MESNEVÎ, MESNEVÎHANLIK VE DÂRÜLMESNEVÎLER

Transkript

1 marife, yl. 7, say. 3, k 2007, s MESNEVÎ, MESNEVÎHANLIK VE DÂRÜLMESNEVÎLER Hüseyin GÜLLÜCE ÖZET Mesnevî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî nin en önemli ve en mehûr eseridir. Mevlânâ, Dou ve Bat kültürlerinin sentezini oluturan bu kitabnda, ilâhî srlar, insann hakikatini ve kâinatn mahiyetini bir ksm çekici hikâye ve temsillerle anlatmaya çalm, mecâz hakikatin köprüsüdür kuralna göre yazmtr. Mesnevî, ayn zamanda, birçok ayet ve hadis-i erifin de iârî/sûfî bir yorumu;?slâm tasavvufunun önemli bir klâsii durumundadr. Mesnevî, bu önemli ilmî ve edebî özelliinden dolay herkes tarafndan yeterince anlalp istifade edilememitir. Bu gaye ile onu, asl maksadna göre okuyup anlatacak, kssalarndan hisse çkaracak, mecâzlarndan hakikate yol bulacak, Mesnevî uzmanlar olan mesnevîhan larn yetimesi ve yetitirilmesi bir zaruret hâline gelmitir. Balangçta ayn zamanda mesnevîhan olan mevlevî eyh ve halifelerinin, ilerinin çoalmas, zamanla eskisi kadar bilgili ve ârif eyh ve halifelerin azalmas ve Mesnevî ye dier insanlarn da ihtiyaçlarnn olmas, hususî olarak mesnevîhanlk mesleinin ortaya çkmasna sebep olmutur. Mesnevîhânlk gittikçe kurumsallam, mesnevîhanlarn yetimesi için ihtiyaç duyulan dinî ve tasavvufî eitimin yan sra, Mesnevî nin, dolays ile onun dili Farsça nn eitim ve öretimine tahsis edilen müesseseler olan dârülmesnevî lerin açlmasna balanmtr. XIX. asrda yaygnlaan dârülmesnevîler, dinî ve tasavvufî kültürün, mevlevîlik ve Mesnevî öretisi ile karm olan engin bir insanlk ve hogörü anlay nn olumasna sebep olmu, Türk-?slâm medeniyetinin çok yararl ilmî kurumlar arasndaki yerini almtr. Anahtar Kelimeler: Mesnevî, mesnevîhan, dârülmesnevî. THE MATHNAWÎ, MATHNAWÎHÂNSHIP AND DÂRULMATHNAWÎS The Mathnawî is the most important and famous book of Mawlânâ Jalâladdîn Rumî. In this book that consists of synthesis of East and West cultures, Mawlânâ has written divine secret, reality of human being and nature of the world by attractive stories and representations and he has written it according to the rule of metaphor is the bridge of the reality. At the same time The Mathnawî is the comment of many verse of the Koran and hadith and a classic of an Islamic sufism. In spite of the fact that The Mathnawî has an important scientific and literary property, it hasn t been understood and benefited from by everybody. Therefore bringing up the experts of The Mathnawî called mathnawîhâns who can read and tell it according to its real purpose, draw a moral from a story and find a way to the fact from metaphors has Yrd. Doç. Dr., Atatürk Ü. lahiyat Fak. ÖTretim Üyesi. huseyngulluce@hotmail.com

2 288 Hüseyin Güllüce been a necessary. At first increasing the works of The Mathnawî sheik and caliphs, as time passed decreasing well formed and wise sheik and caliphs and needed The Mathnawî by the other people caused to appear the Job of mathnawîhânship. Gradually mathnawîhânship turned into an institution. Dârulmathnawî which is thought to be built for sufism education that is needed to bring up mathnawîhâns and The Mathnawî and consequently Persian, that is the language of The Mathnawî, began to be opened. Dârulmathnawîs, that became widespread in the 19th century caused to form the perceptives of a vast humanity and tolerance that is a mixture of religious and sufistic culture and principles of mawlavilik and The Mathnawî. Key words: The Mathnawî, mathnawîhânship, dârulmathnawîs. GR' Mesnevî, tarihleri arasknda yaqayan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî nin baq eseridir. Mevlânâ, Sultânü l-ulemâ/âlimlerin SultanK unvankyla meqhur olan, Belh Qehrinin önde gelen âlim ve mutasavvkflarkndan Muhammed Bahâeddîn Veled in otludur. Ömrünün çotunu geçirditi Konya ve ailesinin anayurdu olan bugünkü Afganistan Kn Belh Qehri, dönemin önde gelen ilim ve irfan merkezlerindendi. BaQta babask olmak üzere çevresinde çok deterli âlim ve ârif insanlar bulunuyordu. nsanlkk tarihinde çok nadir kimselere nasip olan bu imkânlark en iyi bir Qekilde deterlendirerek kendisinde de var olan büyük kabiliyetini geliqtirmiq olan Mevlânâ, bütün insanlktkn gkpta ettiti çok deterli bir âlim ve mutasavvkf olmuqtu. Mevlânâ, hayatknkn çotunu okuyarak, okutarak, dinî ve tasavvufî hizmetlerde bulunarak geçiriyor, birçok talebe ve müridin yetiqmesine çalkqkyordu. Olgunluk çatlarknda, tankqtktk etkileyici ve gizemli bir âlim ve mutasavvkf olan Muhammed!emseddîn Tebrizî, onun hayatknda önemli detiqikliklere sebep olmuq, dkq dünya ile ilgisini kesmiq, gönül dünyaskna daldkrmkq, onu ilâhî aqk, semâ ve neye mübtelâ kklmkqtk. Bir gün!ems in kayboluqu üzerine, ona olan sevgisi ve hasreti ile elli bin beyt gibi çok saykda lirik Qiir yazmkq, bu Qiirleri Divân- Kebîr veya Divân- emsi Tebrizî adk altknda bir kitap oluqturmuqtu. Yine bir gün çok sevditi talebesi ve müridi Hüsâmeddîn Çelebî nin, müritler için etitici ve ötretici bir kitap yazmask ricask üzerine, slâm ve insanlkk tarihinin en önemli klâsiklerinden olan, sekiz askrdkr deterini yitirmeyen ve yitirmeyecek olan baq eseri altk ciltlik Mesnevî yi yazmaya ve yazdkrmata baqlamkqtkr. Mesnevî, o kadar deterli bir kitap olmuq, o kadar itibar kazanmkqtk ki Mevlânâ dan sonra geliqen ve Mevlânâ ya ait bir tarikat olan Mevleviyye TarikatK nkn el kitabk olmuq, bu tarikat mensuplark tarafkndan sürekli okunan bir eser hâline gelmiqtir. Mesnevî, sadece Mevlevîler tarafkndan okunmamkq, bu deterli eser, bütün Müslümanlar, hatta gayrimüslim de olsa bütün insanlar tarafkndan en çok sevilen, en çok okunan bir kaynak ve klâsik hâline gelmiqtir.

