JOHN URRY Lancaster Üniversitesi nde sosyoloji profesörüdür. The Tourist Gaze (1990) [Turist Bakışı] ve Economics of Signs and Space (1994, Scott

Transkript

1 JOHN URRY Lancaster Üniversitesi nde sosyoloji profesörüdür. The Tourist Gaze (1990) [Turist Bakışı] ve Economics of Signs and Space (1994, Scott Lash ile birlikte) [Göstergelerin ve Mekânın Ekonomisi] gibi çok sayıda kitabın yazarıdır.

2 Ayrıntı: 266 İnceleme Dizisi: 146 Mekânları Tüketmek John Urry Kitabın Özgün Adı Consuming Places İngilizceden Çeviren Rahmi G. Öğdül Yayıma Hazırlayan Sedef Özge Düzelti S. Asaf Taneri & Rüya Özkalkan 1995 by John Urry Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Ali Laçin - Barış Matbaa-Mücellit Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No. 286 Topkapı/Zeytinburnu - İstanbul - Tel Sertifika No: Birinci Basım 1999 İkinci Basım 2015 Üçüncü Basım 2018 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

3 John Urry Mekânları Tüketmek

4 İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR MODA-LOJİ Yuniya Kawamura MARKSİZM İN ANLAMI Paul D Amato CİNSELLİĞİN ÖNEMİ Arzuya Yeniden Kavuşmak Dr. Ghislaine Paris ÇALIŞMA DÜŞÜNCESİ John W. Budd YORUM VE AŞIRI YORUM Umberto Eco HAYATIN GİZLİ HAZLARI Theodore Zeldin HAYATIN KIRILGANLIĞI William E. Connolly DEVLET VE HUKUK Friedrich Engels, Karl Marx İYIMSER OLMAYAN UMUT Terry Eagleton TEKNIK, SERMAYE, MEDYA Peter Trawny PROTESTO Toplumsal Hareketlere Kültürel Bir Giriş James M. Jasper SOSYALİZMDE EĞİTİM KÜBA Celil Denktaş HERMENÖTIĞIN KÖKENI Kendilik Hakkında - Dartmouth Konferansları, 1980 Michel Foucault YAŞAM SANATI Zygmunt Bauman LENİN Farklı Bir Yol Lars T. Lih HERMENÖTIK VE SOSYAL BILIMLER Anlama ya Dair Yaklaşımlar Zygmunt Bauman LENIN 2017 Hatırlamak, Tekrarlamak ve Kafa Yormak Vladimir İlyich Lenin, Slavoj Žižek EKIM Rus Devriminin Hikâyesi China Miéville DÜNYAYA VE KENDİMİZE DAİR Zygmunt Bauman & Stanislaw Obirek FAŞIZM VE KAPITALIZM Faşizmin Sosyal Kökenleri ve İşlevleri Üstüne Teoriler Angelo Tasca, Arthur Rosenberg, Otto Bauer, August Thalheime TANRI YA VE İNSANA DAIR Stanislaw Obirek, Zygmunt Baumane İSTISNA HÂLI Giorgio Agamben BENLIK PRATIKLERI Zygmunt Bauman & Rein Raud EŞYA VE İNSAN Bir Pratik İlişkinin Felfesefesi, Pedagojisi ve Sosyolojisi Arnd-Michael Nohl KUŞATILMIŞ TOPLUM Zygmunt Bauman KAPIMIZDAKI YABANCILAR Zygmunt Bauman DEMIR KAFES Max Weber ve Weberci Marksizm Michael Löwy YEMEK VE ULUSAL KİMLİK Gündelik Yaşamdan Küresel Siyasete Atsuko Ichijo & Ronald Ranta

5 İçindekiler Önsöz Yer Tüketiminde Zaman ve Mekân A. GİRİŞ B. ZAMAN VE MEKÂNIN KISA TARİHİ C LERİN ELEŞTİRİSİ D. ZAMAN-MEKÂN TOPLUMSAL ÇÖZÜMLEMESİ Birinci Bölüm Toplum ve Mekân 2. Bir Asalak Olarak Sosyoloji Kimi Kusurları ve Erdemleri...57 A. GİRİŞ B. SOSYOLOJİ VE DEVLET C. SOSYOLOJİK SÖYLEMİN ÖRGÜTLENMESİ

