TEMETTÜÂT DEFTERLERİ ÇERÇEVESİNDE SİLİSTRE KAZASI NIN

Transkript

1 T.C MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT TARİHİ BİLİM DALI TEMETTÜÂT DEFTERLERİ ÇERÇEVESİNDE SİLİSTRE KAZASI NIN İKTİSADÎ VE SOSYAL YAPISI Yüksek Lisans Tezi SAİM ÇAĞRI KOCAKAPLAN İstanbul, 2007

2 T.C MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT TARİHİ BİLİM DALI TEMETTÜÂT DEFTERLERİ ÇERÇEVESİNDE SİLİSTRE KAZASI NIN İKTİSADÎ VE SOSYAL YAPISI Yüksek Lisans Tezi SAİM ÇAĞRI KOCAKAPLAN Danışman: Prof. Dr. GÜLFETTİN ÇELİK İstanbul, 2007

3

4 ÖZET TEMETÜÂT DEFTERLERİ ÇERÇEVESİNDE SİLİSTRE KAZASI NIN İKTİSADÎ VE SOSYAL YAPISI Temettüât Defterleri 19. yüzyıl Osmanlı iktisat ve sosyal tarihi için vazgeçilmez kaynaklardandır. Osmanlı Devleti nin Anadolu ve Rumeli sinin büyük kısmında yapılan sayımlar neticesinde oluşan Temettüât Defterleri, hane reislerinin yıllık vergi, gelir ve mal varlıklarının kaydedilmesiyle oluşturulmuştur. Bu çalışma ile Balkanlarda bir Osmanlı şehri olan Silistre Kazası nın iktisadî ve sosyal yapısı, Temettüât Defterleri çerçevesinde değerlendirilmeye çalışılmıştır. Sosyal yapıda, nüfus miktarı, nüfusun dinî yapısı ve yerleşim özellikleri üzerinde durulmuştur. İktisadî yapı incelenirken kayıtlardaki bilgiler ışığında kazanın genel ve nahiyeler itibarıyla yıllık toplam vergi yükü, vergi yükünün dağılımı ve bileşenleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Vergilerden sonra Silistre Kazası nın yıllık gelir hesaplaması yapılmıştır. Genel ve nahiyeler itibarıyla yıllık toplam gelir miktarı, gelirin kaynaklara göre dağılımı ve gelir-vergi ilişkisi üzerinde durulmuştur. Kaza ekonomisinin nasıl bir özellik taşıdığı, ziraat, ticaret ve zanaatın ekonomik yapı içindeki ağırlıkları açıklanmaya çalışılmıştır. I

5 ABSTRACT THE ECONOMİC AND SOCIAL STRUCTURE OF SILISTRE COUNTY IN THE FRAME OF TEMETTÜÂT DEFTERLERİ The Temettüât Defterleri are among the indispensable resources for the economic and social history of Ottoman Empire in the 19th century. The Temettüât Defterleri, which were created by the consequences of the enumerations carried out in the most parts of Rumelia and Anatolia, are formed by registering the yearly taxes, incomings and assets of the house husbands. In this study, the financial and social structure of Silistre Region, an Ottoman city in the Balkans, in the frame of the Temettüât Defterleri is attempted to evaluate. For the social structure; the population, religious structure, and inhabiting features are emphasized. While analyzing the economic structure; thanks to the data in the recordings; by the regards of general and district, yearly total taxes, the distribution and components of taxes are attempted to determine. Afterwards, the yearly income of Silistre Region is estimated. Regarding the general and district, the yearly total income, the distribution of the income according to the support, and income-tax relation is stressed. What qualities the economy of the region has, the weight of agrarian, commerce, and craft in the economical structure is attempted to clarify. II

6 ÖNSÖZ Tez konumu belirleme aşamasında hocam Prof. Dr. Gülfettin Çelik in Balkanlar üzerine yapılacak olan çalışmaların Osmanlı iktisadî ve sosyal tarihi açısından ehemmiyetine dikkat çekmesi, ilgimin Balkanlara yönelmesine sebep oldu. 19. yüzyılda Balkanlarda bir Osmanlı şehrinin iktisadî ve sosyal yapısını Temettüât Defterleri çerçevesinde değerlendirmeye karar verdik. Osmanlıların Rumeli ndeki ilk fetih zamanlarında ele geçirdiği Silistre şehri, öncelikle tarihî özelliklerinden dolayı konu olarak öne çıktı. Zira bölge Osmanlılar öncesinde de Türk göçlerine ve yerleşimine sahne olduğu gibi, 1388 yılındaki Osmanlı fethinden 1878 e kadar beş yüz yıla yakın süre Türk idaresinde kalmış ve nüfusunun çoğunluğu Türklerden oluşmuştur. Tuna Nehri kıyısında bulunan şehir yüzyıllar boyunca askerî, ticarî ve iktisadî öneme sahip olmuştur. Osmanlının sağ kol sancaklarından olan Silistre, devletin Rumeli ndeki önemli merkezlerinden biri olmuştur. Sahip olduğu tarihî, iktisadî, ticarî ve demografik özelliklere rağmen şehir, maalesef hususî çalışmalara konu olmamıştır. Biz bu tezimizle bu yolda bir adım atma niyeti taşıyoruz. Bütün bu tercih sebeplerimizin içinde bir de Namık Kemâl in bu şehrin müdafaasını destanlaştırdığı ve Osmanlı-Türk fikir hayatında derin akisler bırakan Vatan Yahut Silistre piyesinin mühim payı vardır. Temettüât Defterleri nin elverdiği ölçüde, yoğun bir arşiv çalışması sonucunda hazırladığımız tezimizin araştırıcı ve ilgililere faydalı olmasını ümit ederim. İstanbul, 2007 Saim Çağrı KOCAKAPLAN III

7 İÇİNDEKİLER Sayfa Nu. TABLO VE ŞEKİLLER LİSTESİ.. VI HARİTALAR LİSTESİ VIII KISALTMALAR... IX GİRİŞ TEMETTÜÂT DEFTERLERİ Osmanlı Devleti nde Sayım Geleneği Osmanlı da 19. yüzyılda Yapılan Sayımlar Temettüât Sayımları, Yapılma Sebepleri ve Uygulaması Temettüât Defterlerinde Kaydedilen Bilgiler ile Bunların İktisadî ve Sosyal Tarih Açısından Ehemmiyeti Temettüât Defterleri nin Şeklî Özellikleri Silistre Temettüât Defterleri nin Özellikleri SİLİSTRE KAZASININ TARİHÎ, COĞRAFÎ VE İDARÎ-SİYASÎ ÖZELLİKLERİ Silistre Kazası ile Çevresinin Coğrafî Konum ve Yapısı Osmanlılar Öncesinde Bölgenin Durumu Eski Çağlar ve Roma-Bizans Dönemi Bulgar Hâkimiyeti Dönemi Türk Gruplarının Yerleşme Dönemi Selçuklular Zamanı Osmanlıların Bölgeyi Fethi ve Bölgenin Elden Çıkışına Kadarki Vaziyeti Rumeli nde Türk Fetihlerinin Başlaması ve Türk Yerleşimi Silistre ve Çevresinin Fethi Silistre nin İdarî - Siyasî Durumu ve Elden Çıkışı Silistre ve Çevresinin İktisadî Önemi SİLİSTRE KAZASI TEMETTÜÂT DEFTERLERİNİN SOSYAL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ IV

8 3. 1. Nüfus ve Yerleşim Dinî Yapı Nüfus Yoğunluğu SİLİSTRE TEMETTÜÂT DEFTERLERİNİN İKTİSADÎ AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Tanzimat ve Getirdiği Malî Değişiklikler Muhassıllık İdaresi Vergiler Silistre Kazası Toplam Vergi Yükünün Bileşenleri Gelirler Hubûbât Üretimi Hubûbât Üretimi Yapılan Toprak Büyüklükleri Üretilen Hububatın Çeşit ve Miktarı Bağcılık ve Değirmencilik Hayvancılık Zanaat, Ticaret ve Hizmet Hane Reislerinin Gelirleri ve Gelir-Vergi ilişkisi SONUÇ.. 92 EKLER KAYNAKÇA V