3 Mesnevî, Mesnevîhanlk Ve Dârülmesnevîler 289 Mesnevî, Mevlânâ gibi derin bir âlim ve mutasavvkfkn bereketli ömrünün son mahsulü olarak yazklmkq, çok ince nükteleri, derin dinî ve tasavvufî konulark ele almkq, dahask bu hususlark bir kkskm hikâye, temsil ve mecâzlarla anlatmkqtkr. Bu nedenle, her yaqa, her Qahsa hitap etmesine, kksmen de olsa anlaqklmaskna ratmen, tam olarak kavranklmask oldukça zengin bir slâmî kültüre ihtiyaç duyuruyor, aksi takdirde deteri tam olarak anlaqklamkyor ve kendisinden beklenen faydalar da tam olarak elde edilemiyordu. Bu yüzden Mesnevî, Mevlânâ nkn vefatkndan itibaren mesnevîhan ismi verilen ve mevlevîlitin halifeleri olan konunun uzmanlark tarafkndan izah ediliyor, ondan beklenilen faydalarkn elde edilmesine gayret sarf ediliyordu. Zamanla halifelerin iqlerinin çotalmask, yeterli dinî ve tasavvufî bilginin yank skra Mesnevî nin dili olan Farsça yk da bilenlerin gittikçe azalmask üzerine, askl iqi Mesnevî yi gereti gibi anlamak ve onu en güzel ve en dotru bir biçimde anlatmak olan mesnevîhanlarkn yetiqmesi ve onlar tarafkndan açkklanmask bir ihtiyaç haline gelmiqti. Mesnevîhânlar, geniq ve dotru bir slâm kültürüne sahip, tefsir, hadis, fkkkh, kelâm, siyer, tasavvuf, dinler ve mezhepler tarihi vb. slâmî ilimlerde yetiqmiq ayrkca sûfî terbiyesi görmüq ve bu dotrultuda yaqantksk olan deterli birer âlim ve ârif insanlardk. Elbette ki böyle deterli insanlarkn ve elemanlarkn yetiqmesi kolay olmuyordu. AyrKca bu iq kendi hâline de bkrakklamazdk. Bu yüzden mesnevîhanlarkn yeti- QebileceTi bir etitim ve ötretim merkezinin olmask gerekiyordu. Nitekim bu ihtiyaç dârülmesnevî diye isimlendirilen, dârülkurrâ, dârülhadîs ve dârülfkkh gibi örnekleri olan bir Mesnevî evi/okulu kurularak karqklanmkqtkr. Böylece bizzat Mevlânâ tarafkndan KeQQâfü l-kur ân/kur ân Kn Tefsiri ve Dinin AsKllarK ve Özü diye nitelendirilen Mesnevî kitabk, dârülmesnevîlerde yeti- Qen, aynk zamanda ehliyetli birer slâm âlimi olan, mesnevîhanlar tarafkndan okutulmuq, açkklanmkq, bu deterli ilim hazinesinden gereti gibi istifade edilmesine çalkqklmkqtkr. Mevlânâ ve onun en önemli eseri olan Mesnevî nin misyonunun anlaqklmasknda ve bu misyondan yeteri kadar faydalanabilinmesinde çok önemli yeri olan bu hususlarkn ve kurumlarkn yeterince ele alknmamask, dikkatlerden uzak kalmask, bunlarkn yerine aslknda gerekli alt yapk ve Qartlar oluqmadkkça sadece güzel bir manzara ve hoq bir natmeden baqka bir Qey ifade etmeyen semâ ve ney ile meqgul olunmask, dahask hem slâm Kn hem de insanlktkn Mevlânâ ve Mesnevî gibi çok deterli bir hazinesinin bunlardan ibaret zannedilip askl gerekli olan Mevlânâ nkn bizlere ötretmek istediti kimlitimizle ilgili bilgilerin ihmal edilmesi, bizi bu makalenin yazklmaskna sevk etmiqtir.

4 290 Hüseyin Güllüce I. MESNEVÎ Mesnevî, Arapça bir kelime olup, bir Qeyi baqka bir Qeye katmak, çift yapmak, bükmek ve ikinci olmak manalarkna gelen senâ-yesnî-senyen kökünden türemiqtir. ki demek olan isneyn/sinteyn kelimesinden elde edilmiq olan mesnâ kelimesi ise ikili veya ikiqerli manasknda kullanklmkqtkr. Bu kelimenin ism-i mensubu olan mesnevî ise ikili veya ikiqerli olan Qey demektir. 1 Mesnevî nin KstKlah manask ise her beyti kendi arasknda birbiriyle kafiyeli (aa / bb / cc Qeklinde), vezinleri aynk olan kksa veya uzun manzûmelere verilen bir isimdir. 2 DolayKsKyla ikiqerli demek olan mesnevî kelimesinin lûgat manaskndan yola çkkklarak edebiyatta bu tür Qiirlere mesnevî adk verilmiq, böylece KstKlahlaQarak bu Qekildeki Qiirlerin ismini oluqturmuqtur. Vezni aynk olmakla beraber, her beytinin kafiyesinin farklk olmaskndan dolayk, çok uzun manzumelerin yazklmaskna kolaylkk satlamask; birçok dinî, tasavvufî, destânî, menkkbevî, tarihî ve ilmî manzûm eserlerin nazmkn bu Qekliyle kaleme alknmaskna sebep olmuqtur. Mevlânâ dan önce de, sonra da var olan bu nazkm türünün adk olan Mesnevî, Mevlânâ nkn eserlerinden en meqhuru ve en önemlisine özel isim olmuq, genelde mesnevî denilince Mevlânâ nkn Mesnevî-i Manevî adkndaki bu eseri akla gelmeye baqlamkqtkr. 3 Mevlânâ nkn bu eserine ayrk bir isim verme yerine Mesnevî-i Manevî adkyla yetinmesi bir noksanlkk olmaykp, aksine mükemmel bir isim oluqturmuqtur; çünkü bu kitapta kelime manask gibi zâhirî ifadelerle bâtknî manalar birlikte sunulmuq, her Qeyin çift yaratklmaskna iqaret edilmiq, maddî ve manevî konular birlikte iqlenmiqtir. AyrKca manevî kaydk ile de bu Mesnevî nin diter mesnevîler gibi, tarih, edebiyat, destan vb. türünden olan mesnevîler gibi olmadktk, manevî ve tasavvufî ilim ve hikmetlerden, hâl ve makâmlardan bahseden bir Mesnevî oldutuna iqaret edilmek istenmiqtir. 4 AslKnda askl iqi, ilim ve hikmet ötrenmek, bunlark talebelerine ve müritlerine ötretmek olan Mevlânâ, bu iqlerine ilaveten riyâzet ve ilâhî aqktan yana durumunun müsait olmamaskndan kitap yazmaya vakit bulamkyordu.!ems-i Tebrizî için yazdktk çok saykdaki Qiirlerini bile, kitap veya divan yazmak gayesiyle detil,!ems-i Tebrizî nin ayrklkk hasretiyle kaleme almkqtk. Mesnevî nin yazklmasknk, en çok sadkk ve samimi müridi Hüsâmeddîn Çelebî istiyordu. O,!ems için yazklan Qiirlerin hayli bir yekûn oluqturdutunu, 1 bn Manzûr, Lisânü l-arab, XIV, 115; ÂsKm Efendi, Kâmûs Tercemesi, IV, 893; SarK, Mevârid, s. 184 vd. 2 Tâhirü l-mevlevî, Edebiyât Lügat, s. 99; Agâh SKrrK Levend, Türk Edebiyat Tarihi, s. 103; BanarlK, Resimli Türk Edebiyat, I, ; Fürûzanfer, Mevlânâ Celâleddin, s. 211; DevellioTlu, Osmanlca- Türkçe Lûgat, s. 750; Yeniterzi, Mevlânâ Celâleddîn, s GölpKnarlK, Mevlânâ Celâleddîn, s. 268; Yeniterzi, s Ceyhan, Mesnevî, D,A, XXIX,

5 Mesnevî, Mesnevîhanlk Ve Dârülmesnevîler 291 artkk Senâî (ö.525/1130) ve Attâr Kn (ö.597/1221?) ötretici ve etitici, Qiirin mesnevî türü ile yazklmkq kitaplark tarzknda bir kitap yazmasknkn, çok faydalk olacatknk ve bu iqin zamanknkn gelditini Mevlânâ ya hatkrlatkyor ve yazklmask için Ksrarla ricada bulunuyordu. Sonunda bu fikri benimseyen Mevlânâ, Mesnevî yi yazmaya ve yazdkrmaya baqlamkqtk. 5 Hüsâmeddîn Çelebî ile birlikte bu önemli iqi tamamlamkqtk. Mevlânâ, Mesnevî yi ömrünün en olgun döneminde, on üç sene gibi uzun bir zaman zarfknda oluqturmuq, altk cilt, yaklaqkk beyitten meydana getirmiqti. 6 YaklaQKk 950 baqlkk altknda yüzlerce dinî, ahlâkî ve tasavvufî konuyu ele alan Mesnevî, birçok DoTu ve BatK dillerine çevrilmiq, Arapça, Farsça, Urduca, Türkçe ve ngilizce gibi dillerde Qerhleri yapklmkq, pek çok deterli eserin ilham kaynatk olmuqtur. 7 Mesnevî, yazkldktk XII. askrdan bu yana, hem Müslümanlar, hem de gayrimüslimler tarafkndan büyük bir ilgi ve saygk ile okunmuq, istifade edilmiq ve Mevlânâ nkn isminin ölümsüzleqmesine sebep olmuqtur. 8 BaQta ilâhî ilham ile meydana getirilmiq olan Mesnevî, pek çok DoTu ve BatK klasiklerinin bir genel tablosu mahiyetindedir. AslKnda müritlerin manevî etitimi için kaleme alknan Mesnevî, Kur ân Kn pek çok ayetinin tefsiri ve pek çok hadis-i Qerifin Qerhi konumundadkr. Hatta onun bu özellitinden dolayk kendisine MaTz-K Kur ân/kur ân Kn Özü denilmiq, Kur ân, tefsir, hadis, tasavvuf vb. slâmî ilimleri bilmeyenlerin Mesnevî yi tam olarak anlayamayacaklark, hatta yanlkq yorumlar yapabilecekleri vurgulanmkqtkr. 9 Mevlânâ nkn müridi Hüsâmeddîn Çelebî nin rica ve talebi üzerine yazklan Mesnevî, hiç Qüphe yoktur ki ne bir Qiir kitabk, ne bir hikâye kitabk, ne de skradan rast gele bir kitaptkr. O, Mevlânâ nkn kendisinin nitelendirditi gibi Yüce Allah Kn birlitinden bahseden dinî ve tasavvufî bir kitaptkr; çünkü o bu konuda Qöyle demektedir: Bizim Mesnevî miz vahdet dükkânkdkr. Onda bir olan Allah tan baqka ne görürsen o puttur. 10 Mevlânâ, bu beyti ile Mesnevî de yazklanlarkn, anlatklanlarkn; temsîliyle, hikâyesiyle hepsinin, sadece bir olan Allah tan, dinden, imandan, slâm dan, Kur ân dan ve Hz. Peygamber den bahseden bir eser oldutunu, bunlardan baqka 5 Fürûzanfer, s ; Can, Mevlânâ, s Fürûzanfer, s. 147 vd., 212 vd.; GölpKnarlK, Mevlânâ Celâleddîn, s. 268; Önder, Hazreti Mevlânâ, s. 138; KabaklK, Mevlânâ, s Konu ile ilgili geniq bilgi için bkz. Güllüce, Mevlânâ ve Mesnevî Gerçe;i, s. 153 vd. Günümüzde bütün dünya dillerine çevirme çalkqmalark yapklmaktadkr yklknkn UNESCO tarafkndan Mevlânâ YKlK olarak ilân edilmesinde de en önemli sebep Qüphesiz onun bu kitabk olmuqtur. 9 Sipehsâlâr, Mevlânâ ve Etrafndakiler, Risâle, s. 75; KabaklK, s. 204; Yeniterzi, s. 37; Güllüce, Kur ân Tefsîri Açsndan Mesnevî, s. 58 vd.; Güllüce, Mevlânâ ve Mesnevî Gerçe;i, s. 160 vd. 10 Mevlânâ, Mesnevî-i Ma nevî, BekûQeQ ü htimâm-i Reynold Alleyne Nicholson, , 6/1531.

