TÜRK-İSLAM MEDENİYETİ

Transkript

1 ,._.'-'j"'''~ ~~ TÜRK-İSLAM MEDENİYETİ AKADEMiK ARAŞTIRMALAR DERCİSİ Kış ve Yaz Dönemlerinde, Yılda İki Kez Yayınlanan Uluslar Arası Hakernli Bir Dergidir. KONYA ÖZEL SAYISI Sayı S/ Kış Konya-2008

2 KONYA YÖRESİ EL ÖRGÜSÜ ÇORAPLARIN MOTİF KOMPOZiSYON AÇlSINDAN DEGERLENDİRİLMESİ Prof. Dr. Taciser ONUK* Yrd. Doç. Dr. H. Feriha AKPINARLI** Özet: Konya ili; İnsanlık tarihinin ilk yerleşim yerlerinden biri ve tarihi akışı içerisinde birçok medeniyetin izlerini bağrında taşıyan, müze şehir özelliğinde tarih, kültür ve doğal zenginliklerine sahiptir. El sanatları açısından da zengin özelliklere sahiptir.yörede el örücülüğünün özellikle geleneksel çorapların sürdürülmesinin en önemli nedeni çeyiz geleneğidir. Çorap örücülüğü pamuk, yün, sentetik vb. elyaflardan elde edilen ipiik Ierin şiş aracı yardımıyla oluşturduğu ilmekierin birbiri içerisinden geçerek meydana getirdikleri dokulardır. Ham maddesinin kolay temin edilmesi ve araç özelliğinin taşınabilir olmasından dolayı her yerde ve her zaman çorap örücülüğü üretimi yapılabilmektedir. Yörede yapılan çorap örücülüğü sadece ayağa giyilen bir unsur olarak görülmemekte, Türk irısanının özellikle de kadınlarımızın duygu ve düşüncelerini yansıtan bir özellik taşımaktadır. Konya yöresinde yapılan incelemede,çorap örücülüğünde geleneksel olarak kendi koyunundan elde ettiği yaz kırkımı uzun elyaflı yünü temizleme, tarama,eğirme ve bükme işlemlerinden geçirerek iplik elde ettikleri tespit edilmiştir. Konya yöresindeki 200 adet el örgüsü çorap üzerinde motif açısından yapılan inceleme sonucunda; geometrik, bitkisel, sembolik (soyut ),nesneli, figürlü olmak üzere beş çeşit bezerne türüne yer verilmiştir.bunlardan en çok geometrik bezerne kullanılmıştır kompozisyon olarak ta çoğunlukla boyuna kompozisyon kullanılmıştır. Bu araştırmada Konya iline ait geçmişten günümüze ulaşan el örgüsü çorap örnekleri teknik, motif ve kompozisyon özellikleri açısından detaylı incelenmiştir. Anahtar Kelimeler:El Örücülüğü, Çorap örücülüğü, Teknik, Motif Abstract: One of the first settlements of history of human kind, Konya province has a variety of historic, cultural and natural richness with the tracks of many * Emekli Öğretim Üyesi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu eski Başkaru **Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi, El Sanatlan Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi 59

3 ı civilizations throughout the history. With regard to handicrafts, Konya has a wealth of resources. The main reason why traditional weaving is stili sustained, especially in socks weaving, is the tradition of trousseau. Socks weaving is the type of texture and weaving performed through getting yards obtained from wool, synthetic and fibers passed inside the knots with the help of knitting needles. Since its raw material can be obtained everywhere and portable, socks weaving is virtually feasible everywhere. Socks weaving performed in the region is not only considered a piece of cloth wom onto feet but a combination of feeling reflecting the emotions of Turkish people, especially women. In the study conducted in Konya province, it was found out that yarns were obtained after cleaning, combing, spinning and twisting the wool obtained from their own sheep during summer period. As a result of the investigation of 200 hand-woven socks in patterns, five sorts of adomment have been presented, geometrical, botanical, symbolic (abstract), with object and figure. Of these, the most commonly used ones are geometrical motifs and in terms of composition longitudinal composition was employed. In this study, traditional hand-woven socks in present Konya were examined in detail with respect to technique, motif and composition. Key words: Hand weaving, Socks weaving, Technique, Motif Örücülük sanah, kırsal alanda yaşayan bireylerin tarımla uğraşmadıkları boş zamanlarının değerlendirilmesi, insan gucunun hareketlendirilmesi, elde edilen ürünlerle üretici ihtiyaçlarının karşılanması ve aynı zamanda pazarlanarak gelfr saglaması yönünden bireye, aileye ve ülkeye katkıda bulunan el sanahmızdır. Örücülük, el ve makine örücülüğü olarak ikiye ayrılmakta, el örücülüğü kullanılan araca göre;şiş,hğ,iğne,mekik,firkete örücülüğü olarak sınıflandırılmaktadır. Şiş örücülüğü ile üretilen ve geleneksel nitelik taşıyan çorap örücülüğünün başlangıcı çok eskilere dayanmaktadır.en eski çorap örneklerinden biri Yale Üniversitesinin Suriye'de yaphğı araşhrınalarda Araplara ait konçlu çoraphr (Akpınarlı,1995). Türklere ait ilk belgeler ise; Orta Asya' da yapılan kazılarda;m:ö: VII.,VIII.yüzyıllar arasında.. Orta Asya'da yaşayan Hunlar'a ait 2. kurganda bulunan konç kısmı konç boynuzu matiili. çoraplardır (Diyarbekirli,1972; Özbel,1981; Akpınarlı,1995). Türklerde ayak bileğinden diz kapağına kadar sarılan enli,kalın yün veya keçeden yapılan parçaya "dolak" denilmektedir.dolaktan başka soğukta diziere giyilen "dizlik" veya "yişim" denilen parçacia kullanılmaktadır.ayrıca dizliğe benzeyen tozluk bulurunaktadır.tozluğa "oğuk" adı verilınektedir ( Barışta; 1986). İngiliz gezgin Fynes Maryson "Türkler, eğerleri küçük ve serttir atların ve ayaklannın alhndaki üzengi taşıyamayacağı eğerleri kullanmazlar, kamçılan işli 60

