MIRCEA ELİADE IN MODERN RASYONEL DÜŞÜNCEYİ ELEŞTİRİSİ

Transkript

1 bilimname II, 2003/2, MIRCEA ELİADE IN MODERN RASYONEL DÜŞÜNCEYİ ELEŞTİRİSİ Doç. Dr., Ondokuzmayıs Ü. İlahiyat F. Mircea Eliade, her ne kadar eserlerinde "rasyonel düşünce"yi doğrudan felsefi bir tartışma konusu yapmasa da, sık sık arkaik bilinç ile modern profan rasyonel bilinç arasında varlık, zaman, mekan, tarih, kutsal ve mit gibi temel kavramlar noktasında ortaya çıkan ayırımları dile getirmekte ve her iki bilinci yer yer karşılıklı sorgulamaya tabi tutmaktadır. Eliade'ın temel amacı "yeni hümanizm" doğrultusunda "rasyonel düşünceyi, kendi varlığını ve özgürlüğünü yitirmeksizin rasyonel düşünce öncesiyle (ontoloji, kutsal) ilişkiye sokabilmektir. Ona göre, rasyonel düşünce gerçek açıklığı rasyonel düşünce öncesinin temel karakteri olan ontolojiyle (kutsal) bağını koruduğu sürece yakalayabilir. Modern insan için rasyonel düşünce gerçek anlamına insanın özgürleşmesi hedefine yönelik olarak işlev gördüğünde erişmektedir. Hegel de gördüğümüz gerçek aklidir, akli olan gerçektir parolası rasyonel düşüncenin sonuçta mutlak ruh (Geist) formunda insanın özgürlüğüne tarihin diyalektik süreci içinde yönelmişliğini dile getirmektedir. Geçen yüzyıldan itibaren rasyonel düşüncenin iki genel formu olarak ele alınmakta olan anlama (understanding) ve açıklama (explanation) insanın varlığının özgürlüğe açılan iki yolu olarak tasarlanmaktadır. Rasyonel düşüncenin her iki formu, Hegel in özgürlüğe koşan tarihsel diyalektiği açısından bakıldığında, insan bilincinin doğal belirlenmişliğin ve metafiziksel önyargıların ötesinde kalan açıklığını garanti altına almaya çalışmaktadır. Daha özlü olarak söylersek, modern bilinç kendi özgürlük macerasını sürdürebilmenin zorunlu şartı olarak kendi açıklığını veya açık uçluluğunu görmektedir. Kuşkusuz modern bilinç, kendi içinde kapalı olan bütün dini, felsefi ve ideolojik inanç sistemlerini artık kendi açıklığı veya açık uçluluğu için bir tehlike olarak görmektedir. Onun aydınlanma döneminden itibaren gerek tabiatın kendi içinde döngüselliği anlamında kapalılığına gerekse metafiziksel-dini sistemlerin, Heidegger in deyişiyle onto-theo-logical olarak yükümlenmiş belli bir merkezi kavram etrafında sabitlenmişliğine karşı doğrusal, ilerlemeci, evrimsel, romantik vs. tarihselciliğe sığınarak verdiği mücadele en radikal ifadesini Nietzche nin Tanrı öldü ifadesinde bulmuş görünmektedir. Batı metafiziğinin kapalı metafiziksel sistemlerini ve bu sistemlerin bir ürünü olan teknolojik düşünme eşliğinde hayata getirilen modernleşme projesini gerçekte insan özgürlüğünün kilitlenme noktasına erişmişliği olarak gören Heidegger, açıklık (opening, uncoveredness) sorgulamasının ancak dil ve zaman ufku içinde beliren Varlık a yönelmişlikle mümkün olabile-

2 76 ceğini düşünmüştür. Heidegger in felsefi projesi bu yönüyle, Tanrı dan kaçan rasyonel düşünmeye sığınabileceği bir açık alan olarak Varlık ı ve Varlık ın evi olarak dil i (language) göstermektedir. Heidegger, Varlık ın zaman ufku içinde açılımını ve gizlenmişliğini ancak dil i- çinde tecrübe edebileceğimizi söylemekle aynı zamanda rasyonel düşüncenin açıklığının ifşa-gizlenme arasındaki diyalektik oyun içinde belirlenmekte olduğunu ima etmektedir. Daha açık olarak söylersek, Heidegger, ironik bir biçimde, Varlık ın gizlenmişliğini (Derrida nın tabiriyle, ertelenmişliğini), rasyonel düşüncenin açıklığı olarak kabul etmektedir. Varlık ın, gizlenmişliği içinde, rasyonel düşünceyi kendisine davet etmesi ve her an kendine kulak vermeye çağırması Varlık ın düşüncede açığa çıkışı (aletheia, uncoveredness) kadar geri dönüşü (Kehre) anlamına