6 292 Hüseyin Güllüce görülen her Qeyin, sadece bir put oldutunu, müqriklerin, kâinatk görüp Allah K idrak edemedikleri gibi, Mesnevî deki hikâye ve temsilleri okuyup da, mecâzdan hakikate geçemeyenlerin, böylece bir olan Allah K sezemeyenlerin durumlarknkn da, onlarkn hallerine benzeyeceti vurgulanmak istenmiqtir. Mesnevî nin ne oldutu bizzat Mevlânâ tarafkndan baqkndaki dibace ile ilk on sekiz beyitte, ayrkca her cildin baqknda yazdktk özetlerde de belirtilmektedir. Mesnevî nin giriqi sayklan Dibâce de Mevlânâ, bu kitabknkn slâm dinin, askllarknkn askllarknkn askllark oldutunu ve Nil nehri gibi müminlere tatlk su, inanmayanlara ise kan ve hasret olacatknk belirtmekte, bu ifadelerle Mesnevî nin; QeriatKn, onun aslk tarikatkn ve onun da aslk hakikatin skrlarkndan bahseden ve inananlarkn imanknk kuvvetlendiren, inanmayanlarkn ise küfrünü arttkran bir kitap oldu- Tunu belirtmek istemektedir. 11 Mesnevî nin FatihasK sayklan lk On Sekiz beytin ise, kamkqlkktan kopan ney misali ruhun, emir âleminden yani Allah Kn katkndan ayrklkp madde ve nefis âlemi olan bu dünyaya geliqinden ve tekrar gelditi ve askl ait oldutu âleme dönüq serüveninden bahsetmekte, Mesnevî nin özetini vermektedir. 12 Üçüncü cildin önsözünde, bu cildin ilâhî hikmet ve skrlarkn atyara gizli kalmask için hikâye ve temsiller Qeklinde rumuzlarla ortaya konuldutunu belirtilerek Qeriat bilgilerinin, tarikat âdabknkn, hakikat skrlarknkn kkssa ve temsillerle mecâz yoluyla anlatkldktknk vurgulamkqtkr. 13 Dördüncü cildin önsözünde de bu cildin, hastayk tabibine, âqkkk maqûkuna ulaqtkran, yani seyr-ü sülûk esnasknda müridin vuslat meyvelerini tadkp vâskl olma yollarknkn ötretilditi bölüm oldutunu belirtmek istemiqtir. 14 BeQinci cildin önsözünde ise bu ciltte, Qeriat, tarikat ve hakikat araskndaki farklklkklara dikkat çekilecetini her birinin önemi ve yerinin belirtilecetini söylemektedir. 15 AltKncK cildin önsözünde bu son cildin, sâlike arkz olabilecek vehim, Qüphe, hayâlât, tereddüt ve kkyâs gibi rûhî hastalkklark gideren manevî bir kandil oldutunu ve bu kandil ile sâlikin artkk seyr-ü sülûkünü tamamlaykp vuslata eriqebilece- Tini ifade etmektedir. 16 Öyleyse askl maksadk Allah-kul-dünya (gurbet) üçlüsünden ve bu üçlünün oluqturdutu skrlar ve hikmetlerden, kksaca marifetullahtan bahsetmek olan Mesnevî yi, bu dotrultuda okumankn ve maksadknk tam anlamankn hiç de kolay bir iq olmayacatk açkktkr. O hâlde bu deterli ilim ve marifet hazinesinden gereti gibi 11 Bkz. Mesnevî Dibâcesi. 12 Bkz. Mesnevî nin ilk on sekiz beyti. 13 Bkz. Mesnevî nin üçüncü cildinin önsözü. 14 Mesnevî nin dördüncü cildinin önsözü. 15 Bkz. Mesnevî nin beqinci cildinin önsözü. 16 Bkz. Mesnevî nin altknck cildinin önsözü.

7 Mesnevî, Mesnevîhanlk Ve Dârülmesnevîler 293 faydalanabilmek, Mevlânâ nkn bize vermek istediti askl mesajlark kavrayabilmek için yapklmask gereken iqler vardkr ve bu iqleri de bizlere en iyi mesnevîhanlar ötreteceklerdir. II. MESNEVÎHÂNLIK Mesnevîhân Kn kelime manask Mesnevî okuyan olup Mesnevî ve okumak, teganni etmek, Qiir söylemek gibi manalara gelen Farsça hânden kökünden elde edilen hân kelimesinin birleqmesinden meydana gelmiqtir. 17 Mesnevî yi sesli ve bazen de tegannili bir Qekilde, hatta ezberden okuyan 18 ve Qerh edip birtakkm açkklamalar yapan bu konuda icâzet almkq kimselere verilen bir unvan olan mesnevîhanlkk 19, ilk baqta Mevlânâ nkn ikinci halifesi Hüsâmeddîn Çelebî nin Mevlânâ nkn vefatkndan sonra mevlevîlerin irqat kitabk olan Mesnevî yi bu gaye ile okuyup açkklamaskyla ortaya çkkmkq ve bu zat ilk mesnevîhan ve mesnevîhanlktkn kurucusu olarak tarihe geçmiqtir. 20 Mevlânâ hayatta iken derviqlerinin çotunun Farsça bilmesi, bilmeyenlerin ise bizzat Mevlânâ nkn kendisinden istifade etmesi veya bilenlere sorarak ötrenmesi nedeniyle onun döneminde mesnevîhanlkk diye bir Qey yoktu. Mevlânâ dünyadan göçtükten sonra Hüsâmeddîn Çelebî nin Mevlânâ nkn nezdindeki itibarkna binâen, otlu Sultan Veled den önce halife olmuq, müritlerin yetiqmesi için Mesnevî dersleri vermeye baqlamkqtkr. 21 Hüsâmeddîn Çelebî, bir yandan Konya daki ana Mevlevîhâne de on iki sene Qeyhlik ve mesnevîhanlkk yapmkq bir yandan da bu iqin önemine binâen baqka mesnevîhanlarkn yetiqmesine gayret sarf etmiq, böylece askrlar boyunca insanlkta ilim ve irfan, hikmet ve marifet saçacak mesnevîhanlkk müessesesinin temellerini atmkqtkr. Bu müessese gittikçe kuvvetlenerek mesnevîhan olabilmenin QartlarK belirlenmiq ve bu unvank elde edenlere MesnevîhânlKk cazetnâmesi (DiplomasK) verilmiq ve bu kiqilerin beyaz destâr 22 sarmalarkna izin verilmiqtir Altunci, el-mu cemü z-zehebî, s. 244;!ükûn, Farsça Türkçe Lügat, II, Meselâ 1957 senesinde vefat eden Mehmed ArKsoy Dede, Mesnevî yi ezbere bilen son mesnevîhanlardan biridir (bkz. Ayten LermioTlu, Hz. Mevlânâ ve Yaknlar, s. 142 vd.; ayrkca mesnevîhanlar için bkz. Mehmet Ziya, Yenikap Mevlevihânesi,). 19 GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 406; DevellioTlu, s. 750; PakalKn, Osmanl Tarih Deyimleri, II, 490; Ceyhan, XXIX, PakalKn, II, 490; Ceyhan, XXIX, 332; KorucuoTlu, Veled Çelebî,zbudak, s Sipehsâlâr, s. 138 vd.; Eflâkî, Ariflerin Menkbeleri, II, 153 vd.; PakalKn, II, 490; Güllüce, Mevlânâ ve Mesnevî Gerçe;i, s Destâr sarkk demektir. Mevlevîlerde Qeyhler ve halifelerin, Hz. Peygamberin sünneti olan sarktk sarmalark çok önemli bir özellikti.!eyh, seyyid ise yani Hz. Muhammed in (s. a.v.) soyundan ise yeqil; detilse beyaz destâr sarardk. Halifeler ve Mevlânâ nkn soyundan gelen Çelebîler ise duhânî yani bakklknca siyah görülecek derecede koyu mor destâr sararlardk. AyrKca, Çelebîler destârk, alttan sikke (Mevlevî külâhk) görünmeyecek tarzda sararlar; çelebî olmayanlarkn ise destârlarknkn alt tarafkndan sikkeleri görünürdü. Destâr sarmankn örfî, cüneydî, Qeker-âviz, Hüseynî, dolama gibi çeqitleri bulunmaktadkr (bkz. GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s ; Mevlevî Âdâb ve Erkân, s. 15). 23 Bkz. Sipehsâlâr, s. 138 vd.; Eflâkî, II, 153 vd.; PakalKn, II, 490; GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevle-