9 TABLO VE ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Nu. Tablo 1 Silistre Kazası Nahiyelerinde Bulunan Köy ve Mahallelerin İsimleri, (Hane ve Dinî Dağılım İtibarıyla), Tablo 2 Silistre Kazası Nahiyelerindeki Hane Sayıları ve Nüfus Tahminleri, Tablo 3 Silistre Kazası Nahiyelerindeki Köylerin Dinî Dağılımı, Tablo 4 Silistre Kazası nda Nahiyeler İtibarıyla Vergi Bileşenleri, (Kuruş), Tablo 5 Silistre Kazası nda Nahiyeler İtibarıyla Vergi Bileşenleri, (Yüzde), Tablo 6 Silistre Kazası Nahiyelerinde Hane Başına Düşen Vergi Miktarı, (Kuruş), Tablo 7 Silistre Kazası Nahiyelerinde Toplam Gelirde Toplam Verginin Payı, (Yüzde), Tablo 8 Silistre Kazası nda Toplanan Aşarın Aynî Değerleri, (Kile), Tablo 9 Silistre Kazası nda Toplanan Aşarın Nakdî Karşılıkları, (Kuruş), Tablo 10 Silistre Kazası Nahiyelerinde Toplam Gelir, Gelir Bileşenleri ve Gelirin Nahiyelere Göre Dağılımı, (Kuruş), Tablo 11 Silistre Kazası Nahiyelerinde Gelir Bileşenlerinin Toplam Gelirdeki Payları, (Yüzde), Tablo 12 Silistre Kazası Nahiyelerinde Mezru- Gayr-i Mezru Toprak Miktarları ve Çiftçi Haneler Başına Düşen Toprak Büyüklükleri, (Dönüm), Tablo 13 Silistre Kazası Nahiyelerinde Hanelerin Sahip Olduğu Toprakların Dilimlere Göre Dağılımı, (Dönüm), Tablo 14 Silistre Kazası Nahiyelerinde Hanelerin Sahip Olduğu Toprakların Dilimlere Göre Dağılımı, (Yüzde), Tablo 14a Silistre Kazası nın Ziraî Bölgesi Genelinde Hanelerin Sahip Oldukları Toprak Dilimlerinin Yüzde Dağılımı Tablo 15 Silistre Kazası nda Toplam Hububat Üretimi, (Kile), VI

10 Tablo 16 Silistre Kazası nda Toplam Hubûbât Üretimi, (Kuruş), Tablo 17 Silistre Kazası Nahiyelerinde Dönüm Başı Net Hâsılat, (Kuruş), Tablo 18 Silistre Kazası Nahiyelerindeki Bağlık Araziler ve Toplam-Dönüm Başı Hâsılatlar, (Kuruş), Tablo 19 Silistre Kazası Nahiyelerinde Bulunan Değirmen Sayısı, Tablo 20 Silistre Kazası Nahiyelerinde Değirmenlerden Elde Edilen Hâsılat, (Kuruş), Tablo 21 Silistre Kazası ndaki Hayvan Varlığı ve Hayvanî Hâsılat, (Kuruş), Tablo 22 Silistre Kazası Nahiyelerindeki Küçükbaş Hayvan Varlığı, Tablo 23 Silistre Kazası Nahiyelerindeki Büyükbaş Hayvan Varlığı, Tablo 24 Silistre Kazası Nahiyelerinde Toplam ve Hane Başına Düşen Hayvanî Gelir, (Kuruş), Tablo 25a Silistre Kazası nda Hane Reislerinin Meslekleri, Tablo 25b Silistre Kazası nda Hane Reislerinin Meslekleri, Tablo 26 Silistre Kazası Nahiyelerindeki Hane Reislerinin Gelir Gruplarına Göre Dağılımı, (Kuruş), Tablo 27 Silistre Kazası Nahiyelerindeki Hane Reislerinin Gelir Gruplarına Göre Dağılımı, (Yüzde), Tablo 28 Silistre Kazası Nahiyelerinde Hane Başına Düşen Gelir ve Vergi, (Kuruş/Yüzde), Tablo 29 Silistre Kazası Nahiyelerinde Vergi-yi Mahsusanın Hane Başına Düşen Gelirdeki Payı, (Kuruş-Yüzde), Şekil 1 Silistre Kazası nda Nüfusun Dinî Dağılımı, Şekil 2 Silistre Kazası nda Nüfusun Nahiyelere Göre Dinî Dağılımı, Grafik 1, Silistre Kazası nda Köylerin Nüfus Yoğunlukları, (Dinî Duruma Göre), Grafik 2, Silistre Kazası nda Hane Reislerinin Meslekî Dağılımı, (Yüzde), VII

11 HARİTALAR LİSTESİ Sayfa Nu. Harita I, Yıllarında Silistre Kazası nda Nüfus ve Dinî Dağılım (Hane İtibarıyla) Harita II, Yıllarında Silistre Kazası nda Hububat Üretimi Yapılan Arazi Dağılımı (Dönüm Olarak) ve Verimlilik Oranları Harita III, Yıllarında Silistre Kazası nın Nahiyelerinde Vergilerin Dağılımı 148 Harita IV, Yıllarında Silistre Kazası nda Gelirin Nahiyelere Göre Dağılımı 149 Harita V, 1530 Tarihinde Çirmen, Müselleman-ı Kızılca, Müselleman-ı Çingane, Silistre, Kefe, Niğbolu ve Vidin Livaları ve İdari Birimleri. 150 Harita VI, Balkanlar VIII

12 KISALTMALAR B. O. A. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bkz. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren Der. : Derleyen ML. VRD. TMT. : Maliye Nezareti Vâridât Muhasebesi Defterleri Temettüât Defterleri s. s. : Sayfa Sayısı s. : Sayfa S. : Sayı IX

13 GİRİŞ Osmanlı Devleti nin beş yüzyıla yakın hâkimiyetinde kalan ve nüfusunun çoğunluğu Türklerden oluşan Silistre Kazası nı, Temettüât Defterleri çerçevesinde incelediğimiz tezimiz dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde ana kaynağımız olan Temettüât Defterleri tanıtılmıştır. Genel olarak Osmanlı Devleti ndeki sayım geleneğinden bahsedildikten sonra, Temettüât Sayımları sebepleri, uygulaması ve neticeleriyle birlikte ele alınmıştır. Tezimizin ikinci bölümü, iktisadî ve sosyal açıdan değerlendirmeye çalıştığımız Silistre Kazası nın tarihî, coğrafî ve siyasî-idarî özelliklerini ihtiva etmektedir. Balkan coğrafyası ve Dobruca bölgesinin genel özelliklerinden hareketle Silistre nin iklim ve arazi şartları üzerinde durulmuştur. Bu bölümün diğer başlıklarında Osmanlılar öncesinde de eski çağlardan itibaren mühim bir merkez olan Silistre bölgesinin eski dönemlerden başlayarak, Roma-Bizans, Bulgar, Türk Grupları, Selçuklular ve nihayet Osmanlıların hâkimiyetleri zamanındaki tarihî ve siyasî manzarası verilmiştir. Osmanlı Türkleri öncesi daima göç dalgasına maruz kalmış bölge, bilhassa Karadeniz in kuzeyinden gelen Türk topluluklarının yerleşim sahası olmuştur. Osmanlılar ile bölgede istikrar sağlanmış ve devletin Türkleştirme-İslâmlaştırma politikasıyla bölgenin demografik ve kültürel yapısı Türkler lehine dönmüştür. İkinci bölüm Silistre nin elden çıkışına ve bölgenin iktisadî özelliklerine değinilerek sonlandırılmıştır. Üçüncü bölümde Temettüât Defterleri nde kaydedilen bilgiler ışığında Silistre Kazası nın sosyal açıdan değerlendirmesi yapılmıştır. Öncelikle nüfus miktarı ve yerleşim konularına değinilmiştir. Köylerin isimleri, barındırdıkları hane sayıları ve nüfuslarının dinî yapıları ortaya çıkarılmıştır. Kayıtlar hane esaslı tutulduğundan tahminî değerlerle gerçek nüfus hesaplanmaya çalışılmıştır. Nüfusun dinî dağılımı, bunun kaza genelinde ve nahiyelere göre nasıl bir dağılım arz ettiği ele alınmıştır. Çalıştığımız bölgede bulunan iki yüze yakın köyün nüfus yoğunlukları da hesaplanmış, nüfus yoğunluklarının Müslüman ve gayr-i Müslim köylerindeki oranları belirtilmiştir. Tezimizin dördüncü bölümünde Silistre Temettüât Defterleri nin iktisadî açıdan değerlendirilmesi yapılmıştır. Temettüât Sayımları, Tanzimat ın getirdiği bir uygulama olduğundan ilk olarak Tanzimat ın malî alandaki politika ve uygulamalarından kısaca

