnevi, II/ Mevlânâ, Mesnevi, II/ ; Bu konuda detaylk bilgi için bkz., Göztepe, Mevlânâ Celaleddin Rumi nin Akla EleQtirel BakKQK, Tasavvuf, Mevlânâ Özel SayKsK, ss Aminuddin, a.g.m., s kbal, Reconstruction, s kbal, Reconstruction, s. 101; kbal in bu konudaki görüqleri hakkknda detaylk bilgi için bkz., Kaplan, Muhammed,kbal in Kelami Görülerinin De;erlendirilmesi, s kbal, Esrar- Hodi, s kbal, Cavidname, s. 147.

9 Mevlânâ nn Muhammed?kbal in Fikriyat Üzerindeki Etkisi 171 ;i zifiri karanlktr. 41 AQktan uzak ilim ruhu öldürür, milleti yok eder 42. DolayKsKyla tkpkk Mevlânâ gibi kbal de aklkn tek baqkna bilgi vasktask olmaskna ve aqkkn devreden çkkarklmaskna karqkdkr. Ona göre, benlik ya da egonun kendi imkân ve yeteneklerini gerçekleqtirebilmesinin en temel ve en gerekli QartK aqktkr. AQk olmadan ego, kendi imkân ve kabiliyetlerini gerçekleqtiremez 43. Ego aqk sayesinde baqka egolara açklkr. Bu açklma sürecinin neticesinde toplum meydana gelir. AQk sayesinde insan biyolojik yapksknkn üzerine çkkarak kendi gücü nispetinde ilahi skfatlarla mücehhez bir varlkk haline gelir 44. Ona göre, insana gerçek kkymetini veren aqk, insank pasiflite detil, aksine aktiviteye yöneltir. Onun düqüncesinde aqk, aktif ve yaratkck bir kuvvettir 45. Bu noktada, Mevlânâ ve kbal in benzer kanaatte olduklark bir baqka konuya; benlik felsefesi ve buna batlk olarak da dinamizm anlaykqkna gelmiq bulunuyoruz. Hem Mevlânâ hem de kbal, insan kiqilitini yüceltmiq ve benlitin güçlenmesine önem vermiqlerdir. KiQinin yeryüzündeki görevi, daha fazla özgürlük kazanmak ve kendi kiqilitini güçlendirerek ölümsüzlüte ulaqmaktkr. Bu anlamda, tüm evren benlitin ortaya çkkmask ve mükemmelleqmesine hizmet etmek için var olmaktadkr. 46 Mevlânâ, Kur an Kn bize dinamik ve gerçekçi bir dünya görüqü verditini savunurken, kbal de aynk paralelde faaliyetçi bir dünya görüqünü benimser ve pasifliti reddederek her an dinamizmi ve daimi hareketi tavsiye eder. 47 Diyebiliriz ki, Mevlânâ nkn, yaqamk sürekli bir eylemlilik olarak gören felsefesini ciddi Qekilde benimseyen 48 ilk düqünür, belki de kbal idi. Ona göre yaqam eylemdir, eylem de yaqam. Onun felsefesinde eylemsizlik ya da savaqtan kaçma diye bir Qey yer bulamaz. HayatKn skrrk iq ve eylem altknda gizlenmiqtir. HayatKn kanunu da yaratma lezzetidir. 49 Daimi mücadele ve hareket insank olgunlaqtkrkr ve güçlendirir. 50 Mevlânâ nkn: bouna gayret uykudan iyidir felsefesi kbal tarafkndan Putun önünde uyank gözlü bir kâfir, Harem de uyuyan bir mü minden daha iyidir 51 Qeklinde dile getirilmiqtir. Ona göre, evren, dinamik, sürekli büyüyen ve geniqleyen bir yapkya sahiptir. Önceden belirlenmiq bir amaca ulaqtkrkck bir süreç olarak düqünülen evren, batkmskz, sorumlu ve iyi ahlaklk unsurlarkn diyark detildir. Bu Qekilde kabul edilen evren, sadece ipleri arkadan çekilmek suretiyle hareket ettirilen kuklalarkn oyna- 41 kbal, Cavidname, s kbal, Hicaz Arma;an, s kbal, Esrar- Hodi, s kbal, Cavidname, s S. AydKn, kbal in Felsefesinde nsan, AÜ,FD, C. XXIX, Ankara, 1987, s Muhammed kbal in felsefesinin ana temask olan Benlik Felsefesi nin köklerini Mevlânâ nkn, insan haysiyetine saygk ve ulûhiyet ile ilgili ötretilerinde bulmak mümkündür. Benlik felsefesini geliqtirirken de manevi mürqidinden ilham alan kbal, bir adkm daha ileri giderek insan kiqilitinin var olmask ve insan benlitinin güçlendirilmesi için ayrkntklk bir sistem geliqtirmiqtir. Javid kbal, a.g.m., s Yeniterzi, a.g.m., s. 26; kbal, Esrar- Hodi de Qöyle der: Hayat mütemadiyen yürümektir. DalganKn bütün varlktk, setirtip koqmaskndan ileri gelir. 48 Aminuddin, a.g.m., s kbal, Esrar- Hodi, s kbal, Cavidname, s kbal, Cavidname, s. 72.