da gelmektedir. Varlık ve rasyonel düşünce arasındaki bu ifşa-gizlenme diyalektik oyunu rasyonel düşünmenin zamansallığını ve mekansallığını açık biçimde ortaya koymaktadır. Artık, Heidegger e göre, rasyonel düşünce asla bir sistem kuramayacak yani Varlık ı kendi kavramsal çatısı altında tutuklayamayacak kadar açıktadır. O, kendini bir bütünlük içinde toparlayamayacak kadar açık uçludur. Böylece Heidegger de Tanrı dan Varlık a kaçış, aynı zamanda Varlık ın açıklık ve gizlenmişliğinin eşiğinde rasyonel düşüncenin tarihsel olarak oyalanmaya çalışmasıdır. Derrida, Heidegger de rasyonel düşüncenin Varlık ın eşiğinde tarihsel oyalanma çabasını sonu gelmez bir dil oyununa dönüştürerek kısaca Varlıktan kaçış olarak özetleyebileceğimiz bir açık uçlu özgürlük felsefesi ortaya koymuştur. Bu özgürlük felsefesi, temel motivasyonunu modernist bilincin kendi özgürlüğünün ancak varlığın belirlenmişliği ve denetimi sayesinde mümkün olacağına ilişkin illüzyonunu (önyargısını) bertaraf etmekten alır. Derrida nın Varlıktan kaçış projesinin özlü kavramları olan deconstruction (yapı çözümü) ve differance (farklılık, ertelenmişlik), rasyonel düşüncenin Dil (langue) in sonsuz açılımları içinde ne Varlık ı ne de kendisini kontrol edebileceğini dile getirmektedir. Böylece Derrida felsefesi, Varlıktan kaçış ın aynı zamanda bir sistem (anlatı) veya bütünlük (gelenek) olarak anlaşılmak istenen Dil (langue) ve Tarihten kaçış ı öngördüğünü sergilemektedir. Kanaatimizce Derrida nın açık uçlu özgürlük felsefesi, rasyonel düşüncenin nihai özgürlük arayışının sonuçta rasyonel düşüncenin kendisini yok etmekle (kendisi olmaktan çıkmakla) gerçekleşebileceğini göstermesi bakımından rasyonel düşüncenin kendi içinde paradoksal bir amaç taşıdığını açığa vurmaktadır. Tanrı nın ölümü ile başlayan süreç, bir süre sonra Varlık ın gizlenmişliğine, Dil (langue) in çözülmesine ve sonuçta rasyonel düşüncenin tarihsel çöküşüne yol açmaya başlamaktadır. Rasyonel düşüncenin modernist projesi, rasyonel düşüncenin kendi zıddına dönüşmesiyle yani post-modern bir durumla sonuçlanmaktadır. Burada post-modern durum içinde rasyonel düşüncenin kendi zıddına dönüşmesini eskatalojik bir ufuk içinde beliren kıyametin habercisi olarak değerlen-

3 Mırcea Elıade ın Modern Rasyonel Düşünceyi Eleştirisi 77 dirmek durumunda değiliz. Ancak Derrida nın Varlıktan, Dil (langue) den ve sonuçta Tarihten kaçışla son bulan felsefesi, modern rasyonel düşüncenin kendi rasyonelliğini ve gerçeklik anlayışını açıklık, açık uçluluk ve özgürlük gibi temel hedefleri bağlamında sorgulamasının gerekliliğine işaret etmektedir. Sahi nedir açıklık ve açık uçluluk ve buna bağlı olarak özgürlük? Açıklığa, açık uçluluğa ve özgürlüğe kaçışı, Derrida felsefesinde açıkça gözlemleyebileceğimiz üzere, Varlıktan, Tarihten ve Dilden kaçış olmaktan kurtarmak mümkün müdür? Şayet rasyonel düşünce kendi özgürlüğünü ararken sonuçta kendisi olmaktan çıkacaksa, burada özgürlük rasyonel düşüncenin kendisinden (kendi varlığından, dilinden ve tarihinden) kaçışı gibi paradoksal bir niyeti kendi içinde barındırdığını ima eder. Daha açık olarak söylersek, modern rasyonel düşünce, Derrida nın ima ettiği gibi, sonuçta kendi olmaktan çıkarak özgürlüğüne kavuşacaksa, bu durumda o, Eliade ın eserlerinde sık sık işaret ettiği Cennetsi durum a (paradisial situation) hedeflenmiş olacaktır. İnsanlığın başlangıcındaki saflık ve özgürlük durumuna yani ahlaki, bedensel, varlıksal, dilsel, cinsel vs. ayırımların ve sınırlanmaların henüz ortaya çıkmamışlığına, kısacası rasyonel düşünce öncesine geri dönme arzusunu yönlendiren cennet özlemi böylece rasyonel düşüncenin nihai kaderini