14 bahsedilmiştir. Ardından yapılan iktisadî değerlendirmede kazanın iktisadî yapısı iki ana kategoride ele alınmıştır. Önce vergiler üzerinde durulmuş, defterlerde kaydedilen vergiler hakkında bilgi verildikten sonra, Silistre Kazası nın yıllık vergi yükü, vergi bileşenleri ve verginin gelirde kapladığı pay incelenmiştir. Vergileri takiben defterler ihtiva ettiği yıllık gelirler açısından ele alınmıştır. Gelirler meydana geldiği kaynaklara göre hubûbât üretimi, bağcılık-değirmencilik, hayvancılık ve zanaat-ticaret-hizmet başlıkları altında anlatılmıştır. Hubûbât üretimi başlığı altında, kazada hâkim faaliyet olan çiftçiliğin içinde bulunduğu şartlar incelenmiştir. Hubûbât tarımı yapılan toprak büyüklükleri, ürün çeşitleri ve hubûbât üretiminden elde edilen gelir hakkında açıklamalar yapılmıştır. Bağlık arazilerin büyüklükleri, değirmen sayıları ve bunlardan elde edilen yıllık gelirler ile hayvan varlığı hakkında bilgiler de dördüncü bölüm içerisinde değerlendirilmiştir. Özellikle kaza merkezinde yoğunlaşan zanaat, ticaret ve hizmet kolunun gelir yapısı, hane reislerinin meslekleri ve nüfusun meslekî dağılımı da yine bu bölümde incelenmiştir. Dördüncü bölümde son olarak hane reisleri temelinde gelir-vergi ilişkisi üzerinde durulmuştur. Bütün bu değerlendirmeler yapılırken Silistre Kazası nın altı nahiyesi esas alınmıştır. Veriler nahiyeler ölçeğinde ele alınmış, hem kaza toplamıyla hem nahiyeler arasında mukayeseler yaparak anlatma yolu tercih edilmiştir. Bu sayede değerlendirmeler daha detaylı ve sıhhatli olmuştur. Değerlendirmelerimiz tablolarla desteklenmiş, böylece bahsedilen konuların daha somut hale gelmesi sağlanmıştır. Ekler kısmında, tablolarda kullandığımız malzeme daha ayrıntılı bir şekilde verilmiştir. Defterlerde bir takım hesaplama hataları olmakla birlikte bu hesaplamaların bizim hesaplamalarımızla farkı çok azdır. Bundan dolayı biz genelde rakamlarda değişiklik yapmadık. Sadece bazı hesaplamalarda hesapladığımız oranın doğru çıkması için yanlışları düzeltmeye gayret ettik. Böyle durumlarda tez içinde açıklamalar yaptık. Ekler kısmında defter toplamlarıyla birlikte kendi toplamlarımızı da ortaya koyduk. Tezimizde kaynak olarak temel kaynaklar (arşiv belgeleri) başta olmak üzere, birinci ve ikinci el kaynaklardan istifade ettik. Çalışmamızın belkemiğini Başbakanlık Osmanlı Arşivleri nde bulunan yıllarına ait Temettüât Defterleri oluşturmuştur. Bu defterlerdeki bilgiler ışığında, Silistre Kazası iktisadî ve sosyal açıdan ele alınmıştır. Birinci ve ikinci el kaynak olarak kullandığımız kitap, makale ve ansiklopedi maddelerinden, özellikle ilk iki bölümde verilen bilgiler için 2

15 faydalanılmıştır. Daha sonraki bölümlerde ise açıklamalar ve mukayeseler için yine bu kaynaklara başvurulmuştur. 3

16 1. TEMETTÜÂT DEFTERLERİ Osmanlı Devleti nde Sayım Geleneği Devletler harcamalarını karşılayacak olan gelirlerini tespit maksadıyla sahip oldukları arazi ve nüfusu daima kaydetmek ihtiyacı hissetmişlerdir. Bilhassa modern dönem öncesinde gelir yaratmanın nüfus ve toprağa dayalı olması, beraberinde askerî, idarî ve malî ihtiyaçları karşılayacak yegâne unsur olan bu kaynakların tespitini zorunlu hale getirmiştir. Bu sebeple gerek klâsik Doğu devletleri gerek Roma, Bizans gibi devletler, kaynaklarını tespit etmek için sayımlar yapmıştır. Osmanlı Devleti de aynı gayelerle, ayakta kaldığı yüzyıllar içinde çeşitli kereler arazi ve nüfus sayımları yapmıştır. Osmanlı Devleti nde yapılan en eski arazi ve nüfus sayımının Orhan Gazi ya da I. Murad döneminde yapıldığına dair farklı görüşler vardır 1. Ancak tapu-tahrir defteri ismini taşıyan, Osmanlı arazi ve tahrir kayıtlarının bulunduğu ulaşılmış ilk örnek Halil İnalcık ın yayımladığı 1432 yılına ait olan Arnavid sancağı tapu-tahrir defteridir 2. Tapu-tahrir defterleri öncelikle Osmanlı Devleti nin temel müesseselerinden olan tımar kesimini teşkilatlandırmak maksadıyla tutulmuştur. Bilhassa 16. yüzyılda bütün Osmanlı ülkesine yayılan bu kaydetme işlemi, pek çok defterden müteşekkil üç seri oluşturmuştur. Osmanlı Devleti nin o dönemki malî ve iktisadî vaziyetini gösteren bu defterler otuz yılda bir tekrar gözden geçirilmiştir. Ancak 17. yüzyılın sonlarına doğru artık sadece yeni fethedilen yerler ya da kaybedildikten sonra yeniden ele geçirilen yerler için defterler tutmaya devam edilmiştir 3. Köy ve mahallelere kadar Osmanlı ülkesi genelinde geniş bir sahada yapılan tapu-tahrir işlemleri, hane ölçeğinde nüfus, nüfusun dinî farklılıklar, toprak büyüklükleri, üretim özellikleri, sektörler ve üretim miktarları, gelirlerin kaynakları ve vergi mükellefiyetleri gibi bilgileri ihtiva etmektedir. 1 Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara: T. C.Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, 1943, ss Suraiya Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?, (Çev. Zeynep Altok), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003, s Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000, s

17 17. ve 18. yüzyıllarda ise Osmanlı tarihinde tapu-tahrir defterleri nev inden kaynaklara rastlamak zordur. Bilhassa 17. yüzyılda Avarız Defterleri oluşturulmuştur 4. Osmanlı tarihi araştırmalarına kaynaklık edebilecek zengin arazi ve nüfus bilgileri 16. yüzyılda Tapu-Tahrir Defterleri nde ve 19. yüzyılda Temettüât Defterleri nde tutulmuştur Osmanlı da 19. yüzyılda Yapılan Sayımlar 19. yüzyıla gelindiğinde ilk nüfus sayımı teşebbüsü II. Mahmud zamanında, Yeniçeri Ocağı nın kaldırılışının hemen ardından yapılmıştır. Fakat çıkan Rus Harbi yüzünden bu teşebbüs neticelenememiştir 5. Yeniçeri Ocağı nın kaldırılması yeni kurulacak ordu için asker ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Ocağın kapatılmasından sonra yapılmaya çalışılan, ancak Rus harbiyle kesintiye uğrayan ilk teşebbüsün ardından, yeni tesis edilen orduya asker tespiti için 1831 yılında bir sayım yapılmıştır. Osmanlı Devleti nde modern manâda ilk nüfus sayımı olan bu sayım, Osmanlı ülkesinin bütün bölgelerinde yapılmamıştır. Osmanlı ülkesinin Anadolu ve Avrupa daki topraklarında yapılan bu sayımda, yalnız erkekler sayılmıştır Sayımı 15. ve 16. yüzyıllardaki sayımlar gibi arazi tespiti ve vergi belirleme için değil, yeni kurulan ordunun ihtiyaç duyduğu erkek nüfusu tespit için gerçekleştirilmiştir 7. Her ne kadar sadece erkek nüfusu sayma amacı güdülse de 1831 Sayımı nda, sosyal tarihe konu olabilecek türden, dinî gruplar, aşiretler ve yerleşim hakkında bir takım malzemeler bulmak mümkündür. 19. yüzyılda yapılan diğer bir sayım, eğer tamamına erdirilebilmiş olsaydı iktisadî ve sosyal tarih açısından çok kıymetli bilgiler sunacak olan 1840 yılı Temettüât (gelirler, kazançlar) Sayımları dır da Tanzimat ın ilanından hemen sonra girişilen bu sayımları, Tanzimat ile kurulan Muhassıllık İdaresi yapmaya çalışmıştır. Fakat iltizâm sistemine alternatif olarak tesis edilen muhassıllığın başarısızlığı, sayım teşebbüslerini de sonuçsuz bırakmıştır Temettüât Sayımları ndan arşivlerimizde çok az sayıda örnek kalmıştır. Tanzimat ın 4 Tabakoğlu, s Karal, s Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu ( ), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003, ss Cem Behar, Osmanlı İmparatorluğu nun ve Türkiye nin Nüfusu ( ), Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 1996, s. 24; Karal, s