10 172?brahim Kaplan tkldktk bir sahnedir. 52 Bu da ikbal in felsefesinde asla yeri olmayan eylemsizlik anlamkna gelir. kbal e göre, belirlenmiq evren düqüncesi Kur an Kn ruhuna aykkrkdkr. Bu türden bir düqünce, hükmetme gücünü elinde bulunduran insankn bu âlem içindeki faaliyetlerini belirsiz kklmakta, evreni insan için bir zindana dönüqtürmektedir. BelirlenmiQ evren anlaykqk insank bir nesne haline getirmekte, onu eylemsizleqtirmekte, onun istem ve özgürlüklerini yok saymaktadkr. Böylesine bir kabul, insankn varlkk âlemindeki hâkim konumunu, biricik düzenleyici oluqu nitelitini ciddi bir Qekilde sarsmaktadkr. 53 Hem evrenin hem de insankn dinamik bir yapkya sahip oldutu Kur an Kn Ksrarla vurguladktk konulardan biri olmaskna ratmen, slam yanlkq anlaqklmkq, maddi dünyadan vazgeçilmiq ve maddi zenginlik kötülenmiqtir. Böylece Müslümanlar maddi ve manevi açkdan geri kalmkqlar, geri kalmkqlktkn suçlusu da alkn yazksk Qeklinde anlaqklan kader ilan edilmiqtir. Bu anlaykqk kbal Qu Qekilde eleqtirir: Mü mini ay ve yldza egemen klan Kur an dan imdi dünyay terk etme anlay çkarlyor Geçmite iradelerinde Allah n emri sakl olanlarn davranlarndan Bugün kadere ba;llk havas seziliyor. 54 MüslümanlarK maddi ve manevi açkdan geri bkrakan zihniyet, yani, insan için olmaktan çkarlp insana ra;men hale getirilen örf dini 55, Mevlânâ ve kbal in Qiddetli tenkitlerine maruz kalmkqtkr. Kur an da insanlara sunulan dinin insan için bir din oldutunu, yaqatklan slam Kn ise bu nitelikte bir anlaykq sergilemeditini öne süren kbal e göre, o günkü MüslümanlarKn hareket ve algklaykq tarzlarkyla Kur an Kn menzil ve maksadk baqka baqkadkr. kbal, mezhep imamk, ulema, efendi, vs gibi adlarla putlaqtkrklan ve insan kaderine egemen kklknan örf dini mensuplarkna Qöyle seslenmektedir: Softa ve mollann eserisin. Kur an daki hikmetten hayat almyorsun. Kur an ayetleriyle senin ilgin, Yasin okutup rahat ölmekten ibarettir. 56 Bu maskeli putlarkn devreden çkkarklkp Kur an dinine geçilmesi için 57 kbal in önerisi: Put yapmay brakp, kendini ina etmeye bala 58 ve Kur an n ;yla bak Qeklinde özetlenebilir. Mevlânâ nkn XX. yüzykldaki takipçisi kbal in geçmiqin kabullerini kutsayan anlaykqlara da ciddi eleqtirileri söz konusudur. GeçmiQin kabullerini kutsayan anlaykqkn, Kur an Kn dini yerine bir sahte din vücuda getirditini ve çöküqün esas sebebinin bu anlaykq oldutunu söyleyen kbal, Kur an Kn özünden uzak olan bu anlaykqkn haykr getirmeyecetini Ksrarla vurguluyor 59. O diyor ki: Vay o dine ki, seni uyutuyor, derin uykulara daldryor. Acaba bu büyü ve efsun hap mdr, din midir? kbal, Reconstruction, s Düzgün, Sosyal Teoloji, s kbal, Darb- Kelim, s Öztürk, Yeniden Yaplanmak; Kur an a Dönü, s kbal, Hicaz Arma;an, s Öztürk, a.g.e., s kbal, Cavidname, s. 52, Beyit: Öztürk, a.g.e., s kbal, Cavidname, s. 150, Beyit,