6 D. BİR ASALAK OLMANIN ERDEMLERİ Kolektif Eylemin Yeni Marksizmi Eleştirel Bir Çözümleme...76 A. GİRİŞ B. OYUN-KURAMSAL MARKSİZMDE İZLEKLER C. BİR ELEŞTİRİYE YÖNELİK NOTLAR D. SONUÇ Toplum, Mekân ve Yerellik A. GİRİŞ B. MEKÂN VE TOPLUM C. TOPLUMSAL NESNELER VE MEKÂN D. YERELLİKLER İkinci Bölüm Yeniden Yapılanma ve Hizmetler 5. Kırsalın Yeniden Yapılanması A. KIR SOSYOLOJİSİNDEKİ SORUNLAR B. SERMAYE, EMEK GÜCÜ VE KIRSAL C. YEREL TABAKALAŞMA YAPILARI D. SONUÇ Kapitalist Üretim, Bilimsel Yönetim ve Hizmet Sınıfı A. GİRİŞ B. YÖNETİM, HİZMET SINIFI VE AMERİKAN TOPLUMU C. BRİTANYA VE BİLİMSEL YÖNETİM HAREKETİ Britanya İlk Post-Endüstriyel Toplum mudur? Üçüncü Bölüm Tüketim, Yer ve Kimlik 8. Turizm Tüketimi A. GİRİŞ B. TURİZMİN TOPLUMSAL SINIRLARI C. SONUÇ Turizm, Seyahat ve Modern Özne A. GİRİŞ B. SEYAHATİN TOPLUMSAL ÖRGÜTLENMESİ C. ESTETİK DÜŞÜNÜM VE YORUMCU D. POST-FORDİST TÜKETİM VE TURİZMİN SONU E. SONUÇ

7 10. Yerel Kültürü Yeniden Yorumlamak A. KÜRESEL VE YEREL B. TARİHİN VE KÜLTÜRÜN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ C. LANCASHIRE D. SONUÇ Turizm, Avrupa ve Kimlik Dördüncü Bölüm Doğanın Tüketilmesi 12. Turist Bakışı ve Çevre A. GİRİŞ B. TURİZM VE ÇEVRE BİLİNCİ C. TURİZM VE ÇEVRESEL ZARAR D. TURİZM VE ÇEVRENİN GÖRSEL TÜKETİMİ Göller Bölgesi nin Oluşturulması Toplumsal Kimlik, Boş Zaman ve Kırsal Alan A. GİRİŞ B. KİMLİK VE POSTMODERNİZM C. KİMLİK VE KIRSAL ALAN D. SONUÇ Kaynakça Dizin Tablolar

8

9 Önsöz B u kitap Lancaster Üniversitesi ndeki pek çok meslektaşımın özellikle son on-on beş yıldır büyük desteği olmasaydı ortaya çıkmayabilirdi. Bu destek, kısmen Lancaster Bölgeselcilik Grubu, Kültürel Değerleri Araştırma Merkezi, Çevresel Değişimi Araştırma Merkezi ve Sosyal Bilimler Fakültesi ni kapsayan çeşitli resmi gruplar ve merkezlerde yoğunlaştı. Ayrıca Lancaster Sosyoloji Bölümü içinde ve çevresinde gerçekleşen samimi bir tartışma ortamından da destek gördüm. Kafelerdeki, barlardaki, halka açık salonlardaki ve publardaki bu türden tartışmaların, oldukça verimli bir araştırma kültürünü somutlaştırmaya ve bölümün, alışılmışın dışında yaratıcı bir yere dönüşmesine yardımı oldu. Bu kitap, kimi başka mekânların oluşturulmasına ilişkindir. John Urry, Lancaster, Nisan

10

11 1 Yer Tüketiminde Zaman ve Mekân A. GİRİŞ Yer sosyolojisi olarak tanımlanabilecek konu yıllardır ilgimi çekiyor. Bu ilgi, insanların hem oldukça yakın hem de oldukça mesafeli toplumsal ilişkileri nasıl yaşadıkları ve bu ilişkilerin nasıl kesiştiği sorusundan ortaya çıktı. Ancak yerlerin belirgin ve apaçık kendilikler olmamaları nedeniyle bu soru yalın anlamıyla ampirik değildir. Yerin anlaşılması, kuramsal çaba olmaksızın gerçekleşmez. Yere ait toplumsal ilişkiler ve yerin tüketilmesi gibi görünürde yalın olanı bilmek, gelişkin bir toplumsal kuramlaştırma gerektirmektedir. Daha doğrusu, neredeyse tüm büyük toplumsal ve kültürel kuramlar yerin bir 11