18 gerçekleştirmek istediği malî reform için gerekli görülen Temettüât Sayımları nın ikincisi 1845 yılında yapılmıştır. Sayımlardan tam anlamıyla sonuç alınamasa da, hane reislerinin gelirlerini ve kaynaklarını tespit etmek için yapılan bu sayımlar sonucu ortaya çıkan Temettüât Defterleri, 19. yüzyıl ortalarında Osmanlı iktisadî ve sosyal hayatı hakkında çok önemli bilgiler saklamıştır. Böylece klâsik dönem 16. yüzyıl için başvurulan tapu-tahrir defterleri kıymetinde, hatta daha ayrıntılı tutulması bakımından daha fazla bilgi sunan Temettüât Defterleri ortaya çıkmıştır Temettüât Sayımları, Yapılma Sebepleri ve Uygulaması 1839 da ilan edilen Tanzimat Fermanı nda üzerinde durulan en önemli hususlardan biri malî meseleler olmuştur. Bu dönemde Osmanlı ülkesinde iltizâm usûlüyle vergi toplamaya son verilmek istenmiştir. Çünkü iltizâm sistemi Osmanlı idaresine göre, halkı ezen, ağır yüklere yol açan ciddi bir sorun haline gelmiştir yılında Tanzimat ın uygulandığı bölgelerde, iltizâm usûlü fermanda vaat edildiği üzere ortadan kaldırılmıştır. Yeni kurulan Muhassıllık İdaresiyle devlet gelirleri merkezden gönderilen maaşlı muhassıllar vasıtasıyla toplanmaya başlanmıştır 8. Bu uygulamayla devlet, vergi gelirlerinin artacağını ve halkı çıkarı için ezen mültezimlerin aradan çıkmasıyla, halkın ferahlayacağını düşünmüştür. Geniş yetkilerle İstanbul dan taşraya yollanan muhassıllar, aynı zamanda Tanzimat ı tanıtacaklar, bu hadiseyi herkese duyuracaklardı. Vali ve a yânın yetkileri sınırlanırken, merkeze bağlı muhassılların böyle geniş yetkiyle donatılması, kendilerinin başarısının Tanzimat ın başarısı olarak addedilmesinden kaynaklanıyordu. Muhassılların vergi tahsilini tam olarak geçekleştirebilmesi için sayım yapmaları gerekliydi 9. İşte bu şekilde 19. yüzyıl Temettüât sayımlarının ilk denemesi, 1840 yılında muhassıllar aracılığıyla yapılmaya başlanmıştır. Buna benzer bir sayım daha önce II. Mahmut zamanında, yıllarında yapılmıştır. Ancak bu sayım sadece Kayseri ile sınırlı kalmıştır Abdüllatif Şener, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul: İşaret Yayınları, 1990, s Şener, s Yoichi Takamatsu, Ottoman Income Survey ( ), The Ottoman State and Societies in Change, (edited by Hayashi Kayoko, Mahir Aydın), London: Kegan Paul, 2004, s

19 Muhassıllar köylerden başlayarak merkezden yanlarına aldıkları kâtiplerle birlikte, vergi mükelleflerinin isim ve şöhretini, ne kadar emlâk, arazi ve hayvanının olduğunu, yıllık kazançlarını ve bu kazancın kaynaklarını kaydedeceklerdi. Muhassılların aynı zamanda vergi tahsili ile uğraşmaları ve sayımın bir an evvel bitirilmesi gerekliliği, kazaların ileri gelenlerinden oluşan meclisin yardımını da gerektirecekti. Muhassıllar fırsat buldukça tahrire nezaret edeceklerdi 11. İki yıl boyunca iltizâm sisteminin yerine vergi tahsil işini üstlenen muhassılların yetersizlikleri, suistimalleri ve mahsulü kaldırmada halkı mağdur etmeleri, muhassıllık idaresinden beklenenin gerçekleşmeyeceğini ortaya çıkarmıştır. Bunun üzerine muhassıllık idaresi kaldırılarak, iltizâm sistemine geri dönülmüştür. Başlatılan sayım işlemi de neticelenememiştir. Tanzimat döneminde etkili bir vergi sitemi ihtiyacı ile Osmanlı Devleti nin iltizâm sistemini yürürlükten kaldırıp, maaşlı memurlarla vergiyi merkezde toplamak amacıyla tesis ettiği muhassıllık idaresinin başarısız olması, devlet idarecilerini, vergi toplama işini mültezimlerden alarak, Tanzimat öncesi karışık vergi sistemine son verme, etkili ve adîl bir vergi reformu gerçekleştirme isteklerinden vazgeçirmemiştir 12. Osmanlı idaresi vergi reformunu gerçekleştirmek için 1845 yılında yeniden Anadolu ve Rumeli nde emlâk, arazi, hayvanat ve temettüât sayımları yapmaya karar vermiştir. İstanbul un bu ısrarında karmaşık olmayan, âdil vergi sistemi kurma isteğinin payı olmasının yanında, ayrıca yıllardır vergi kaynakları ile mültezimler aracılığıyla ilişki kurabilen devletin, bu vergi kaynaklarını doğrudan bilmeyi istemesinin de payı olmuştur. 1261/1845 yılında Tanzimat ın uygulandığı bölgelerde, toplam vergi yükünün bölgeler ve kişiler arasında adil dağılımını sağlamak, kişilerin gerçek ödeme gücünü tespit ederek vergi yükünde buna göre düzenlemeler yapmak üzere, yeni Temettüât Sayımları yapılmaya başlanmıştır. Bu sayımda 1840 yılındaki sayımdan farklı olarak, kayıt işlemlerini merkezden gönderilen memurlar değil, köyün imamı (gayr-i Müslim köylerde papazı) ve muhtarı (gayr-i Müslim köylerde kocabaşısı) tarafından, ziraat müdür vekili nezaretinde yapılmıştır. Her defter bu kişilerin mührüyle nihayete 11 Şener, s Takamatsu, s