11 Mevlânâ nn Muhammed?kbal in Fikriyat Üzerindeki Etkisi 173 kbal, özellikle Qiirlerinde cehalet, tembellik, sktlkk, iftira, haset, estetik ve hikmet düqmanlktk, bozgunculuk, hokkabazlkk, dini nefret unsuruna dönüqtürme gibi olumsuzluklarkn temsilcisi olarak gördütü molla zihniyetine de ciddi eleqtiriler yöneltmektedir. kbal e göre, softa ve batnazlar yüzünden HakkKn dini, kâfirlikten daha kötü anklkr oldu. OnlarKn gönlü, hakikate göklerin ötesi kadar uzaktkr. Peygamberin dininden onlarkn nasibi yoktur. Ümmet onlarkn lakkrdklark yüzünden parça parça olmuqtur. Medrese ve molla ile Kur an Kn skrlark araskndaki iliqki, kör dotmuq biri ile güneqin KQKklarK araskndaki iliqkiye benzer. Fesat ve basiretsizlik sembolü olarak gördütü mollankn karqkskna merd-i hak veya merd-i mümin olarak nitelediti Kur an insanknk koyan kbal 61, Qu karqklaqtkrmayk yapkyor: MollanKn cenneti Qarap, huri ve otlandkr; Hürlerin cenneti ise sürekli yürüyüqtür. MollanKn cenneti yemek, uyku ve QarkKdKr; aqkkn cenneti ise varlktk ibretle gözlemektir. MollanKn haqri, mezarkn çatlamask ve israfilin sesidir; heyecanlandkrkck aqk ise baqlk baqkna bir kkyamettir. 62 GörüldüTü gibi, Mevlânâ nkn merd-i hak K ile kbal in merd-i mü min i arasknda yakkn bir benzerlik söz konudur. Her ikisinde de ideal insan, tefekkür ve eylemi kendinde toplamkq insandkr. Aradaki tek fark, kbal in Mevlânâ ya oranla eyleme daha fazla vurgu yapkyor olmaskdkr 63. Mevlânâ ve kbal in, yaqama deter verip insanotlunun saygknlktk ve yücelitini savunan mistisizm anlaykqlarknkn, insank olumlu davrankqlara yönelten müspet yapkya sahip bir görüntü arz ettitini söylemek mümkündür. SONUÇ kbal in bir yandan Mevlânâ yk kendine mürqid edinditini söyleyip ÇaTKn MevlânâsK Qeklinde anklkrken, diter taraftan tasavvufa ciddi eleqtiriler yöneltmesi, ilk bakkqta bir çeliqki olarak deterlendirilme imkânkna sahip görünse de, kbal bir bütünlük içinde deterlendirilditinde, bunun bir çeliqki olmadktk kolaylkkla anlaqklacaktkr. Çünkü, kbal in eleqtirileri tamamen tasavvufun yozlaqmkq, Kur an ile batdaqmayan Qeklinedir. BaQka bir ifadeyle, kbal in eleqtirileri, tasavvufu din haline getiren anlaykqlara yöneliktir. kbal in düqünüq sistemi geniq ölçüde Mevlânâ ya dayanmaktadkr; ancak bu, kbal in Mevlânâ yk aynen tekrar ve taklit ettiti anlamkna gelmemelidir. kbal için Mevlânâ nkn daha çok bir ilham kaynatk ve dolaykskyla bir çkkkq noktask oldu- Tunu söylemek mümkün görünmektedir. Her iki düqünürün görüqlerini genel çerçeveleri içinde göz önünde bulundurarak diyebiliriz ki, kbal in Mevlânâ dan ötrenditi ilk ve en önemli hakikat, AydKn Kn da dediti gibi, kaynatk Kur an olan dinamik bir hayat felsefesidir. kbal i daha önce sahip oldutu vahdet-i vücut anlaykqkndan vazgeçiren de bu dinamizm anlaykqkdkr. Yine kbal in Mevlânâ dan yararlanarak geliqtirditi en önemli konulardan biri de akkl ve gönül birlitinin sa- 61 Öztürk, a.g.e., s kbal, Cavidname, s. 169, Beyit: Aminuddin, a.g.m., s. 6.