8 294 Hüseyin Güllüce Hüsâmeddîn Çelebî nin vefatk üzerine Qeyhlik ve mesnevîhanlkk makamkna geçen Mevlânâ nkn otlu Sultan Veled de senelerce bu görevi yürütmüqtür. Sultan Veled in de vefat etmesi üzerine otlu Ulu Ârif Çelebî onun yerine geçmiqtir. 24 Ulu Ârif Çelebî, zamanknkn çotunu Mevlevîlik tarikatknkn yayklmask gayesiyle seyahatlerde geçirditi için, mevlevîlitin ana dergâhk olan Konya Âsitânesi nde bu görevin Hüsâmeddîn Çelebî tarafkndan yetiqtirilen Mesnevîhân Siraceddîn ile Menâkîbü l-ârifîn ve Sevâkib gibi mevlevîlik kaynaklarknk Türkçeye çevirmiq olan Mahmûd Dede tarafkndan yürütülmesini emretmiqtir. 25 MevlevîliTin ilk iki halifesi Hüsâmeddîn Çelebî ve Sultan Veled hem Qeyhlik hem de mesnevîhanlkk görevlerini bir arada yürüttükleri hâlde sonradan gelen ve Ulu Ârif Çelebî ile baqlayan dönemlerde, hem halifelerin iqlerinin çoklutu hem de mesnevîhanlktkn gerektirditi uzmanlktkn elde edilmesinin zorlutu bu görevin hususî olarak yetiqen mesnevîhanlarca yerine getirilmesini gerekli kklmkqtkr; ancak diter yerlerde irqad görevini yürütmek için vazifelendirilen Qeyh ve halifelerin mesnevîhanlkk görevini de yürütmeleri zorunlu olarak kalmaya devam etmiqtir. 26 Daha sonraki dönemlerde Konya daki çelebîler, halife olmayan ve Konya dkqknda bulunan bazk kimselere Mesnevî dersi verebilmeleri ve beyaz destâr sarmalark için izin vermiq ve mesnevîhanlkk icâzetnâmeleri göndermiqlerdir. Mevlevîlikte mesnevîhan olabilmek için icâzetnâme almak QartK olsa da, icâzet için Mesnevî yi bir mesnevîhandan okumak zorunlu detil idi. lk zamanlar yeterli dinî ve tasavvufî bilginin yank skra brahim!âhidî nin 27 Tuhfe sini okuyup, Mesnevî yi anlayacak kadar Farsçaya vakkf olmak mesnevîhanlkk icazetnâmesi alabilmek için yeterli sayklabiliyordu. Daha sonralark OsmanlKlarKn ilerleyen dönemlerinde ise mesnevîhanlkk icâzetnâmesi alabilmek için, Mesnevî nin en önemli Qârihi ve iyi bir mutasavvkf olan smail Ankaravî nin Mesnevî ye yaptktk açkklamalar ve tahkiklere uyulmask QartK getirilmiq ve bu Qart daha sonralark uygulanmaya devam etmiqtir. 28 MesnevîhânlKTKn icrâ edilditi yerlere gelince, bu ilmî vazife öncelikle Mevlevî tekkeleri olan mevlevîhânelerde, daha sonralark selâtîn camilerinde, padiqah saraylarknda, medreselerde ve nihayet bu hizmet için hususî yerler olan dârülmesnevîlerde icrâ ediliyordu. AyrKca Mesnevî okutulmask için vakfiyeler bile düzenlenmekte idi. Sultan III. Ahmed in Vezir-i AzamK NevQehirli Damâd bra- vîlik, s. 22 vd. 24 Bkz. Sipehsâlâr, s. 144 vd.; Eflâkî; II, 196 vd.; PakalKn, II, 490; Ceyhan, XXIX, 332; GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 29 vd. 25 Bkz. Sipehsâlâr, s ; Eflâkî; II, 234 vd.; PakalKn, II, 490; Ceyhan, XXIX, GölpKnarlK, Mevlevî Âdâb ve Erkân, s. 150; PakalKn, II, 490; Ceyhan, XXIX, brahim!âhidî (ö.957/1550), eserlerinin çotunu Farsça yazan önemli Mevlevî yazarlarkndandkr. Gülen-i Tevhîd, Gülen-i Esrâr gibi meqhur Farsça eserleri vardkr. AyrKca manzûm Tuhfe-i âhidî diye de küçük bir Farsça-Türkçe Lûgat kitabk yazmkqtkr (bkz. GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s ). 28 GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 406; Ceyhan, XXIX, 332.

9 Mesnevî, Mesnevîhanlk Ve Dârülmesnevîler 295 him PaQa yaptkrdktk medresede tasavvuf ilminin ve Mesnevî nin okunmasknk da vakkf QartlarK arasknda zikretmiq, bu Qekilde Mesnevî dersleri tekke ve camilerin yank skra medreselere de girmiqtir. 29 Mevlevîhâneler, insan rûhunun olgunlaqkp piqtiti, deterine kavuqup kkymet kazandktk manevî bir üniversite veya yüksekokul mesabesinde olup, en önemli ders kitabk da Mesnevî olan yerlerdi. 30 Mevlevî tekkeleri olan bu yerlerde Mesnevî okumak, mevlevîlitin sekiz esaskndan biridir. 31 Ankaravî nin Minhâcü l-fukarâ yk yazmaskndan sonra, Mesnevî ile birlikte Minhâc K da okumak ve mazmûnlarkyla âmil olmak Mevlevîlikte önemli sayklan vazifelerden sayklmkqtkr. 32 Semâ ayinlerinde Mesnevî nin okunmask, herhangi bir özür bulunmadkkça mutlaka yerine getirilmesi gereken bir QarttK. AyrKca bu Qart geliqi güzel detil, belli usullere göre icrâ edilirdi. Vakit namazk edâ edilip dergâhkn Qeyhi Fâtiha der demez, meydanck dede müritlerle birlikte kalkar, Mesnevî kürsüsünün üstünde duran Mesnevî seccadesini kürsüye karqk enlemesine yere sererdi. Müritlerle beraber kalkan Qeyh kürsüye dotru gider, seccadeye basmadan kürsüye otururdu. Ayaktakiler de bu arada arkalark KKbleye ve kürsüye gelmeyecek Qekilde otururlardk. Kâri-i Mesnevî, Mesnevî seccadesine oturarak Mesnevî den o gün Qerh edilecek birkaç beyti eûzü-besmeleden sonra okurdu.!eyh de eûzü-besmele çekerek kârî in okudutu ilk beyitten baqlayarak, okuyup açkklardk. AçKklamadan önce vakit varsa münacâtk tazammun eden ve aqatkda manask verilen Farsça beyitleri okurdu: Ey Yüce Allah, ey lütfuyla hâcetleri revâ eden, Seninle beraber hiç kimseye hamd etmek yaraqmaz, Bize bu hidâyeti sen batkqladkn,!imdiye dek nice aykplarkmkzk örttün. Bize batkqladktkn bilgi ve anlaykq katresini, Kendi katkndaki bilgi denizine kavuqtur. CanKmKzdaki bir katre olan bilgiyi, Hevâdan ve beden topratkndan kurtar. Veya manask Qu olan beyitleri okurdu: Ey eqi benzeri olmayan sevgili Mevlâ mkz, Elimizden tut, suçlarkmkzk batkqla. Bize öyle ince anlamlk sözler ilham et ki, O sözlerle Senin merhamet denizin coqsun. 29 GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 406; Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, I, ; Ceyhan, XXIX, Araz, Bir ETitim Yöntemi Olarak Mevlevîlik, Mevlânâ Güldestesi, s KorucuoTlu, s YaylalK, Mevlânâ da,nanç Sistemi, Mevlevîlik Eki nde, s. 3.