20 erdirilerek, kaza merkezine gönderilmiştir 13. Defterler kaza meclisinde kontrol ve tahkik edildikten sonra, kaymakam ya da vali ile defterdâra teslim edilmiştir 14. Sayımın yapılacağı bölgelere İstanbul dan örnek nüshalar ve sayımlarda dikkat edilmesi gereken hususlar hakkında talimatlar yollanmıştır. Emlâk ve temettüât sayımı için Malîye Nezareti bünyesinde Ceride Muhasebesi Kalemi teşkil edilmiş ve ceride muhasebecisi ve mümeyyiz-i ulâ adı verilen görevliler tayin edilmiştir. Ceride Muhasebesi Kalemi ne defterler geldikçe, birer nüshası burada kalmak diğer bir nüshası tekrar mahallerine gönderilmek üzere iki nüsha defter düzenlenmesi ve bunlara bakılarak vergi ve temettüât mukayese edilip, icmalleri hazırlanması düşünülmüştür. Fakat bu işlemin uzun bir vakit alacağı görülünce, yapılan sayımdan maksadın vergi ve temettüât miktarının bilinmesi olduğu ileri sürülerek, bunun yerine sayım esnasında tutulan her defterin sonuna, geçmiş senenin vergi ve sayım senesinin temettüât toplamının yazılması ve her kazanın toplam temettüât ve vergilerini gösteren birer icmal pusûlasının hazırlanıp, merkeze gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Bu sayede kazalardan gelecek icmallerden toplam temettüâtın tespit edileceği düşünülmüştür. Çünkü sayım uzun zaman almış ve bu sebeple bir yıl geçtiği halde sayım yapılamadığından, Temettüât Defterleri gelmeyen yerler olmuştur 15. İstanbul a gönderilmesi geciken defterler, bilhassa Rumeli nde tutulan defterler olmuştur yılında 188 kazanın temettüât defterleri İstanbul a ulaşmış, 275 kazanın ise toplam pusulaları ulaşmıştır. İncelediğimiz Silistre Kazası nın toplam pusulası İstanbul a gelmemiş, sadece Temettüât Defterleri gönderilmiştir. Osmanlı idaresi toplam pusulaları ve ulaşan defterlerden hareketle bir takım hesaplamalar yaparak tablolar oluşturmuştur 16. Anadolu ve Rumeli nde bulunan kaza ve sancakların vergigelir ilişkisini sunan sonuçlarla, adil vergi yüklemenin nasıl yapılacağı hakkında fikir edinilmiştir yılında, Temettüât Sayımları neticesinde ortaya çıkan eşitsiz vergi yükünü ortadan kaldırmak için Ankara, Çankırı (Kengırı), Kastamonu, Sinop, Bolu, Viranşehir, Amasya ve Biga sancaklarında vergi indirimine gidilmesi; Konya, Hamid, Teke, Divriği, Bilecik, Vidin, Tırnova, Niş, Köstendil, Manastır, Kesriye, Silistre, 13 Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998, s Ahmet Akgündüz ve Sait Öztürk, Yozgat Temettüât Defterleri, C. 1, Yozgat: Yimpaş Holding Yayınları, 2000, s Akgündüz ve Öztürk, s Takamatsu, ss

21 Varna ve Vize sancaklarında vergi artışına gidilmesi; Niğde, İçel, Bozok, Kayseri, Sivas ve Samakov sancaklarında değişikliğine gerek olmadığı fikri ortaya çıkmıştır. 17 sancaktan ise Temettüât defterleri tamamlanıp İstanbul a gönderilmemiş olduğundan, bu sancaklarda vergi indirimi ya da yükseltilmesi yapılması hususunda bir fikir belirtilmemiştir. Vergi yükseltilmesi yapılması düşünülen yerlerde tepki doğması ihtimalî vergi yükü azaltıp/artırma işleminin yapılmasını engellemiştir de sayım işleminden vazgeçilmiş ve her bölgede vergi yükünü uzlaşmayla yaklaşık olarak tespit etmeye karar verilmiştir 17. Temettüât Sayımları nda özellikle uzak bölgelerdeki sayımlar kayıt işlemleri tamamlanamadan yarıda kalmıştır Temettüât Sayımları, Tanzimat dönemi Osmanlı idaresinin kendisine bağladığı ümitleri tam olarak karşılamasa da, sayım işleminin Anadolu ve Rumeli bölgesinin çoğu yerinde tamamlanarak sonuçların İstanbul a yollanması, 19. yüzyıl Osmanlı tarihi araştırıcılarına binlerce defterden müteşekkil eşsiz bir kaynak sunmuştur. Defterler, Osmanlı köy ve şehir hayatını bütün yanlarıyla vermese de, Osmanlı hayatının bir yıllık manzarasını ortaya koymuştur Temettüât Defterleri nde Kaydedilen Bilgiler ile Bunların İktisadî ve Sosyal Tarih Açısından Ehemmiyeti Temettüât Defterleri sancaklara göre düzenlenmiş, kayıtlar sancak, kaza, nahiye ve köy hiyerarşisine göre tutulmuştur yılındaki sayımda muhassılların mes ul olması kaidesinde, 1845 sayımında değişiklik yapılmış, muhassıllar yerine Müslüman köylerinde muhtar-ı evvel ve sanilerle (muhtar ve yardımcısı) köy imamlarının mes uliyetinde, gayr-i Müslim köylerinde de kocabaşılarla papazların mes uliyetinde kayıt tutulması benimsenmiştir 18. Uygulamada bazı farklılıklara rastlansa da sayıma genelde köyün önde gelen kişileri iştirak etmiştir. Bu da sayımların sıhhati olarak görülebilir. 17 Takamatsu, ss Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı Sosyal ve İktisadî Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri, Belleten, C. 59, s. 225, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995, s

22 Hane esaslı yapılan kayıtlar, vergiler ve gelirler olmak üzere iki kısım halinde tutulmuştur. Vergi ödemeleri içerisinde vergi-yi mahsusa, aşar vergisi, adet-i ağnam resmi ve gayr-i Müslimler için cizye belirtilmiştir. Gelirler içerisinde ise hanenin tasarrufunda olan ekili ve nadasa bırakılan toprak çeşit ve büyüklükleri, hayvanların cins ve adetleri, dükkân, değirmen gibi gayrı menkuller kaydedilip altlarında bunlardan elde edilen yıllık hâsılat belirtilmiştir 19. Defterlerde hane numarasının hemen altında hane reisinin ismi yazıldıktan sonra bu satırın üstünde önce kişinin mesleği kaydedilmiştir sayımında sadece imam, muhtar gibi kişiler belirtilip, kalan hane reislerinin mesleği belirtilmeksizin eşkâlini vermekle yetinilmişken, 1845 yılı sayımında her hane reisinin çiftçi mi, esnaf mı, tüccar mı olduğu belirtilmiştir 20. Bu sayede iktisadî hayatta ne gibi mesleklerin var olduğu ve üretimde ağırlıklı olarak hangi kesimin bulunduğunu tespit imkânı doğmuştur. Mesleğin belirtilmesinin ardından, hane reisinin ödediği Vergi-yi Mahsusa isimli nakdî vergi kaydedilmiştir. Vergi-yi mahsusa hanelerin ödemekle yükümlü olduğu en önemli vergi kalemlerindendi. Hanelerin gelirleri de kaydedildiğinden, hanelerin gelirlerinin ne kadar kısmını bu özel vergiye ödedikleri anlaşılmaktadır. Bu işlemde farklı oranlar çıkması mümkündür, zira vergi-yi mahsusa belli bir oran çerçevesinde yüklenmemiştir. Tanzimat tan önce Tekalif-i Örfiye çerçevesinde alınan çok sayıda vergi, Tanzimat döneminde Vergi-yi Mahsusa adı altında birleştirilmiştir 21. Bu vergi, devletin kazalardan istediği toplam verginin kaza tarafından, köyleri arasında, köylerdeki hanelerin gücüne göre paylaştırılması şeklinde uygulanmıştır. Silistre Temettüât Defterleri nde bizim rastlamamamıza rağmen, bu sahada çalışan ilim adamları, çalıştıkları Temettüât Defterleri nde cizye tutarlarının da türlerine göre (alâ, evsat, ednâ) kaydedildiğini tespit etmişlerdir. Temettüât Defterleri yle ilgili çalışmalarda da bu husus belirtilmiştir 22. İkinci olarak kaydedilen vergi kalemi, aşar vergisidir. Temettüât Defterleri nde kaydedilen vergiler 1844 yılı yani geçen senenin vergi tutarlarıdır. Zira aşar vergisi 19 Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, s Kütükoğlu, ss Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, s Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, s ; Svetla Ianeva, Samokov: An Ottaman Balkan City in the Age of Reforms, The Ottoman State and Societies in Change, (edited by Hayashi Kayoko, Mahir Aydın), London: Kegan Paul, 2004, s