4 uzun ve ah dürhnek için arkası keskindir,hiçbir atlı çizme giymez donlanıu saran bez çoraplar 8iyerler" diye anlahnaktadır. ( Reyhanlı, 1983 ) Anadolu' da çorap,keçe ve örme çorap olarak iki farklı teknikte üretilmiş ve ilk örnekleri keçe çorap olsa da en çok örme çorap yapılnuşhr. El örgüsü çoraplarda kullanılan ipliklerdeki lif özellikleri yörelerin iklim şartlarına göre farklılık göstermektedir.kuzey ve bah Anadolu' da pamuk, Orta Ana d o lg' da tiftik, Güney Anadolu' da ise çoğunlukla yün kullanılınaktadır. Ülkemizin her yöresinde geleneksel hazırlanan iplik yapımında liflerin yıkanmasmda 'tokaç', taranınasında çeşitli özelliklerde 'tarak',eğirme ve bükerek iplik haline getirilmesinde ise; yörelere göre farklılık gösteren iğ, öreke, kirman, teşi, çıkrık araç olarak kullanılmaktadır.günümüzde el eğirmesi ipiikierin kullanımı azalarak yerini fabrikasyon iplikler almakta bazı yörelerimizde her ikisinin kullanıldığı görülmektedir. Anadolu' da el sanatlarının önemli bir merkezi olan Konya ili; İnsanlık tarihinin ilk yerleşim yerlerinden biri ve tarihi akışı içerisinde birçok medeniyetin izlerini bağrında taşıyan, m üze şehir özelliğinde tarih, kültür ve doğal zenginliklerine sahiptir. Ayrıca, yetiştirdiği İslam büyükleri ile de tanmmaktadır. Konya, tarih boyunca belli başlı yollar üzerinde yer almış olup, tarihi İpek Yolu'nun en önemli ticaret ve. konaklama merkezlerinden birisi olmuştur. Konya'da ve çevresinde yerleşik düzen Prehistorik (tarih öncesi) Çağdan başlarnış,daha soma Hitit, Phryg, Lydia, Pers, Bergama, Roma ve Bizans egemenliklerinde kalrnışhr tarihirıdeki Malazgirt Meydan Savaşı'ndan soma Selçuklularm eline geçen şehir, 1097 tarihirıden 1277 tarihirıe kadar aralıksız Anadolu Selçuklu Devleti'nin başkenti olmuştur. Konya, Selçuklulardansoma Kararnan oğulları ve Osmanlı dönemlerini yaşarnışhr. Çeşitli kültürlerin izleri el sanatlarmda da görülmektedir. Konya' da dokumacılık, örücülük, ağaç, taş işçiliği, dericilik, bakırcılık, keçecilik, kaşıkçılık ve kuyumculuk gibi el sanatları, Selçuklularla başlamış ve zaman içinde gelişerek bazıları günümüze kadar ulaşmışhr. Konya el örgüsü çorapları ile ilgili yapılan araşhrmada ; örneklem olarak Konya il merkezinden 3 mahalle ve Akşehir, Beyşehir, Derbent, Hüyük, llgm,merarn Sille ve Yunak ilçeleri ve çorap örücülüğünün yoğun yapıldığı köyler almmışhr.örneklem alman bölgelerde el örgüsü çoraplar araç,gereç, teknik,motif ve kompozisyon açılarmdan incelenmiştir. Ayrıca el örgüsü çorap ören bireylere uygulanan arıket sonuçlarına göre; yöre kadınları çorap örücülüğünü yıldır yaphklarıru,annelerinden öğrenerek kuşaktan kuşağa geçen bir sanat olduğunu belirtmişlerdir. Çorap örücülüğünün yanı sıra en çok hğ örücülüğünü yaphklarını bunu işleme dokuma ve oyalarm takip ettiği görülmektedir. Çorap örücülüğünde çoğunlukla yün ve sentetik iplik kullanıldığı eski örneklerde desende ve zeminde yün iplik doğal renkleriyle veya bitkisel bayarmaddelerle renklendirilerek kullanıldığı günümüze yaklaşhkça renkli ipliklerde sentetik iplik tercih edildiği tespit edilmiştir. 61