10 296 Hüseyin Güllüce Dua da Senden duayk kabul etmek de Senden, Eminlik de Senden korumak da Senden. YanlKQ söylersek sen düzelt, Ey söz PadiQâhK düzelten de Sensin. Bu beyitlerin okunmaskndan sonra ilk beyti okur ve Qerh etmeye baqlardk.!erh bittikten sonra da yüce Allah skrlarknk bize açskn Mevlânâ mkz Qöyle buyurdu: Bu ne ykldkz bilgisidir, ne remildir, ne rüyâ. Allah dotruyu daha iyi bilir ya, bu bir Hakk Kn vahyidir diyerek sözünü tamamlardk. Bunun peqine bir hafkz kksa bir aqr-k Qerîf okur, sonra da Qeyh post duask ederek fatiha derdi. Post duaskndan sonra ilahiler eqlitinde semâ baqlar, zikir yapklkr, sonra da yine bir aqr-k Qerîf okunarak fatihayk müteâkip dua edilerek mukabeleye son verilirdi. 33 MesnevîhânlKk, XIX. yüzykldan itibaren camilere taqknknca Mesnevî dersleri halka yönelik dersler hâline gelmiqti. ÖrneTin Fatih Camii nde Selanikli Mehmed Es ad Dede, ondan sonra KarahisarlK Ahmed Efendi ve onun ölümünden sonra da son devir Mesnevî Qârihlerinden ve kkymetli bir âlim olan Tâhirü l-mevlevî haftada bir gün olmak üzere Mesnevî okutuyordu. Tahir Olgun ayrkca 1951 de vefat edinceye kadar Lâleli Camii nde Mesnevî okutmuq, dinleyenlerine Mesnevî nin nüktelerini açkklamkq ve etrafkna ilim ve irfan yaymkqtkr. Ahmed Remzi Dede de BeyazKt Camii nde ve Üsküdar daki Yeni Cami de Mesnevî dersleri veriyordu. Mesnevî nin sadece Mevlevîleri ilgilendiren bir kitap olmaykqk onun bütün Hakk yolunun yolcularkna çok kkymetli mesajlar vermesi, mesnevîhanlktkn, mevlevîhânelerin dkqkna taqmaskna neden olmuq, meselâ yine XIX. yüzyklda mevlevîlerin yank skra stanbul da yaqayan önemli nakqî Qeyhlerinin de aynk zamanda mesnevîhan olduklark görülmüqtür. Mevlevî-nakQî kaynaqmask ile birlikte nakqî Qeyhlerinden Mesnevîhân-K!ehîr lakabkyla ün kazanan Hoca Hüsâmeddîn Efendi, Hoca NeQ et ve medresesinin yankna hususî bir dârülmesnevî yaptkran Mehmed Murad Efendi, NakQîbendi Qeyhi olmalarkna ratmen Mesnevî okutan ve destarlk mevlevî sikkeleri giyen nakqî Qeyhlerindendir. 34 Mesnevîhân Hüsâmeddîn Dede, Eyüp teki Hâtûniye Tekkesi nde; Osman Selâhaddîn Dede, YenikapK Mevlevîhânesi nde;!eyh Ahmed Celâleddîn Dede Galata Mevlevîhânesi nde mesnevîhanlkk yapan mesnevîhanlardandkrlar. 35 Yine Konya da SKtkK Dede, stanbul da Hoca Hüsâmeddîn ve!eyh Osman Selâhaddîn, Galata Mevlevîhânesi Qeyhi Ahmed Celâleddîn, Üsküdar Mevlevîhânesi Qeyhi Ahmed Remzi Dede meqhur mesnevîhanlardandkrlar GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 370 vd., 407; Mevlevî Âdâb ve ErkânK, s Ceyhan, XXIX, Osman Selâhaddîn Efendi nin 1304/1886 da ölümü üzerine büyük otlu!eyh Mehmed Celâleddîn Efendi, onun da 1324/1906 da vefatknk müteakip otlu!eyh Abdülbaki Efendi YenikapK Mevlevîhânesi nde PerQembe günleri semâ dan önce Mesnevî dersleri verirlerdi (PakalKn, II, 490). 36 PakalKn, II, 490.

11 Mesnevî, Mesnevîhanlk Ve Dârülmesnevîler 297 Bu bölümü, XVII. yüzykldan itibaren mesnevîhan olabilmek ve icâzet alabilmek için, Mesnevî yi smail Ankaravî nin yaptktk açkklamalar ve tahkikler dotrultusunda okumak ve anlatmankn Qart kklknmaskndan ve bunun nedenlerinden bahsederek bitirmek istiyoruz. smail Ankaravî (ö.1041/1631), Türkçenin yank skra Arapça ve FarsçayK da çok iyi bilen, Evliyâ Çelebî nin Manâ Denizi diye tavsif ettiti, çeqitli slâmî ilimlere, mevlevîlik ve tasavvufa dair yirmi dört eserinin bize ulaqtktk çok deterli bir âlim ve mutasavvkftkr. 37 Ankaravî, Mevlevî tarikatkna intisap etmiq, 1019/1610 yklknda Galata Mevlevîhâne sine Qeyh olmuq, aralkkskz yirmi bir ykl bu görevini vefatkna kadar sürdürmüqtür. Önemli bir mesnevîhan da olan bu zatkn, Mesnevî ye yazmkq oldu- Tu Mecmûatü l-letâif ve Matmûratü l-maârif isimli Qerhi ile, MevlevîliTin en önemli el kitabk olan Minhâcü l-fukarâ isimli eseri mevlevîler arasknda çok tutulmuq, mevlevîhânelerde, Mesnevî den sonra en çok okunan iki mevlevîlik klâsiti hâline gelmiqtir. 38 Mesnevî ye yazmkq oldutu kkymetli Qerhinden dolayk Hz.!ârih unvankna lâykk görülmüq ve bu Qerhten sonra mesnevîhanlara verilen icazetnâmelerde!ârih Ankaravî nin tahkikine uyarak Mesnevî-i Ma nevî yi nakletmesi hususunda izin verdim ibaresi yazklmaya baqlanmkq ve bu usul devam ede gelmiqtir. 39 Ankaravî, Mesnevî Qerhini yazmadan önce Mesnevî de geçen âyet ve hadisler ile, Arapça beyitleri açkklayan Câmiü l-âyât isimli eserini telif etmiq, sonra yine Mesnevî nin ilk on sekiz beyti ile, anlaqklmask güç bazk beyitlerin Qerhini konu edinen Fâtihü l-ebyât adlk kitabknk yazmkq, daha sonra da bu iki kitabknk da ihtiva eden Mecmûatü l-letâif ve Matmûratü l-maârif isimli bütün Mesnevî yi Qerh eden eserini yazmkqtkr. Ankaravî, bu Qerhinde anlaqklmask güç ve izahk gerekli Mesnevî beyitlerinin tamamknk sanatkârâne bir Qekilde ve gâyet sade bir dille, tasavvufî inceliklere de iqaret ederek açkklamkq, manask kolayca anlaqklabilen beyitleri ise Qerhi uzatmamak için kksa bir Qekilde geçmiqtir. 40 smail Ankaravî, Mesnevî yi Qerh etmek konusunda ve Mesnevî ile ilgili araqtkrmalarknda o kadar baqarklk olmuqtur ki, bu yüzden ondan sonra Mesnevî okutacak mesnevîhanlara verilen icâzetnâmelerde (diplomalarda) onun izah ettiti Qekilde açkklama yapma QartK getirilmiqtir Bkz. Yetik,,smail-i Ankaravî, s. 51 vd. 38 GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 143; Yetik, s. 66 vd., 123 vd. 39 Bkz. GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 143, ; Yetik, s Yetik, s Yetik, s. 60, 248. Bu konuda bir örnek olarak Qu icazetnameyi verebiliriz: Bismillahirrahmanirrahim. Hamd yüce Allah a, salât ve selâm Peygamberine ve bütün âline olsun. Bundan sonra ben, Allah skrlarknk takdis etsin, bilgilerinden bizi faydalandkrskn, âmin!, Efendim Hâce Emînullah el-huseynî ve Üstâz Hâce Selîm en-nakqîbendî den naskl icâzet aldkmsa,!eyh Seyyid Osman Selahaddîn el-mevlevî ye de öylece ve!ârih Ankaravî nin tahkikine (açkklamalarkna) uymak QartK ile Mesnevî-i Manevî yi nakletmesi (anlatmask) için izin verdim (bkz. GölpKnarlK,