12 Mekânları Tüketmek biçimde tanımlanmasına dayanırlar. Ancak bu kuramlar yer çeşitliliğini açıklamaya girişmemişlerdir; bunun nedeni, zaman ve mekân sosyolojisiyle, toplumsal ve fiziksel çevre arasındaki ilişkilerle ve maddi nesnelerin tüketimiyle doğal ve inşa edilmiş çevrelerin tüketimi arasındaki karşılıklı bağımlılıklarla ilgilenmemiş olmalarıdır. Bu yüzden bu kitapta üç argümanı temellendirmeye çalışıyorum: Birincisi, yerin anlaşılmasının, bir dizi yeni araştırma teknikleri ve yöntemlerini gerekli kılan, karmaşık bir kuramsal ve ampirik görev olması; ikincisi, çoğu toplumsal kuramın zaman, mekân ve doğanın nasıl ilişkilendirileceğini bilmemeleri nedeniyle yerin doğası ile yeterince uğraşmamaları; ve üçüncüsü, yerlerin en azından kısmen tüketilmesi ve bu tür tüketim biçiminin görece çözümlenemez olarak kalması. Bu kitabın başlığının dört savı göstermesi amaçlanmıştır. Birincisi, yerler artan bir biçimde, malların ve hizmetlerin karşılaştırıldığı, değerlendirildiği, satın alındığı ve kullanıldığı tüketim merkezleri olarak yeniden yapılandırılmaktadır. İkincisi, yerlerin kendileri bir anlamda, özellikle görsel açıdan tüketilmektedir. Burada önemli olan, hem ziyaretçiler hem de yerel insanlara yönelik çeşitli tüketici hizmetlerinin sağlanmasıdır. Üçüncüsü, yerler kelimenin gerçek anlamında tüketilebilmektedir; insanların bir yere ilişkin anlamlı buldukları şey (endüstri, tarih, binalar, yazın, çevre), zaman içinde kullanılarak azaltılmakta, bitirilmekte veya tüketilmektedir. Dördüncüsü, yerelliklerin bazı kimlikleri tüketmesi de olasıdır; sonuçta böylesi yerler, gerçekten de neredeyse her şeyin tüketildiği yerlere dönüşürler. Bu tüketim ziyaretçiler veya yerel insanlar ya da her ikisi açısından da geçerli olabilir. Bu durum, çok yönlü yerel coşkuların, toplumsal ve siyasal hareketlerin, koruma derneklerinin, yinelenen seyahat örüntülerinin, gezinti hazlarının vb. oluşmasına yol açabilir. Bu kitapta tüketim/yer ilişkisinin bu dört boyutunun açığa çıkardığı çelişkileri ve belirsizlikleri inceleyeceğim (Yer ve tüketimin bağlantılı bir incelemesi için bkz. Sack, 1993). 12

13 13 John Urry Ayrıca yerin değişen çözümlemesiyle, özellikle yeniden yapılanma nosyonuyla da ilgileniyorum. Bu terimin kullanımı 1970 lerin sonundan itibaren yer anlayışında gerçekleşen değişimi göstermektedir. Bu durum, iki sürecin sonucudur: 1970 lerin sonu ve 1980 lerde ekonomik açıdan neredeyse her yerin olağanüstü dönüşümü; ve aynı zamanda toplumbilimleri içindeki ekonomi politik yaklaşımlarının, yerin hızlı biçimde değişen ekonomik temelini kuramlaştırma ve araştırma gereğini beraberinde getiren canlanışı. Daha sonra, yer anlayışımızı dönüştüren 1970 lerde ve 1980 lerin başlarındaki entelektüel değişimleri daha ayrıntılı olarak inceleyeceğim. Ayrıca, yere ilişkin deneyimde ve yerin yapılanmasında politika ve kültürün merkezi konuma yerleştirilmesiyle birlikte, 1980 lerin sonlarında yeniden yapılanma anlayışının nasıl değiştiğini ele almayı sürdüreceğim. Özellikle görsel açıdan yer tüketimi üzerinde durarak, mal ve hizmet tüketimi çözümlemesindeki kimi nosyonlarla yer tüketimini birleştirmeye çalışağım. Kültüre yöneliş iki kavramsal dönüşüm tarafından hızlandırıldı. Birincisi, insandaki yer duygusunun basit biçimde verili olmadığı, kültürel olarak yapılandırıldığı üzerinde daha fazla duruldu. İkincisi, bu ilgi ayrıca, başka bir yerde göstergelerin ekonomisi olarak adlandırdığım bu türden kültürel dönüşümlerin ekonomik temellerine de yöneldi (Lash ve Urry, 1994). Bu, farklı yerlerin ekonomik ve kültürel dönüşümleri açısından can alıcı olan, kültür endüstrileri denen şeylere sanatlar, turizm, boş zaman yönelik pek çok çalışmaya yol açmıştır. Bu yenilikler, toplum ile doğa arasındaki ilişkinin algılanışında kimi değişimlerle koşutluk taşıyor. Toplum araştırması olarak sosyoloji, toplum ile doğa arasındaki radikal ayrım üzerine kurulmuştu. Bu, doğanın dönüştürülmesini ve insan tarafından ehlileştirilecek veya tahakküm altına alınacak bir özgürsüzlük alanı olarak kavramlaştırılmasını yansıtmaktaydı. Fakat son yıllarda, dışarısı olarak, denetim ve tahakküm nesnesi olarak bu doğa düşüncesi hem entelektüel hem de pra-