23 sene-i sâbıkada aşar olarak vermiş olduğu 23 ibaresinin altında belirtilmiştir. Ziraatı yapılan ürünün cinsi (hınta, şair, yulaf) yazıldıktan sonra, aşar bedeli aynî olarak (kile ve şinik) yazılmıştır. Aynî bedelin altına çizgi çekilip, buna karşılık gelen meblağ kuruş cinsinden gösterilmiş ve parasal değer toplanarak aşar kaydı kapanmıştır 24. Hubûbât ziraatından başka bağcılık, bahçecilik gibi üretim faaliyetlerinden de aşar tahsil edilmiştir. Bağcılık ile uğraşan Müslüman nüfustan bağ aşarı, gayr-i Müslimlerden zecriyye adı altında aşar toplanmıştır 25. Hubûbât üretiminden alınan aşar, aynî olarak toplanmıştır. Bağ, bahçe ürünlerinden aşar ise kuruş olarak tahsil edilmiştir 26. Aşar vergisi onda bir nispetinde alındığından dolayı, aşar bedelini on ile çarpıp tarladan kaldırılan ürünün miktarı ve sağladığı geliri hesaplayarak, ziraî üretim hakkında bilgi edinmek mümkündür. Aşarın ardından, küçükbaş hayvanlardan alınan ağnam resmi kaydedilmiştir. Temettüât çalışmalarından, ağnam resminin çeşitli oranlarda olduğu ortaya çıkmıştır. Bizim incelediğimiz Silistre Temettüât Defterleri nde ağnam resmi yavru olmayan, dört küçükbaş hayvana 1 kuruş olarak kaydedilmiştir. Hane reisinin isminin üst tarafında vergiler yer alırken, isim satırının altında sahip olunan menkul ve gayrı menkul servetler ile bunlardan elde edilen yıllık hâsılatlar belirtilmiştir. Evvelâ tarlalar kaydedilmiştir. Ekili tarlalar mezru tarla, ekilmeyip nadasa bırakılan tarlalar da gayr-i mezru tarla diye ifade edilmiş ve bunların altına 1844 ve 1845 yıllarında kaç dönümün ekilip, kaç dönümün nadasa bırakıldığı kaydedilmiştir. Tarladan elde edilen hâsılatın toplamı, hane reisinin isminin yazıldığı satırın üstünde kaydedilen aşarın, kuruş cinsinden toplamının on katından aşarın nakdî tutarının düşülmüş halidir. Yani tarladan elde edilen yıllık hâsılat, vergiden arındırılmış şekilde nakdî aşarın 9 katı olarak kaydedilmiştir. Tarlalardan başka eğer bağlar, bahçeler ve bostanlar da varsa, bunlar da büyüklük ve hâsılatları itibarıyla kayıt olunmuştur 27. Defterlerde kaydedilen bu bilgiler sayesinde ürün cinsi, üretim miktarı ve verimlilik hesaplanacağı gibi ziraî toprak büyüklükleri ve toprağın kullanım oranları da hesaplanabilmektedir. Böylece zirai üretim yapısı hakkında da fikir edinmek mümkün hale gelmiştir. 23 BOA. ML. VRD. TMT. Nu: BOA. ML. VRD. TMT. Nu: BOA. ML. VRD. TMT. Nu: 12294, Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, s Kütükoğlu, s

24 Arazi kayıtlarından sonra hayvanlar yazılmıştır. Hayvanların cinsi yazıldıktan sonra adedi belirtilmiş, eğer gelir elde ediliyorsa yıllık temin ettiği gelir yazılmıştır. Hayvan sayılarından meselâ, kapitalizm öncesi tarımın yegâne üretim teknolojisi olan koşum hayvanlarının miktarıyla, üretim teknolojisi hakkında fikir edinmek mümkün hale gelmiştir. Yine hayvan sayılarıyla hayvanî üretimin durumu, bölgede en çok hangi hayvanların beslendiği ve bunların verimi tespit edilebilir 28. Defterlerde gayrı menkul olarak gösterilen başka kalemler de vardır. Kişilerin oturduğu haneden başka evleri, başka yerlerde mülkleri, değirmenleri, eğer kaza merkezi söz konusuysa dükkânları, depoları varsa, bunlar da kaydedilmiştir 29. Gelirler kısmında bu şekilde hane reisinin sahip olduğu gelir kalemleri, miktar ve temin ettikleri yıllık hâsılatlarıyla kaydedilmiş, bunların altına da bütün hâsılatların toplamı yapılıp, diğer haneye geçilmiştir. Burada bir hususa temas etmekte fayda var ve 1845 yıllarında tutulan Temettüât kayıtlarında hane reislerinin tarla, bağ, bahçe, bostan gibi gayrı menkullerinin dökümleri yapılmıştır. Ancak bu iki farklı tarihte tutulan kayıtlar, bir takım farklılıklar taşımaktadır sayımında tarla, bağ, bahçe gibi ekili dikili gayrı menkullerin dönüm olarak yüzölçümü; ev dükkân, kahvehane gibi binaların adedi ile altında kıymetleri verilmiştir. Fakat Temettüât Sayımları nda kıymetlerin değil, yıllık gelirlerin bilinmesi mühim olduğu düşüncesiyle, 1840 yılında toplanan bilgilerin yetersiz ve bir kısmı lüzumsuz bulunmuş ve 1845 (1261) de değişiklik yapılarak bilgilerden "kıymet" hanesi çıkarılıp yerine hâsılat-ı senevisi yani yıllık gelir konmuştur. Eğer 1845 Sayımı nda 1840 Sayımı nda olduğu gibi kıymetler de olsaydı, defterlerin iktisat tarihine sunduğu malzemenin değeri daha da artmış olurdu 30. Açıklamaya çalıştığımız özellikleriyle Temettüât Defterleri 19. yüzyıl Osmanlı iktisadî ve sosyal tarih araştırmalarına kaynaklık edebilecek oldukça bol malzeme sunmaktadır. Temettüât Defterleri ile Anadolu ve Rumeli topraklarında yaşayan nüfusun miktarı, dinî dağılımları, hane başına düşen yıllık gelir ve vergiler, toplam gelir ve vergiler, meslekler, işgücü, işgücünün dağılımı, ziraî, ticarî ve sınaî yapı hakkında hususiyetler ortaya çıkarılabilir 31. Tabii defterlerin yıllarını kapsadığını ve iktisadî ve sosyal hayatı bütün canlılığı içinde değil, sayım anındaki görüntüsü ile 28 Kütükoğlu, s BOA. ML. VRD. TMT. Nu: 12289, 12290, 12291, 12292, 12293, Kütükoğlu, s Akgündüz ve Öztürk, s

25 yansıttığı daima göz önüne tutulmalıdır. Sayımların köy halkı tarafından yapılması, defterlerde kayıtlı bilgilerin güvenirliliğini artıran bir husus olmakla birlikte, hesaplamalarda hatalar olması da muhtemeldir. Bütün bunları dikkate alarak, Temettüât Defterleri ni karşılaştırmalı değerlerle ele almak, daha yeterli sonuçlara ulaşılmasını sağlayacaktır Temettüât Defterleri nin Şeklî Özellikleri Osmanlı Devleti idaresi 1845 Temettüât Sayımı için vali ve defterdârlara talimatname göndermiştir. Bu talimatnameyle kişilerin kiraya vermedikleri, sakin oldukları haneler hariç gelir getiren bütün tarla, bağ, bahçe, bostan, hayvan, değirmen, depo, dükkân ve kiraya verilen haneler gibi mülklerinden elde ettikleri gelirler ile zanaat ve ticaret erbabının yıllık gelirlerinin kaydedilmesi istenmiştir. Çiftçilerin senelik ne kadar aşar verdikleri ve vergi vermeyen kişilerin vermeme sebepleriyle kaydedilmeleri istenmiştir. Bu bilgilerin her köyde hane hane kayıt altına alınmasının ardından defterler, sayımı yürüten Müslüman köylerinde imam ve muhtar, gayr-i Müslim köylerde ise papaz ve kocabaşıları ile sayımı denetleyen ziraat müdür vekilinin mühürleriyle nihayete erdirilmiştir. Bu şekilde tertip edilen defterler Tanzimat ın getirdiği bir makam olan Kaza Müdürüne teslim edildikten sonra yine bir Tanzimat kurumu olan Kaza Meclisi nde gözden geçirilip, ardından kaymakam ya da vali en üst idari makam hangisi ise ona ve defterdâra teslim edilmiştir 33. Bu şekilde olan defterler tamam olduktan sonra, torbalanarak idarî merkeze yani İstanbul a gönderilmiştir. Vergiler kuruş ve para cinsinden yazılmıştır. Hubûbât ziraatından alınan aşar vergisi aynî tahsil edilmesine rağmen, bunun kuruş karşılığı da belirtilmiştir 34. Gelirler kısmında hanenin elde ettiği yıllık gelir, hâsılat-ı senevisi ibaresiyle yazılmıştır. Gelir kaynaklarının 1840 Sayımı nda olduğu gibi, kıymeti yazılmamıştır. Temettüât Defterleri nin şeklî özelliklerden bir tanesi de yazılan hane reislerinin isminin baba isimleriyle, varsa lakabıyla ve sülale ismiyle yazılmış olmasıdır Sayımı nda 32 Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, s. 228; Tevfik Güran, Temettuat Registers as a Resource about Ottoman Social and Economic Life, The Ottoman State and Societies in Change, (edited by Hayashi Kayoko, Mahir Aydın), London: Kegan Paul, 2004, ss Akgündüz ve Öztürk, s BOA. ML. VRD. TMT. Nu: 12320, 12321,12322,12323, 12324, 12325, 12326, 12327, 12328, 12329,