5 Çorap örücülüğünde geleneksel olarak kendi koyunundan elde ettiği yaz kırkımı uzun elyaflı yünü temizleme, tarama,eğirme ve hükme işlemlerinden geçirerek iplik elde ettikleri tespit edilmiştir.iplik eğirmede kullanılan araç bölgelere göre değişiklik göstererek "iğ" veya "kirman" kullanılmaktadır. Şekill- Yün yıkayan kadın (Konya 1992) Şekil2- İplik Eğiren Kadın El örgüsü çoraplarda iplik miktarı çorabın büyüklüğüne ve yapan kişinin örgü sıklığına göre değişmektedir.başlama olarak çoğunlukla burundan başlama ve en son topuk örme uygulanmaktadır.çorap örme süresi ipliğin kalınlığı, motif özelliği göre 1-4 gün arasında değişmektedir.kullanılan örgü teknikleri ise düz örgü desenli örgü ve ajur örgüdür.bu örgüler yöreye göre farklılık göstermektedir.çoraplarda kullanılan motifler eski örneklerden alınmakta ve ihtiyaçlarını karşılamak boş zamanlarını değerlendirmek için örmektedirler.bazı bireylerin gelir sağlamak içir,t. ürettikleri çoraplar çevredeki kişiler veya turistler tarafından satın alınmaktadır.el örgüsü çoraplar çoğunlukla düğün, nişan v.b. özel günlerde kullamlan kıyafetlerle giyilmektedir.çorapları kullanmakta ki inançları ise; öncelikle hastalıktan korumak, nazardan korunmak ve hastalıktan iyileşmektir. Tarihin başlangıcında insanlar arasında önemli olan işaretler değil, kullanılan nesne dir.nesnelerin sağladığı fayda derecesine göre kullanıma ilişkin tamamen pratik değerlendirmelerden sonra duygusal değerlendirmeler yapılarak işlenen nesne kıymetlenmiş,, özel bir işaret alarak süsleme sanah olarak işlenıneye başlamışhr.böylece insanlar değer verdikleri her şeyi 62

6 kötülüklerden korunmak, süslemek v.b.için çeşitli objeleri el sanatlarında kullanmışlardır ( Frutiger, 1989; Akpınarlı, 1995 s. 28 ). El örgüsü çorapların en belirgin özellikleri objeler yani motiflerdir. Çoraplarda kullanılan motif ve semboller kültürel görevler üstlenmiştir.bunlar ; çorabı giyenin bağlı olduğu toplumu ve köyünü yansıtır, kullanılan renk ve motifler dinsel ve büyüsel inanmaları içerdiğinden giyen bireyin korunduğuna inanılır, Sosyal ve medeni durumu belirler, kıymetli hediye sayılır,anlatılmak istenen ~duygu ve düşüncelerde iletişim aracı olur, toplumda yaşanan unutulmayan olayları anlatır.ayrıca çorap örücülüğünde kullanılan motifler hayatın doğum,ölüm,evlenme gibi çeşitli devreleri de yansıtınaktadır. Konya yöresindeki 200 adet el örgüsü çorap üzerinde motif açısından yapılan inceleme sonucunda; geometrik, bitkisel, sembolik (soyut ),nesneli, figürlü olınak üzere beş çeşit bezerne türüne yer verilmiştir.bunlardan en çok geometrik bezerne kullanılmıştır.geometrik bezeme, üçgen, eşkenar dörtgen, kare, düz-verev-zikzak çizgi, nokta, daire ve sekizgen şeklinde tespit edilmiştir.geometrik şekiller üst üste,yan yana,iç içe teğet biçimlerde kullanılarak çeşitli motifler oluşturulınuştur Şekil3-Konya- Beyşehir,1982 Kekirleme Motifli, Benekli kompozisyon Şekil4- Konya,1950, Muska, eksıralar Motifli, Benekli kompozisyon Sembolik ( soyut ) bezemeler; çoğunlukla Konya merkez Karadiğin köyü,akşehir ilçesi karabulut köyü ve Beyşehir ilçesinde tespit edilıniştir.bayrak, yarım kekirleme,siğir sidiği, zilif,çıngıl, horoz kuyruğu, çengel,kuş gözü,eğme 63