12 174?brahim Kaplan vunulmask ve gönlün aleyhine geliqen akklcklkta karqk çkkmaskdkr. kbal in Mevlânâ dan esinlenerek gündeme getirditi slam Kn yanlkq algklankq tarzlark ve bu yanlkq algklamalara iliqkin eleqtirileri, onu tkpkk manevi mürqidi gibi, slam düqüncesinde müstesna bir yere oturtmuqtur. kbal in bu eleqtirileri bazk kesimler tarafkndan dinden çkkmayla eqdeter bir anlam ifade etse de, topluma yeniden dinamizm kazandkrma ve toplumu yeniden Qekillendirme noktasknda oldukça anlamlk bir görev icra etmiqtir. Son olarak, diyebiliriz ki, geride kalan asrkn en önemli Müslüman düqünürlerinden biri olarak haklk bir üne kavuqan Muhammed kbal in icra ettiti en önemli görevlerden biri de, Mevlânâ Celâleddîn Rumî nin mesajknkn, çatkn insank tarafkndan naskl anlaqklmask gerektiti noktaskna yaptktk katkkdkr. KAYNAKÇA Aminuddin, M., Mevlânâ Celaleddin-i Rûmî nin Dr. kbal Üzerindeki Etkisi, Pakistan Postas, KasKm, Asrar, N. Ahmed, Muhammed kbal ve Mevlânâ Celaleddin Rumi, II. Milletleraras Mevlânâ Kongresi, 3-5 MayKs 1990, Konya, , Do;udan Esintiler, stanbul, AydKn, Mehmet S., kbal in Felsefesinde nsan, AÜ,FD, C. XXIX, Ankara, , Muhammed kbal in Eserlerinde Mevlânâ, I. Mevlânâ Kongresi, 3-5 Mays 1985, Tebli;ler, Konya, Cin, Halil, VII. Mevlânâ Kongresi AçKQ KonuQmasK, VII. Mevlânâ Kongresi (Tebli;ler), 3-4 MayKs 1993, S.Ü. BasKmevi, Konya1994. Demirci, Mehmet, Mesnevi de AkKl-AQk KarQKlaQtKrmasK, 4. Milli Mevlânâ Kongresi (Tebli;- ler), Aralk 1989, Konya, Düzgün,!aban Ali, Sosyal Teoloji, Ankara, Göztepe, Yüksel, Mevlânâ Celaleddin Rumi nin Akla EleQtirel BakKQK, Tasavvuf, Mevlânâ Özel SayKsK, ss kbal, Javid, kbal ve Mevlânâ-Mukayeseli Bir nceleme, II.Milletleraras Mevlânâ Kongresi, 3-5 MayKs 1990, Konya, kbal, Muhammed, Bang- Dara, çev., N. Ahmet Asrar, (Do;udan Esintiler), stanbul, , Cavidname, çev. Ahmet Metin!ahin, Irmak yay., Bursa, , Hicaz Arma;an, çev. Ali Nihat Tarlan, stanbul, , The Reconstruction of Religious Thought in Islam, Lahore, , Esrar- Hodi, çev. Ali Nihat Tarlan, stanbul, , Rumuz-u Bihodi, çev. Ali Nihat Tarlan, stanbul, , Cavidnâme, çev. Annemarie Schimmel, Ankara, , Cavidname, çev. Ahmet Metin!ahin, Irmak yay., Bursa, Kaplan, brahim, Muhammed,kbal in Kelami Görülerinin De;erlendirilmesi, EÜSBE, BasKlmamKQ Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, Karahan, Abdülkadir, Dr. M.,kbal ve Eserlerinden Seçmeler, stanbul, Mevlânâ Celâleddin Rumî, Mesnevi, çev., Veled zbudak, MEB Yay., stanbul, Öztürk, YaQar Nuri, Yeniden Yaplanmak; Kur an a Dönü, Yeni Boyut Yay., stanbul, Yeniterzi, Emine, Mevlânâ ve kbal, Mevlânâ Panellerinde Sunulan Bildiriler I, Konya, , Mevlânâ nkn Tefekkür DünyasK ve nsan,