12 298 Hüseyin Güllüce câzetnâmelerde yer alan bu Qart, elbette ki çok yerinde ve gerekli bir QarttK; çünkü gerek mevlevîhânelerde gerekse diter tekkelerde gittikçe tasavvufun dolaykskyla Mesnevî nin askl önemli olan rûhu bir kenara atklmkq, bunun yerine zâhirî Qartlara, Qekil ve sûrete önem verilmeye baqlamkqtk. slâm a, dolaykskyla gerçek tasavvufa, Mevlânâ ve Mesnevî yoluna aykkrk davrankqlar yaygknlaqmkq, bilim ve marifetin, Qeriat ve tarikatkn yerini birtakkm batkl ve boq merasimler almkqtk. 42 Bunlardan daha da kötüsü Mevlânâ ve Mesnevî, gerek bilgisizlikten ve gerekse kasktlk olarak, bu boq ve batkl iqlere alet edilmiq, bu dotrultuda yorumlanmaya baqlanmkqtk. Qte mevlevîlitin genelde böyle bir durumunda ortaya çkkan Mesnevîhân smail Ankaravî, hem Mesnevî yi yazklkq gayesine göre Qerh etmiq, Kur ân ve sünnet ile batlantksknk kurmuq, hem de mevlevîlik kural ve kaidelerinden, âdâp ve erkânkndan bahseden, ayrkca MevlevîliTe de yapklan eleqtirilere cevap veren önemli diter eseri Minhâcü l-fukarâ yk yazarak mevlevîlite ve Mesnevî ye büyük hizmet etmiqtir. 43 III. DÂRÜLMESNEVÎLER Zâhiren bazk hikâye ve temsîllerden bahsetse de, askl gayesi Hakk a vuslat yollarknk ve bu çetin yolun inceliklerini, marifetullah, yani Allah K bilme ve kendini tankma kurallarknk ötreten bir kitap olan Mesnevî nin 44, bu inceliklerini sezerek, fark ve idrak ederek ona göre kendisini anlaykp anlatacak mesnevîhan denilen konunun uzmanlarkna naskl ihtiyaç duyulmuqsa, aynk Qekilde bu mesnevîhanlarkn yetiqeceti ilim ve irfan merkezlerine, etitim ve ötretim yuvalarkna da ihtiyaç duyulmuqtur. 45 Gerçi her ne kadar mevlevîhâneler aynk zamanda birer dârülmesnevî idiyseler de, mevlevî olmayanlara, ayrkca Mesnevî ve dolaykskyla tasavvuf okutmak ve bu alanda yetiqmek isteyenler için ayrk bir kuruluq olan dârülmesnevîlere de ihtiyaç duyuluyordu. 46 DolayKsKyla makalemizin bu kksmknda, önce mevlevîhânelerin bu yönünden, sonra da hususî olarak Mesnevî yi ötrenmek ve ötretmek için kurulmuq olan müesseseler olan dârülmesnevîlerden bahsetmek istiyoruz. BelirtildiTi gibi mevlevîhânelerin fonksiyonlarkndan birisi de, Mesnevî okunan ve izah edilen bir yer olmaskydk. 47 Hatta Mevlevîhânelerde, Mesnevî okutmak ve izahknk yapmak için özel olarak bu iqe tahsis edilmiq iki de kürsü bulunmaktaydk. Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s ; Yetik, s. 60). 42 Bkz. Yetik, s Bkz. Yetik, s. 123 vd. 44 Bkz. Sipehsâlar, s. 75; Güllüce, Mevlânâ ve Mesnevî Gerçe;i, s. 166 vd. 45 Ceyhan, XXIX, GölpKnarlK, Mevlevî Âdâb ve Erkân, s. 150; Ergin, I, 154; Ceyhan, XXIX, GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s ; Mevlevî Âdâb ve ErkânK, s. 150.

13 Mesnevî, Mesnevîhanlk Ve Dârülmesnevîler 299 MesnevîhânlarKn mevlevîhânelerde görevlerini icra ediqleri tam bir ciddiyet ve vakâr ile gerçekleqirdi. Mevlevîhânelerde Mesnevî takririne mahsus iki kürsü bulunur, bunlardan birine mesnevîhan, diterine de kâri-i Mesnevî veya kâri dede denilen kiqi otururdu. 48 lk önceleri mesnevîhanlar Mesnevî yi ezberlemiq olduklarkndan beyitleri hafkzalarkndan okurlar, daha sonra da bu beyitleri izah ederlerdi. Beyitleri okurken Qayet bir yerde duraklayarak, gelecek beyti hatkrlayamazlar ise, elinde Mesnevî nüshasknk tutan kâri-i Mesnevî tarafkndan ilgili beyit hatkrlatklkrdk. SonralarK Mesnevî hafkzk mesnevîhan pek yetiqmediti için, Mesnevî okutan mesnevîhanlar, kitapla kürsüye çkkarlar veya önünde rahle bulunan mindere oturup kitaba bakmak suretiyle Mesnevî okur ve açkklarlardk. Bu arada kari-i Mesnevîler de kürsü dibinde yahut rahle yanknda oturup okunacak dersin ilk beytini teberrüken okurlardk. Binâenaleyh stanbul daki YenikapK Mevlevîhânesi nde yan yana olan bu kürsüler birbirinden ayrklmkq, biri Mesnevî takririne öteki de mevlit ve mirâciye okumak gibi iqlere tahsis edilmiqtir. 49 Dârü l-mesnevîlere gelince bu isim, Arapça bir isim tamlamask olup Mesnevî Evi veya Mesnevî Yurdu demektir. BilindiTi üzere Dâr, Arapça da ev, yurt, bina, belde vb. manalarkna gelmektedir. 50 Bir Qeyin ve bir iqin yapkldktk yere de bu Qekilde isim vermek çok eskilere dayanmaktadkr. 51 Farsça, Selçuklular zamanknda Türkler arasknda Arapça gibi, hatta Arapçadan bile önce gelen ve yaygkn olan bir dildi. BazK dönemler bu dil, Anadolu Selçuklu Devleti nin resmî dili olmuqtur 52 ; ancak OsmanlK Devleti zamanknda Hayyâm, Örfî ve HâfKz-K!irâzî gibi Farsça Qiir yazan ve Qiirlerinde mey/qarap, meyhâne, gibi dinen yasak olan Qeylerden bahsettikleri ve OsmanlK Devletiyle düqmanca tavkrlar içerisinde bulunan Safevîlerin dillerinin de Farsça olmask nedeniyle Farsça 48 PakalKn, II, Bkz. GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 407; PakalKn, II, brahim Mustafa-Ahmed Hasan ez-zeyyât v.dtr., el-mu cemü l-vasît, I, 302; DevellioTlu, s Meselâ Hz. Peygamber zamanknda, Mekkeli müqriklerin toplandktk köy odaskna benzer yere Dârü n-nedve; aynk dönemde MüslümanlarKn toplandktk yere de, Dârü l-erkam deniliyordu. slâm memleketlerine, Dârü l-slâm, gayrimüslimlerin ülkelerine Dârü l-küfr, dünyaya Dârü l-fenâ, ahirete Dârü l-bekâ denilmesi de bu kabil bir isimlendirmedir. Yine Dârü s-saâde, Dârü l-âliye, Dârü l-hilâfe ve daha sonralark Dersaâdet, Der-Aliyye tabirleri de OsmanlK halifelerinin saraylarkna ve devlet merkezlerine verilen isimlerdendir. Bir ilmin okutuldutu veya bir etitimin verilditi yerlere de bu Qekilde isimler veriliyordu. ÖrneTin Dârü l-fünûn, fen bilimlerinin; Dâru l-hadîs, hadis ilminin ötrenilditi; Dârü l-huffâz, hafkzlarkn yetiqtiti; Dârü l- Maârif, etitim ve ötretimin yapkldktk yerlere verilen isimlerdir. Yine Dârü l- Âfiye veya Dârü Q-!ifâ hastanelere; Dârü l-emân, emin ve güvenli yerlere; Dârü l- Kütüb, kütüphanelere; Dârü l-mu allimîn, ötretmen okullarkna verilen isimlerdi. GeniQ bilgi için bkz. DevellioTlu, s. 198 vd.; PakalKn, I, Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 103 vd; Bayram, Selçuklular ZamanKnda Konya da Kültürel Faaliyetler, Yedi,klim, c.viii, sy. 57, (1994), s. 91; Güllüce, Mevlânâ ve Mesnevî Gerçe;i, s. 30.