26 yapılan fizikî tasvir, yaş ve hane reisinin çocuklarının durumu gibi hususlar dikkate alınmamıştır 35. Hane reisinin isminin hemen üstünde hane ve numara yazılmış ve altlarına rakamlar konulmuştur. Hane altında yazan rakam yapılan kaydın defterdeki kaçıncı hane olduğunu, Numara altında yazan rakam ise kaçıncı aile olduğunu gösterir. Defterlerde çoğunlukla önce imam, hatip ve muhtarlar (gayr-i Müslim köylerinde muhbirler, papazlar ve kocabaşılar) yazılmıştır. Hane reislerinin isimleri Ahmet oğlu Mehmet, Hasan bin Hüseyin ya da Ali bin Hamza şeklinde kaydedilmiştir. Tabii bu üç farklı kayıt şekli, bölgeden bölgeye hatta köyden köye değişik tercihlerle tutulmuştur. İsimlerin başına az önce ifade ettiğimiz üzere lakap ve sülale adlarının yazılması, bölgede yaşayan kalabalık ailelerin hakkında çeşitli izler sürmeye imkân tanımıştır 36. Bu izler sayesinde sosyal tarih araştırmalarına kaynaklık edecek sonuçlar çıkması mümkündür. Kişinin isminin ardından.nam kimesnenin emlâk ve arazi ve hayvanat ve temettüâtı diye yazılıp, bunun üst kısmında yazılan vergiler, bu satıra yatık şekilde yazılmıştır 37. Satırın altında ise şahsın bütün mal varlıkları ve yıllık gelirleri yazılmıştır. Sıra ile önce gayrimenkuller yazılmıştır. Şahsın tarlası, bağı, bahçesi, ekili ve nadasa bırakılan arazisi, dutluk/böceklik, cehrilik adıyla hususi bir kısım arazileri, bu arazilerin dönüm olarak miktarı ve 1844 yılı gerçek geliri ile 1845 yılı tahminî geliri alt alta yazılmıştır. Arazilerin ekilen ve nadasa bırakılan kısımları, hubûbât dışında ekim yapılan alanların türü belirtilmiştir. Gayrimenkuller bölümünde, kişi şehirli ise sahip olduğu dükkân, han, hamam, değirmen gibi varlıklar kaydedilmiştir 38. Kişinin sahip olduğu hayvanlar, ziraatla uğraşmıyorsa uğraştığı meslekten elde ettiği gelir kaydedilmiştir. Kayıt işlemi bittikten sonra ise toplam çizgisinin altına, mecmu undan bir senede temettüâtı ibaresiyle gelir toplamı verilmiştir 39. Defterlerin başında defterin nereye ait olduğu eyaleti, sancağı, kazası ve köy ya da mahallesi sırasıyla belirtildikten sonra, haneler yazılmaya başlanmıştır. Bazı 35 Akgündüz ve Öztürk, s Kütükoğlu, s BOA. ML. VRD. TMT. Nu: Akgündüz ve Öztürk, s BOA. ML. VRD. TMT. Nu:

27 defterlerde giriş kısmında köyün Müslim ya da gayr-i Müslim olduğu belirtilmişken bazılarında ise böyle bir şey yapılmamıştır. Defterlerin kapağında, haneleri deftere yazan kâtibin isminin ve defterin yazılış tarihinin yazıldığı da görülmüştür 40. Fakat incelediğimiz Silistre Temettüât Defterleri nde böyle kayıtlara rastlanmamıştır. Defterin sonunda ise hanelerin temettüât ve vergi-yi mahsusa miktarları toplanmış ve bu toplamların hemen altında köyün adı belirtilip, toplam tutarlarının yazıyla beyan edilmesinin ardından defter mühürlenerek nihayete erdirilmiştir Silistre Temettüât Defterleri nin Özellikleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde Malîye Nezareti defterleri dahilinde sınıflandırılan Temettüât Defterleri, dokuz katalogda toplanmış adet defterden oluşmaktadır. Defterler, sayımların yapıldığı tarihteki idarî taksimata göre tasnif edilmiştir 41. Silistre nin yer aldığı 514 numaralı Arşiv kataloğunda Silistre Eyaleti nin kazaları şöyle verilmiştir; Aydos, Eski Cuma, Hacıoğlupazarı, Hazergrad, Hırsova, Kırçova, Kozluca, Köstendil, Köstence, Maçin, Mankalya, Osmanpazarı, Prevadi, Rusçuk, Ruskasrı, Silistre, Şumnu, Tırnova, Tulca, Umurfakih, Varna, Prizren ve Yenipazar 42. Bu kazalardan incelemiş olduğumuz Silistre Kazası nın 195 defteri bulunmaktadır. Çalışmamızda bu defterlerin 192 tanesini inceledik. Geri kalan üç defterden numaralı Yemişenli Nahiyesi ne bağlı Köseaydın karyesi ve numaralı Yemişenli Nahiyesi ne bağlı Kilaccı karyesinin defterleri tamire muhtaç olduğu için elimize geçmedi numaralı defter ise İshakçı Kasabası na ait olan defterdir. İshakçı kasabası Silistre Kazası na tabi olmakla birlikte, coğrafî olarak merkeze uzak olduğundan ve müstakil bir çalışmaya konu edinilmesi gerektiğinden incelemeye dahil edilmemiştir. Eni 19 cm. boyu 52 cm. olan Silistre Kazası Temettüât Defterleri her köy ve mahalle için ayrı ayrı tutulmuştur. İlk sayfanın başında Silistre Kazası nın, 40 Akgündüz ve Öztürk, s T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, İstanbul, 2000, s Sait Öztürk, Türkiye de Temettüât Çalışmaları, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi: Türk İktisat Tarihi, C. 1, S. 1, 2003, ss