yönlendiriyor görünmektedir. Acaba modern rasyonel düşünce, post-modern düşüncenin yorumladığı gibi, kendi zıddına dönüşmeye başlamakla sonuçta kendi varlığını baki kılmak için asırlar önce yıktığı efsaneyi yeniden mi diriltmektedir? Tanrı dan kaçış, sonuçta, Tarihten (Gelenek) kaçışı gerektiriyorsa bu durumda rasyonel düşünce Tarih (Gelenek) öncesine (in illo tempore, ab origine) mi geri dönmektedir? Kısacası, döngüsel (cyclical) tarih anlayışını bertaraf ederek kendi meşruiyetini korumak isteyen doğrusal (linear) tarih anlayışı (tarihselcilik) sonuçta Tarihin (Tanrı, Varlık, Dil) içini boşaltarak yine kendi geçmişine yani döngüsel tarih anlayışına mı geri dönmektedir? Bu durum karşısında bizi felsefi olarak ilgilendiren temel sorun, rasyonel düşüncenin kendi varlığını ve özgürlüğünü yitirmeksizin rasyonel düşünce öncesiyle ilişkisini yeniden nasıl kurabileceğidir? Bu soruna duyarlık gösteren modern bir çok yaklaşım arasında başta dini teolojileri (özellikle Bultmann ın mitolojiden arındırma projesini, kurtuluş (liberation) teolojilerini ve John Hick in çoğulcu (pluralist) din teolojisini anmak gerekiyor), sonra Marksizmi, Varoluşçuluğu, Eskatolojik tarihselciliği, Freudcu ve Jungcu psikanaliz yöntemlerini ve Heidegger in Varlık felsefesini sayabiliriz. Kuşkusuz bu soruyu adlarını burada andığımız ve anmadığımız yaklaşımların nasıl ele aldığını incelemek ayrı ayrı önem arz eder. Ancak biz daha çok dinler tarihi alanında kalarak bu soruyu ele almaya çalışan Mircea Eliade ın yaklaşımını kısaca irdelemekle kendimizi sınırlandıracağız. Bizim için Mircea Eliade ı ilginç kılan husus, her ne kadar eserlerinde rasyonel düşünce yi doğrudan felsefi bir tartışma konusu yapmasa da, sık sık arkaik bilinç ile modern profan rasyonel bilinç arasında varlık, zaman, mekan, tarih, kutsal

4 78 ve mit gibi temel kavramlar noktasında ortaya çıkan ayırımları dile getirmesi ve her iki bilinci yer yer karşılıklı sorgulamaya tabi tutmasıdır. Eliade ın temel amacı bir taraf lehinde sonuca varmak yerine her iki bilinci aşan yeni bir bilince, yeni hümanizm adını verdiği bilinç hareketine bizi sevk etmektir. Bu nedenle Eliade da yeni hümanizm, yukarıda dile getirdiğimiz rasyonel düşüncenin kendi varlığını ve özgürlüğünü yitirmeksizin rasyonel düşünce öncesiyle ilişkisini yeniden nasıl kurabileceği? sorusunu yönlendiren bir rol üstlenir. Rasyonel düşünce varlığını gerçekte nelere borçludur? Kendi temellerini sürekli sorgulamadıkça, rasyonel düşüncenin özgürlüğünden söz edebilmesi mümkün müdür? Kısacası rasyonel düşünce, kendi ürettiği kavramlar ve imajlar içinde rüya görmediğine bizi nasıl inandıracaktır? Öyle görünüyor ki, Eliade için modern profan rasyonel bilincin içine düştüğü çıkmazlar arasında en başta onun tabiattan ve ontolojiden (kutsal) kurtulmak ve özgürleşmek isterken kendisini tarihsel şartlanmışlık içinde sınırlaması ve soyutlaması gelmektedir. Bir başka deyişle, modern rasyonel bilinç, kendisine açıklık sağlayan zaman-mekan kategorilerini ontolojik temelinden soyutlayarak gerçekte kendisini kısırlaştırmıştır. Burada onun doğrudan atıfta bulunmasa da Kant ın zaman-mekan kategorilerini realist konumlarından uzaklaştırarak sonuçta bilince bağımlı hale getirmesini göz önünde tuttuğu fark edilmektedir. Eliade, modern rasyonel bilincin kendi içinde tutuklu kalmasının yol açtığı bedeli daha iyi fark edebilmek için arkaik toplumlardaki zaman ve mekan kategorilerinin anlamını araştırmanın en iyi seçenek olduğunun bilincindedir. Arkaik toplumlar için zaman ve mekan gerçek (ontolojik) anlamda açıklık tır. Mekan, sadece geometrik alan olmanın çok daha ötesinde varoluşsal ve kutsal bir