14 300 Hüseyin Güllüce dersleri, OsmanlK Devleti medreselerinde okutulmamkq, bu yüzden bu dile karqk bir sotukluk oluqmuqtu. 53 Mesnevî de, dilinin Farsça oluqu nedeniyle mevlevîhânelerin dkqknda yeterince bilinmiyor, çok deterli bir slam ve tasavvuf klâsiti olmaskna ratmen gereti gibi kendisinden istifade edilemiyordu; çünkü Farsça bu dönemde ne dinî ilimlerin ötretilditi medreselerde, ne de devletin resmi etitim yerleri olan ve daha ziyade hükümet ve askerlik iqlerinde çalkqacak memurlarkn etitimleri ile ilgili yerler olan mekteplerde okutuluyordu. 54 III. Ahmet döneminde hususî olarak Farsça ve Mesnevî ötretimi için tahsis edilmiq olan dârülmesnevîlerin kurulmaskndan önce, Farsça da medreselere ikinci yabanck dil olarak girmeye baqlamkq, NevQehirli Damat brahim PaQa nkn yaptkrmkq oldutu medresenin programkna dahil edilmiq, ferâiz ve Arapça tarih kitaplarknkn tercümesi gibi ilmî faaliyetlerin yank skra Farsça nkn da okutulmaskna baqlanmkqtk. 55 Bu OsmanlK PaQasK kurmuq oldutu medresenin vakfiyesinde konumuzla ilgisi olan Qu Qartnâmeleri de ilâve etmiqtir: ve fenni tasavvuf ve ahvâl-i sülûke âlim ve meâyib-i Qatih ve adem-i mübâlattan sâlim bir kimesne Mesnevîhân olup eyyâm-k mu tedede Mesnevî-i erîf ikraskna muvâzebet ve müdâvemet ede 56 Kurulan bu medresede yukarkda geçen Qartname ile, diter dinî ve ilmî tedrisatkn yank skra, tasavvuf ilmini bilen, sûfîlerin etitim ve seyrü sülûkünden haberdâr, aynk zamanda sahte ve sapkk sûfîlerden ve tasavvufun vakar ve haysiyetine yakkqmayacak basitliklerden uzak, icâzetli bir mesnevîhankn, belirli günlerde, Mesnevî okutmayla sürekli olarak vazifelendirilmesinin Qart kklkndktknk görüyoruz. 57 Hususî olmamakla birlikte ilk dârülmesnevîlerden sayklabilecek olan bu medreseden 58 sonra sadece Mesnevî dolaykskyla Farsça etitim ve ötretimine tahsis edilen dârülmesnevîler açklmaya baqlanmkq, bütün insanlktkn en kkymetli ilim ve hikmet hazinelerinden biri olan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî nin Mesnevî isimli deterli kitabk hak ettiti etitim yuvaskna kavuqmuqtur Ergin, I, 154 vd.; GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s Bkz. Ergin, I, 5; I, GölpKnarlK Mevlevî Âdâb ve ErkânK, s Bkz. Ergin, 1, Bkz. Ergin, I, Ahmed Cevded PaQa nkn da okumuq oldutu bu medrese, onun tarafkndan Qöyle anlatklmaktadkr: Fatih, ÇarQamba PazarKndaki Murat Molla Tekyesi Bir Dârü l-fünûn demek olup orada her nevi ulûm ve meârîf tahsil olunurdu. Oraya bütün ricâl ve kibâr giderdi. stanbul ulemâ ve üdebâsk oraya devam eyledikten baqka taqradan hatta uzak yerlerden de oraya tahsil ve istifade için gelenler bulunurdu.!eyh efendi servet sahibi oldutu kadar haykr perver oldutundan, parasknk umûr-k hayriyeye sarf ederdi. Tekkesi civarkndaki dârülmesnevîyi kendisi inqa ettirmiqtir. (bkz. Ergin, 1,154). 59 Bkz. Ergin, 1, 154 vd.

15 Mesnevî, Mesnevîhanlk Ve Dârülmesnevîler 301 XVII. yüzykldan itibaren açklan ve artkk iyice bir ihtiyaç haline gelen dârülmesnevîlerde, Mesnevî nin yank skra Farsça ve tasavvuf da ötrenilmeye baqlanmkqtkr. 60 OsmanlK Devleti nin önemli merkezlerinde fonksiyonunu icra eden bu dârülmesnevîler gittikçe geliqerek çok faydalk birer ilim ve irfan yuvask hâline gelmiq, bazklark da oldukça meqhur olarak hizmetlerine devam etmiqtir. Meselâ stanbul da meqhur olan iki dârülmesnevîden biri, hocask Mesnevîhân Hüsâmeddîn Efendi olan Küçük Mustafa PaQa daki Dârülmesnevî dir. Bu zat daha sonra Eyyûb el-ensârî civarkna taqknmkqtkr. DiTeri ise yukarkda bahsedilen Murat Molla Tekkesi nin yankndaki Dârülmesnevî dir. Bu tekkenin postniqîni ve aynk zamanda Mesnevîhân olan Murat Efendi belirli günlerde burada Mesnevî okutur, diter günlerde ise medrese kksmknda sabahtan akqama kadar detiqik dersler verirdi. 61 Murat Molla DergâhK nkn eki olan bu hususî ve resmî Dârülmesnevî, dokuz Muharrem 1260/1844 de açklmkq, ilk icâzet (diploma) merasiminin yapkldktk gün Sultan Abdülmecid de debdebeli bir alayla Dârülmesnevî ye gelmiq ve icâzet alanlara kkymetli hediyeler vermiqtir. 62 stanbul dkqknda Mesnevî okutulan medreselere ise Bursa daki Muradiye Medresesi ni misal verebiliriz. Bu medresede babasknkn vefatkndan sonra Mesnevîhânzâde Ahmed Çelebî de babask gibi Mesnevî okutmuq, ayrkca müderrislik ve kadklkk yapmkq, kinci Sultan Selim in teveccühüne mazhar olmuq ve 1579 senesinde stanbul da vefat etmiqtir. 63 Gerek mesnevîhanlar tarafkndan olsun, gerekse Farsça bilen diter müderrisler tarafkndan olsun Mesnevî, belirttitimiz medreselerden ve dârülmesnevîlerden baqka, bilhassa son yüzykllarda birçok medresede de okutulmuq, özellikle dârulmesnevîlerde okutulan, takrîr ve Qerh edilen, adkna mektep kurulmuq olan yegâne eser olmuqtur. Böylece en önemli tasavvufî kaynaklardan birisi olan Mesnevî bu Qekilde kendisine lâykk olan yere kavuqmuqtur. AsKl maksadkmkz Mevlânâ nkn bizlere emânet bkraktktk çok deterli bir hazine olan Mesnevî yi kksaca tanktmak ve bu hazinenin hazinedârlark sayklan mesnevîhanlar ile onlarkn yetiqtiti ocak olan dârülmesnevîler hakkknda bilgi vermek ve Mesnevî hazinesinden yararlanmak konusunda bu kurumlarkn öneminden bahsetmek oldutundan, isimler konusunda verditimiz örneklerle yetinerek makalemize son vermek istiyoruz. 60 GölpKnarlK, Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, s. 406; Mevlevî Âdâb ve ErkânK, s Bkz. Ergin, I, Bkz. PakalKn, I, 400; Ceyhan, XXIX, Bkz. M. Ekrem Üzümeri-Selami Dinçer v.dtr., Türkiye Ansiklopedisi, IV, 169.