28 Nahiyesi nin,.. Karyesi/ Mahallesi ahalisinin temettüâtına mübeyyin defterdir diye yazılmıştır. Bazı defterlerde bu kısımda, Müslim ya da gayr-i Müslim ahalinin diye belirtilse de genelde bu kayda rastlanmamıştır. İki satırlık bu girişin ardından önce nahiye adı, altına da köy/ mahalle adı tekrar yazılıp haneler numaralandırılarak, kaydedilmeye başlanmıştır. Umumiyetle öncelik sırasıyla imam/imam-hatip, muhtar-ı evvel ve muhtar-ı saninin haneleri, gayr-i Müslim köylerde ise muhtar yerine görev yapan muhbir-i evvel ve muhbir-i saninin haneleri kaydedilerek başlanmıştır. Müslüman nüfusun kayıtları Mustafa bin Hüseyin (Hüseyin in oğlu Mustafa) nam kimesnenin emlâk ve arazi ve hayvanat ve temettüâtı şeklinde yazılmıştır. Müslüman nüfusta bin ifadesi tercih edilmiş, ancak aile ismi varsa Kara Hasan oğlu Mehmed de olduğu gibi oğlu ifadesi kullanılmıştır 43. Gayr-i Müslimlerin kaydı ise Kosta veled-i Nikola (Nikola nın oğlu Kosta) nam zımmînin emlâk ve arazi ve hayvanat ve temettüâtı şeklinde kaydedilmiştir. Gayr-i Müslimlerin kayıtlarında veled kelimesi tercih edilmiş, sadece birkaç kayıtta oğlu kelimesine rastlanmıştır 44. Bazı gayr-i Müslim köylerin kayıtlarında hane reisi satırının hemen üstünde hane reisinin kaç tane oğlu ve erkek kardeşi varsa isim ve yaşlarıyla kaydedilmiştir. Ancak böyle kayıtların, bulunduğu çok az sayıda defterde dahi düzenli yazılmamış olması, bu uygulamanın yaygın olmadığı kanaatini uyandırmaktadır. Etnik aidiyetlere sadece Yahudi ve Kıbtîlerin kayıtlarında rastlanmıştır. Silistre Kazası nda Müslüman ve gayr-i Müslim nüfusun bir arada yaşadığı köyler de mevcuttur. Bu köylerde Müslümanlar önce yazılmış, karye-i mezburda bulunan reayalar cümlesiyle de gayr-i Müslimler yazılmaya başlanmıştır. Eğer yazılan kişilerin emlâk, arazi, hayvanat ve temettüâtı yoksa veya bunlardan bir ya da birkaçı yoksa, kayıtta olmadığı belirtilmiştir (İncelediğimiz Silistre Temettüât Defterleri nden bir örnek için bkz. Ek Belge 1, Silistre Temettüât Defteri Örneği). Hane reisinin isminin yazıldığı satırın üst tarafına, yatık olarak önce meslek kaydedilmiştir. Kişi çiftçiyse Erbab-ı ziraattan olduğu, değilse mesleği balıkçı makulesinden olduğu, terzi esnafından olduğu ya da haffaflıkla meşgul olduğu 43 BOA. ML. VRD. TMT. Nu: BOA. ML. VRD. TMT. Nu:

29 şeklinde değişik ifadelerle yazılmıştır 45. Eğer kaydedilen kişi ihtiyar, sakat (amelmânde) ya da sabi ise bunlar da meslek kısmında belirtilmiştir. Meslekten sonra vergi-yi mahsusa sene-i sabıkada vergi olarak vermiş olduğu ya da sene-i sabıkada vergi-yi mahsusadan bir senede vermiş olduğu şeklinde yazılıp, altında da kuruş olarak bedeli kaydedilmiştir. Şayet vergi verilmemişse bunun sebebi Karye-i mezburun imamı olduğundan vergi vermemiş olduğu gibi ifadelerle belirtilmiştir. Vergi-yi mahsusanın ardından ziraatla uğraşanlardan sene-i sabıkada aşar olarak vermiş olduğu kaydıyla alınan aşar vergisi yazılmıştır. Hubûbâtın cinsi (genelde hınta, şair) yazılıp altına kile cinsinden onda bir oranında alınan aynî vergi ve bunun altına da bunun nakdi karşılığı yazılmıştır 46. Eğer bağcılıkla uğraşılıyorsa, Müslüman nüfustan bağ aşarı, gayr-i Müslimlerden zecriyye adıyla anılan ve nakdî tahsil edilen vergi kaydedilmiştir. Bazı defterlerde de kovan aşarı, yine kuruş cinsinden kaydedilmiştir. Vergilerin en sonunda ise adet-i ağnam resmi kaydedilmiştir. Temettüât çalışmalarında kayıtlarda cizye vergisinin de yazıldığı ifade edilmiştir. Fakat bizim incelediğimiz defterlerde, bölgede gayr-i Müslim nüfus bulunmasına rağmen, cizye kaydı yer almamıştır. Muhtemeldir ki buradaki gayr-i Müslim nüfusun cizyeleri, Tanzimat ile cizyenin toplu tahsil edilmesi yoluna gidildiğinden ayrı bir defterde tutulmuştur. Hane reisinin isminin yazıldığı satırın altında, kişilerin sahip olduğu mal varlıkları ve bunlardan temin ettikleri yıllık hâsılatlar kaydedilmiştir. Tarlalarda ekilen ve ekilmeyen alanların dönümleri, 1844 ve 1845 yılları için yazılmış ve 1844 yılı için gerçek, 1845 yılı için tahmini hâsılat verilmiştir. Takiben hayvan sayıları, hâsılat temin edenlerin yıllık hâsılatları, varsa bağların dönüm ve hâsılatları, varsa dükkânlar ve değirmenler, türleri de belirtilerek yıllık hâsılatlarıyla yazılmıştır. Her hane belirtildiği üzere kaydedildikten sonra, defter sonunda vergi-yi mahsusa ve temettüât toplamı yapılmıştır. Bu yekûnların altında köy ismi belirtildikten sonra, yazıyla toplam vergi ve temettüât yazılmıştır. Müslüman köylerinde muhtar-ı 45 BOA. ML.VRD. TMT. Nu: 12271, 12272, 12273, 12274, 12275, 12276, 12277, 12278, 12279, 12280, 12281, 12282, 12283, 12284, 12285, 12287, 12288, 12289, 12290, 12291, 12292, 12293, 12294, 12295, , 12298,12299, BOA. ML. VRD. TMT. Nu: 12410, 12411, 12412, 12413, 12414,

30 evvel ve muhtar-ı saninin, gayr-i Müslim köylerinde muhbir-i evvel ve muhbir-i saninin mühürleri ve nahiye ziraat müdür vekilinin mührü ile defter kaydı sona ermiştir. 18

31 2. SİLİSTRE KAZASI NIN TARİHÎ, COĞRAFÎ VE İDARÎ- SİYASÎ ÖZELLİKLERİ Silistre Kazası ile Çevresinin Coğrafî Konum ve Yapısı Türkler fethettikleri yerlerin isimlerini genelde değiştirmeden, Türkçe söyleyişe uygun hale getirip kullanmaya devam etmişlerdir. Anadolu ve Rumeli nde bunun pek çok örneği bulunmaktadır. Tuna Nehri kenarında bulunan ve bir güney Dobruca şehri olan Silistre nin ismi de, eskiden bölge için kullanılan ve Torostorum, Turosdolon ya da Dristra olduğu bilinen adın Türkçe söyleyişe uygun hale getirilmiş şeklidir 47. Silistre ve köylerinin yer aldığı Balkan yarımadasının coğrafî ve iklim özellikleri güneyden kuzeye, deniz kıyısından içlere doğru değişiklik göstermektedir. Güneyde Akdeniz iklimi sürerken, kuzeye ve iç kesimlere gidildikçe iklim karasallaşır ve sertleşir. Kuzeye doğru gidildikçe arazi engebeleşir 48. Yarımadanın ilk dikkat çekici özelliği dağlık oluşudur. Balkanlarda dört ana dağ silsilesi vardır. Bu dağların uzanışı bölgedeki nehirlerin kuzeyde Karadeniz e ve güneyde Ege denizine dökülmelerine yol açar 49. Bu özelliklere sahip Balkan coğrafyasında Silistre, bölgenin kuzeydoğusunda ve Tuna Nehri kıyısında yer alır. Silistre ve köyleri kuzeyde Tuna Nehri, doğuda Karadeniz ve aşağıda Rusçuk Varna hattıyla çevrelenmiş Dobruca bölgesinin, orta ve güney kısımlarında dağılmıştır. Kuzey kısmı Avrupa nın en geniş ve verimli deltalarından biri olan Dobruca, metre yüksekliğinde bir yayladır. Susuz bir mıntıka olmakla birlikte, ziraata çok müsaittir. Kuzey tarafı kadar olmasa da Silistre ve köyleri de ziraata elverişli topraklar üzerine kurulmuştur. 50 Dobruca nın kuzeyinde yer alan mühim bir ticaret ve geçit yeri olan İshakçı kasabası da Silistre Kazası na bağlıdır. 47 L. İnciciyan ve H. D. Andereasyan, Osmanlı Rumelisi nin Tarih ve Coğrafyası, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 4-5, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, 1976, s Ramazan Özey, Balkanların Coğrafî Yapısı, Balkanlar El Kitabı, (Derleyen: Osman Karatay ve Bilgehan Gökdağ), Çorum: Karadeniz Araştırmaları Merkezi, 2006, s Kemal Karpat, Balkanlar, T. D. V. İslâm Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992, s Aurel Decei, Dobruca, M. E. B İslâm Ansiklopedisi, C. III, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1993, ss