boyut arz eder. 1 Mekanın ontolojik gerçekliği onun insanın varoluşu ile nihai gerçeklik arasında dinamik bir ilişkinin kurulmasında çok köklü bir işlev üstlenmesinden kaynaklanır. Kuşkusuz mekan, homojen değil, heterojendir; yani ontolojik gerçekliği mekanın bütün noktalarında aynı yoğunluğa sahip değildir. Mekanın belli bir noktasını diğer noktalardan ayrılacak şekilde gerçek mekan yapan yani onu en yoğun haliyle ontolojik gerçekliğine eriştiren şey Gerçeklik ya da Kutsal ın o noktada tezahürü (hierofani) dür. 2 Bu açıdan bakıldığında arkaik insan için mekan kendi başına alıcı (pasif) bir niteliğe sahip görünmektedir. O, bu haliyle bir yokluktur, boşluktur ve anlamsız (profan)dır. Mekanın ontolojik yoğunluğu, beşeri varoluşu Gerçekliğe (kutsal) yak- 1 Mircea Eliade, The Sacred and the Profane, trans. W. R. Trask, New York: Harcourt, Brace&World, Inc., s Eliade, The Sacred and the Profane, ss

5 Mırcea Elıade ın Modern Rasyonel Düşünceyi Eleştirisi 79 laştırmakla 3 nihai düzeyine çıkar. İnsanı kendi kökenine sürekli olarak yakın tutmak ve kökeni ile arasında dinamik bir bağ teşkil etmek suretiyle mekan kutsallık kazanır. Burada mekanın kutsallığı tabirini arkaik insanların salt irrasyonel bir psikolojik inancına indirgememek gerekir. Zira mekanın kutsallığı tabiri her şeyden önce, mekanın bir olay haline gelmesine işaret eder. Mekanı boşluk, hiçlik ve anlamsız olmaktan çıkararak onu beşeri varoluşun anlamının belirginleşmesinde rol oynayan bir olay haline dönüştüren şey, mekanın dile gelmesi yani sonuçta linguistik düzeye erişmesidir. Eliade ın yorumuna göre, en genel mekan olarak düşünülebilecek kozmos ya da dünya sonuçta dil olarak belirir. 4 Mit içinde ifadesini bulan linguistik mekan anlayışı, mekanın kendi içinde anlamlı organizasyonu kadar sosyal retoriğin teşekkülünü de mümkün kılar. Böylece mekan artık, modern profan rasyonel bilincin anladığı gibi, keyfi tasarımlarla her an yeniden şekillendirilebilir, taşınabilir, değerini yitirebilir basit bir teknolojik ve ekonomik değer değildir. 5 Tam tersine o, bütün keyfi tasarımların ötesinde bir toplumun etrafında kendisini anladığı ve anlattığı retorik merkezi haline gelir. Eliade ın görüşlerine ilişkin bu tahlillerimiz, modern rasyonel bilinç ile arkaik bilinç arasında karşılıklı sorgulamanın neden gerekli olduğunu anlamamıza yardımcı olabilir. Şöyle ki, arkaik bilinç mekan ile dili kaynaştırmakla (mekanı olay haline dönüştürmekle) kendi görüş ufkunu salt olguların (profan) ötesine açık tutmayı başarmıştır. Buna göre, arkaik bilinç için rasyonel düşünce dediğimiz şey kendi meşruiyetini ancak mekanın düşünceye yön gösterebildiği ölçüde kazanabilir. Mekanın yön göstericiliğinden yoksun olan bir rasyonel bilinç, gerçekte mekanın kendisine kapalı kalan bir bilinçtir. Daha açık olarak söylersek, modern rasyonel bilinç, mekanın gerçekliğini görmek yerine mekanda kendi soyut ya da izafi tasarımlarını görmekle gerçekte hep mekanın gerçekliğine kapalı olarak var olmaktadır. Bunun bir diğer ifadesi şudur: Rasyonel düşünce mekandan kopmuş, mekansal açıklığını yitirmiş bir şekilde kendi içinde tutuklu kalmıştır. Burada modern rasyonel düşüncenin arkaik bilinci, mekan ile dili özdeşleştirmekle yani mitsel anlatı ışığında mekanı kutsallaştırmakla eleştireceği açıktır. Mekanın bilince yön gösteren bir gerçekliğe sahip olduğuna dair arkaik tasavvuru, 6 mekana basit bir dini ontolojik değer atfetme olarak göreceği aşikardır. 3 Eliade, The Sacred and the Profane, s Mircea Eliade, İmgeler Simgeler, çev. M. Ali Kılıçbay, Ankara: Gece Yayınları, s Eliade, The Sacred and the Profane, s Eliade, The Sacred and the Profane, s. 63.