16 302 Hüseyin Güllüce SONUÇ nsan olmankn anlamknk en iyi bir Qekilde anlayan Mevlânâ, bu önemli birikimini, özellikle Mesnevî isimli altk ciltlik manzum tasavvufî eserinde anlatmaya çalkqmkq, bütün ilim ve hikmetlerin varabileceti bu son noktayk, bu önemli skrrk birtakkm hikâye ve temsillerle sembolik bir dil kullanarak açkklamak istemiqtir. Kur ân-k Kerim de insanlarkn ve cinlerin yaratklma nedeninin yüce Allah a kulluk etmek oldutu, Zâriyât (51) sûresi 56. ayette bildirilmiqtir. Bu ayetin skrrknk kavrayan Mevlânâ: Ben kulum, ben kulum, ben kulum, KulluTumu lâykkkyla edâ edemeditimden utanmaktaykm. Her köle, azât olunca sevinir, mesrûr olur, Ben ise ne zaman gerçek bir kul olursam o vakit sevinirim. Diyerek bu yüce gayeye erditini bildirmek istemiqtir. nsan olmankn skrrk, Qeytan ve nefse ratmen, Allah a kul olmaktkr. Nitekim bir hadis-i Qerifte : Nefsini bilen Rabbini de bilir buyrularak, kul oldutunu bilenin yüce Allah K da bilecetine iqaret edilmek istenmiqtir. Çok ince ve derin konular olan bu bilgileri Mevlânâ Mesnevî de vermesine ratmen, herkes tarafkndan kolayca anlaqklamamkqtkr. Bu yüzden Mevlânâ dan hemen sonra bu bilgilerin ele alkndktk ve MevlevîliTin temel kitabk olan Mesnevî, bizzat Mevlânâ nkn dizinin dibinde yetiqen talebesi ve halifesi Hüsâmeddîn Çelebî ile, otlu Sultan Veled gibi Mesnevî yi tankyan ve onun ne demek isteditini iyice bilen, bu yüzden mesnevîhan olarak isimlendirilen ve bu kurumun kurucusu sayklan kiqiler tarafkndan açkklanmkqtkr. Daha sonra bu iki deterli insankn yetiqtirditi sonraki mesnevîhanlar, bu görevi sürdürmüqlerdir. Ne var ki zamanla kalite düqmüq, Mesnevî nin askl anlatmak istediti Allah-kul-dünya iliqkisi, yerini birtakkm zâhirî merasim ve içi boq kliqelere terk etmiq, kalp yerine kalkpla utraqklmkqtkr. Daha da önemlisi Mesnevî gibi manalar denizi olan bir kitap, bu zâhirî iqlere âlet edilmiq, bunlardan ibaret zannedilmiqtir. Mevlânâ dan günümüze kadar geçen sekiz askrlkk sürenin tam ortalarknda meydana çkkan bir Mevlevî Qeyhi ve mesnevîhan olan Rusûhî smail Ankaravî, Mesnevî yi tekrar maksadkna uygun olarak Qerh ederek bozulan yolu düzeltmiq, dahask, bozulan ve gayesinden uzaklaqan MevlevîliTin, kendi aslî görevine ve gerçek âdâp ve erkânkna tekrar kavuqmask için Minhâcü l-fukarâ isimli kitabkyla da açklan bu gediti kapatmaya çalkqmkqtkr. Bu deterli hizmetlerinden dolayk Hz.!ârih unvankna lâykk görülen Ankaravî nin Qerh ve kayktlarkna uymak, kendinden sonra mesnevîhan olabilmenin kurallarkndan sayklmkq ve bu kaykt, mesnevihânlara verilen icâzetnâmelerde yerini almkqtkr.

17 Mesnevî, Mesnevîhanlk Ve Dârülmesnevîler 303 Mesnevî, mevlevî tekkeleri olan mevlevîhânelerin yegâne el kitabkydk. O, Mevlevî derviqlerinin elinden tutuyor, onlark semâ lara yükseltiyordu; ancak Mesnevî sadece mevlevîlere hitap eden bir kitap detildi. O, bütün müminlere, hatta bütün insanlara kim ve ne olduklarknk, yani askllarknk ötreten insanlktkn çok deterli ve ortak bir hazinesiydi. Bu yüzden Mesnevî, daha sonralark Mevlevîhânelerin yank skra cami ve medreselerde de okutulmaya baqlanmkqtkr. MesnevîhânlKk, yani Mesnevî okutma iqi, XVII. askrdan itibaren iyice kurumsallaqarak skrf bu iq için tahsis edilen dârülmesnevî lerin açklmaskna sebep olmuqtur. Alt yapksk Kur ân, tefsîr, hadîs, kelâm, siyer-i nebî, tasavvuf, dinler ve mezhepler tarihi gibi slâmî ilimler olan ve dilinden dolayk Farsça nkn da ötretildi- Ti, ve temel kitabk Mesnevî olan Mesnevî fakülteleri veya merkezleri diyebilecetimiz bu dârülmesnevîler, OsmanlK Devletinin önemli merkezlerinde giderek ço- Talmaya baqlamkqtkr. Görevi Mevlânâ nkn Mesnevî sini dotru ve yeterli bir Qekilde anlaykp ve anlatmaya yetkili mezunlar vermek olan bu dârülmesnevîler, Türk-slâm kültür tarihindeki müstesna yerine kavuqarak birer etitim ve ötretim kurumu hâline gelmiqlerdir. KAYNAKÇA Altuncî, Muhammed, el-mu cemü z-zehebî Fârisî-Arabî, Beyrut, Araz, Nezihe, Bir ETitim Yöntemi Olarak Mevlevîlik, Mevlânâ Güldestesi, Konya, ÂsKm Efendi, Kâmûs Tercemesi,I-IV, stanbul, 1305/1887. BanarlK, Nihad Sâmi, Resimli Türk Edebiyat Tarihi, I-II, stanbul, Bayram, Mikâil, Selçuklular ZamanKnda Konya da Kültürel Faaliyetler, Yedi,klim, sy. 57, Can,!efik, Mevlânâ, Hayat- ahsiyeti- Fikirleri, stanbul, DevellioTlu, Ferit, Osmanlca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, Eflâkî, Ahmet, Ariflerin Menkbeleri, çev: Tahsin YazKcK, I-II, stanbul, Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, stanbul, 1977 Fürûzanfer, Bedîüzzaman, Mevlânâ Celâleddîn, Çeviren: Feridun Nafiz Uzluk, stanbul GölpKnarlK, Abdülbâki, Mevlevî Âdâb ve Erkân, stanbul, 1963., Mevlânâ Celâleddîn, stanbul 1985., Mevlânâ dan Sonra Mevlevîlik, stanbul, Güllüce, Hüseyin, Kur ân Tefsîri Açsndan Mesnevî, stanbul, 1999., Mevlânâ ve Mesnevî Gerçe;i, Ankara, bn Manzûr, Ebü l-fadl Cemâlu d-dîn Muhammed bin Mükrim el-mksrî, Lisânü l-arab, I- XV, Beyrut, 1410/1990. brahim Mustafa-Ahmed Hasan ez-zeyyât v.dtr., el-mu cemü l-vasît, I-II, Kahire, 1380/1960. KabaklK, Ahmet, Mevlânâ, 7. BaskK, stanbul, KorucuoTlu, Nevin, Veled Çelebî,zbudak, Ankara, LermioTlu, Ayten, Hz. Mevlânâ ve Yaknlar, stanbul, Levend, Agâh SKrrK, Türk Edebiyat Tarihi - Giri, Ankara Mehmet Ziya, Yenikap Mevlevihânesi, stanbul, Merçil, ErdoTan, Müslüman - Türk Devletleri Tarihi, Ankara, 1993.

18 304 Hüseyin Güllüce Mevlânâ Celâleddîn Muhammed b. Muhammed b. el-huseyn el-belhî, Mesnevî-i Ma nevî, BekûQeQ ü htimâm-i Reynold Alleyne Nicholson, , Tahran, ts. Önder, Mehmet, Hazreti Mevlânâ, stanbul, PakalKn, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü;ü, I-III, stanbul, SarK, Mevlût, el-mevârid, Arapça - Türkçe Lûgat, stanbul ts. Semih, Ceyhan,, Mesnevî, Türkiye Diyanet Vakf,slâm Ansiklopedisi, Ankara, Sipehsâlâr, Feridûn bin Ahmed, Mevlânâ ve Etrafndakiler, Risâle, stanbul, 1977.!ükûn, Ziya, Gencine-i Güftâr, Farsça Türkçe Lûgat (Ferhengi Ziyâ), I-III, stanbul, Tâhirü l-mevlevî, Edebiyât Lûgat, stanbul, Üzümeri, M. Ekrem Dinçer, Selami v.dtr., Türkiye Ansiklopedisi, I-VI, Ankara, YaylalK, Kâmil, Mevlânâ da,nanç Sistemi, 7. BaskK, Konya, Yeniterzi, Emine, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Ankara Yetik, Erhan,,smail-i Ankaravî,stanbul 1992.