14 Mekânları Tüketmek tik eleştiriye uğramıştır (Bkz. Lash ve Urry 1994, bölüm 11). Özellikle çevre hareketi, son zamanlarda, bütünleşmiş doğa olarak tanımlanabilecek olan, hem toplumsal hem de fiziksel çevreyi kucaklayacağı varsayılan pek çok formülasyonla doğa anlayışımızı dönüştürmüştür. Bu bölümde, birkaç yıldan beri araştırmakta olduğum zaman ve mekân konuları üzerinde duracağım (Bkz. Urry 1981b; Gregory ve Urry, 1985). Bu konuların çağdaş toplumsal kuram içinde merkezi önem taşıyan nosyonlar olduklarını, ancak daha önceleri durumun hiç de böyle olmadığını göstereceğim. Yirminci yüzyıldaki toplumsal kuram tarihi, kimi açılardan zaman ve mekânın yokluğunun tarihi olmuştur. Fakat bunun tümüyle sürdürülebilen bir yokluk olmadığı da gösterilecektir. Zaman ve mekân, asıl olarak zaman-dışı ve mekân-dışı bir sosyoloji kurmaya hizmet eden ayrımlar çevresinde biçimlenmiş, önceden var olan nosyonları parçalayarak gelişti. Toplumlar, genellikle içeriden büyüyen, kendi zaman ve mekân-dışı toplumsal yapılarına sahip kendilikler olarak ele alındılar. Bunun yanı sıra toplumlar birbirlerinden ayrı olarak görüldü; normatif konsensüs, yapısal çatışma ve stratejik davranış süreçlerinin çoğu, sınırları ulus-devlet ile çakışan her toplum için içsel olarak kavramlaştırıldı. Kent ve kır sosyolojisi dışında, mekân boyunca gerçekleşen içsel farklılaşma süreçleri ancak sınırlı biçimde kabul edildi. Bu nedenle yirminci yüzyıldaki çok sayıda sosyoloji akımının araştırma konusu, toplumsal yapıları üzerinde kuruldukları mekânla tutarlı olarak ele alan, birbirinden bağımsız toplumlar sistemi olmuştur; bu sosyolojide farklı toplumsal zamanlara ya da bu yerler ve örgütlenmelerin önemli açılardan zamana bağlı olduklarına ilişkin çok az çalışma yapılmıştır. Ayrıca bu akademik boşlayışın zamandan daha çok mekânda belirgin olduğu da ileri sürülmektedir. Soja, yirminci yüzyılın ilk 30 ya da 40 yılında, çağdaş yaşamın mekânsal temellerini dönüştürmüş olan bir dizi genel teknolojik ve kültürel değişime ilişkin paradoksa işaret etmektedir (1989). Bu değişimler 14