7 ,halı gülü, gönül çengelli, mihraplı, taka, yeni dünya,kılçık, sıçandişi v.b. olmak üzere 70 farklı isiınde motif tespit edilmiştir. Şekil 5- Akşehir- Karabulut köyü,1950 Halı gülü motifli gelin çorabı Şekil 6-. Merkez Karadiği11. Köyü,1990 kılçık,sıçandişi motifli çorap Figürlü bezemelerde çoğunlukla kuşlarla ilgili bezemelerin yapıldığı çoraplar üzerinde en çok sıçan dişi motifinin kullanıldığı bunu deve gözü,sinek,koç boynuzu,katip çiındiği, kuş gözü,kelebek,kazayağı, akrep, yılan kemiği, köpek izi, hanımeli, it izi,koyungözü v.b.. olmak üzere 35 farklı isim tespit edilmiştir. Sekil7- Beyşehir.1980, kelebek ve akıtma motifli çorap Şekil S- Beyşehir,1990, koçboynuzu ve nohutlu motifli çorap 64

8 Bitkisel bezerneli çoraplarda çiçek, yaprak.rneyve, ağaç, v.b. konular işlenrniştir.elrnalı, kabak çiçeği, bayarn (badem), çilekli, arrnutlu, biber, nohutlu v.b. 25 farklı isim tespit edilmiştir. Şekil9- Ilgın-Yukan çığıller köyü, 1970 Elmalı, kuş cırnağı ve pıtrak motifli çorap Şekil-lO Beyşehir,1970 karanfil motifli çorap Nesneli bezerneler incelendiğinde eski örneklerden daha çok rastlandığı tespit edilrniştir.çengel rnotifi en çok kullanılan nesneli bezernedir bunu sırasıyla zincir,bıçak kulpu, kilit,tırmık, bilezik, saksı, tren yolu,rnerdiven,larnba.v.b 20 farklı isim tespit edilmiştir. Şekil ll- Beyşehir, 1960 bıçak kulpu ve sanclıklı motifli çorap motifli damat çorabı. 65

9 El örgüsü çoraplarda bezerneler bir çorap üzerinde bir veya birkaç bezeme çeşidi birlikte kullamlarak uygulanmışhr Çoraplar çoğunlukla renkli desenli, örgü tekniğiyle örülmüş bazı örneklerde desenli- ajurlu ( şekil 12 ) örgüler birlikte kullanılmışhr. Konya yöresinde çeyiz geleneğinin sürdürülmesi ve halen köylerde gelinin çocuğu oluncaya kadar çeyizinin sergilerrmesi geleneğinden dolayı üretimi eskiye oranla azalmış olsa da yoğun yapılmakta ve orta yaşın üzerindeki bireyler tarafından kullanılmaktadır. Kompozisyon açısındanbakıldığında en çok boyuna ( şekil10-12) kompozisyon kullanılmış bunu benekli ( Şekil3-4-9),yatay (Şekil 7-8 ), verev kompozisyonlar izlemiştir. Halkın duygu,düşünce, sevinç, keder v.b. özelliklerini taşıyan kültürel kimliğimizi yansıtan el örgüsü çoraplarımız teknolojik gelişmelere paralel olarak diğer el sanatlarımızda olduğu gibi üretimi azalmakta hatta bazı bölgelerde yok olmaktadır.eskiden yapılan örnekler müzelerde, özel arşivlerde ve sandıklarda bulunmaktadır.konya yöresinde çok işlenmiş olan el örgüsü çorapların yaşatılması,belgelenmesi, yeni kuşaklara tanıtılması yöre ve ülke kültürü açısından çok önemlidir. Kaynakça: 1- AKPINARLI,H. Feriha; "Geleneksel El Örgüsü Çoraplardan Çağdaş Y aklaşıriılar" Türkiye' de El s_anatları Geleneği ve Çağdaş Sanatlar Içindeki Yeri.Ankara AKPINARLI,H. Feriha; "El örgüsü Çorapların Teknik Desen Reiık ve Kullanım Özellikleri" Ankara Gazi Ün.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanınamış Doktora Tezi-1995~ 3- DİYARBEKİRLİ r Nejat;"Hun Sanah".İstanbul FRUTİGER,Adrian; "Sıng and Symbols". Newyork~l ÖZBEL, Kenan /'Knitted Stockings From Turkısh Village" İstanbul REYHANLI, Tülay; "İngiliz Gezginlere göre XVI. Yüzyılda İstanbul da Hayat", İstanbul