15 15 John Urry telgrafı, telefonu, röntgeni, sinemayı, radyoyu, bisikleti, içten yanmalı motoru, uçağı, pasaportu, gökdeleni, görelilik kuramını, kübizmi, bilinç akışı romanını ve psikanalizi kapsamaktadır (Ayrıca bkz. Kern, 1983). Ancak Soja bu değişimlerin o zamanki toplumsal kurama yansımadığını ileri sürmektedir. Bu türden mekânsal değişimler asıl olarak, komşu bilimlerle arasında kesin bir sınır ve akademik işbölümü oluşturan ve sürdüren, ayrışmış ve giderek pozitivistleşmiş bir coğrafya biliminin yetki alanı haline gelmiştir. Soja nın ileri sürdüğü gibi, tarihsel bilinç toplumsal kuram içine öylesine yerleşmiştir ki tarihsel imgelem coğrafi olanı yok etmektedir (1989: 323). Fakat yirminci yüzyıl Marksizminde yansıtılmış olan bu tarihsel imgelem, zamanın kesin anlamına ve özellikle toplumsal ilişkilerin indirgenemez biçimde zamansal olduğuna ve belirli toplumsal yapılar içerisine dahil edilmiş farklı toplumsal zamanlar olduğu gerçeğine oldukça kapalı kalmıştır. Bu bölümün birinci kısmında, yirminci yüzyılın başlarında yazılmış, zamana ve mekâna değinen kimi yazıların oldukça kısa özetlerini vereceğim. Yine bu bölümün ikinci kısmında, 1970 ler ve 1980 lerde tüm bu anlayışları değiştirip, zaman ve mekânı sosyoloji ve daha genel olarak da toplumsal kuram içine sokan şeyin ne olduğunu göstereceğim. Son kısımda ise bir zaman-mekân sosyolojisi ve toplumsal kuram araştırma programı olarak tanımlanabilecek konunun 1980 lerde ortaya çıkışının çözümlemesini yapacağım. Toplumsal yapılara, kültürel süreçlere nasıl da zorunlu olarak zaman ve mekân boyutu kazandırıldığını; bunun sözü edilen yapı ve süreçlerin güç ve etkilerinin esasına ilişkin olduğunu dikkate alan kimi temel çalışmalar üzerinde duracağım. B. ZAMAN VE MEKÂNIN KISA TARİHİ Burada, zamanın araştırılmasına yönelik sosyolojik yaklaşımlarla işe koyulacağım. Zaman sözcüğünün farklı kavramlara işaret etmesine karşın, pek çok sosyolojik tanım, zamanın bir anlamda toplumsal olduğunu varsaymaktadır. Bu tanımlar,

16 Mekânları Tüketmek Durkheim ı izleyerek, Fransız okulu yaklaşımının bir versiyonunu benimsemişlerdir. Elementary Forms da [Dinsel Yaşamın Temel Biçimleri] Durkheim, sadece insanların zaman kavramına sahip olduklarını ve insan toplumlarındaki zamanın soyut ve kişisellikdışı (impersonal) olduğunu ve bireysel olmadığını ileri sürmüştür (1968). Ayrıca bu kişisellikdışılık, toplumsal olarak örgütlenmektedir; bu, Durkheim ın toplumsal zaman olarak sözünü ettiği şeydir. Bu nedenle zaman bir toplumsal kurum dur ve zaman kategorisi doğal değil, toplumsaldır. Zaman, toplum içinde üretilmiş olan ve bu nedenle toplumlar arasında değişiklik gösteren, nesnel olarak verili bir toplumsal düşünce kategorisidir. Toplumsal zamanın niteliksel doğası üzerine benzer bir vurgu, Sorokin ve Merton (1937) tarafından geliştirilmiştir. Bunlar, toplumsal zamandan ayrı bir saat-zamanı kategorisi bulunup bulunmadığına göre toplumlar arasında ayrım yapar. Örneğin Nuer lerin bir kaynak olarak zaman kavramı bulunmaz. Zaman, geçip giden, harcanabilen, tasarruf edilebilen bir şey olarak ele alınmaz (Evans-Pritchard, 1940). Zamana dair ifadeler olduğunda, bunlar, döngüsel ekolojik değişimlere dayalı toplumsal etkinliklere gönderme yapılarak gerçekleşir. Önemli toplumsal etkinliklerden yoksun dönemler, zaman belirtilmeksizin göz ardı edilir. Pek çok toplumda bir tür hafta bulunur, ancak bu hafta üç ile on altı gün arasında değişmektedir (Colson, 1926). Çoğu toplumda bu tür bölünmeler bir kısım özel toplumsal örüntüleri yansıtmaktadırlar. Örneğin Khasi lerin, her sekiz günde bir pazar düzenledikleri için sekiz günlük bir haftaları vardır. Modern toplumların genellikle, modern-öncesi toplumlara göre saat-zamanına daha çok güvendikleri gözlenir. Modern toplumlarda zaman çoğunlukla toplumsal etkinlikler açısından yapılandırılmaz. Saat-zamanı, modern toplumların ve onların kurucu toplumsal etkinliklerinin örgütlenmesinde merkezi bir önem taşımaktadır. Bu tür toplumlar, zamanın (ve mekânın) boşaltılması ve zamanın soyut, bölünebilir ve evren- 16