6 80 Ancak bu karşılaştırma esnasında bizi ilgilendiren sorun şudur: Mekanın açıklığı, sonuçta bilincin bir sığınağı mı yoksa bilincin kendisinden kaçtığı bir şey midir? 7 Eliade ın verdiği bilgilere dayanarak yukarıda yapa geldiğimiz tahliller bizi paradoksal bir sonuçla yüzleştirmektedir. Gerek arkaik bilinç gerekse modern profan rasyonel düşünce için mekan aynı anda hem bir sığınak hem de kendisinden kaçtığımız bir açıklıktır. Şöyle ki, arkaik insan, mekanın açıklığına sığınmakla aynı zamanda kendi profan varoluşundan kaçmaktadır. Mekan, arkaik insanın kendi yanılgı, illüzyon, tutku, ihtiras, günah, suçluluk vs. beşeri durumlarından kaçınmak için sığındığı bir açıklıktır. Mekana sığınmak, aynı zamanda Gerçekliğe (kutsal) açılmak, onu tecrübe edebilme imkanına sahip olmaktır. Diğer bir deyişle, arkaik insan için mekan, son tahlilde beşeri varoluşun kendi kökenine geri dönüşünü mümkün kılan bir imkanlar alanıdır. O, tamamen belirlenmiş bir şey değil, tam tersine kendi profan varoluşunun belirsizliklerini aşmak isteyen insana, kendi kökenine dönebilmesi ve arınabilmesi için açılan imkanlar alanıdır. Buna karşılık, modern profan rasyonel düşünce mekanı artık kendisi için bir sığınak olarak görmemektedir. Onun için mekanın açıklığı sadece kullanıma açıklık anlamında işlevsel bir boyut kazanmaktadır. Mekanı kendi içinde boşluk olarak tasarlamakla modern rasyonel düşünce gerçek anlamıyla mekandan kaçmış olmaktadır; bir diğer deyişle modern rasyonel düşünce mekanı, kendi ontolojik gerçekliğinin kökenini fark edebileceği reflektif bir şey olmaktan çıkarmakta ve onu yalnızca kendi tasarımlarını yansıtabileceği bir boşluğa dönüştürmektedir. Böylece modern rasyonel bilinç, kendi ürettiği şeyler aracılığıyla kendisini seyretmekle yetinerek kendi kökeninden kaçınmaktadır. Yukarıda ortaya attığımız sorunun mekan kavramı bağlamındaki anlamı burada iyice belirginleşmiş durumdadır. Mekanın ontolojik yoğunluğunu sıfır noktaya yaklaştırmakla yani mekanı salt bir boşluğa dönüştürmekle modern rasyonel düşünce şayet aynı zamanda kendi kökeninden uzaklaşmakta ise, bu durumda onun özgürlük arayışı basit bir gölge-ışık oyununa dönüşmeyecek midir? Rasyonel bilincin kendi ürettiği şeylerle oyalana durması onun özgürlüğü ile tutukluluğu arasındaki ayırımı ortadan kaldırmıyor mu? Eliade ın arkaik zaman tasavvurları ile modern tarihselciliğin zaman tasavvuru arasında yer yer yaptığı karşılaştırmalar, 8 arkaik bilinç ile modern rasyonel bilincin zaman tasavvuru noktasında ne kadar ayrıştığını bize göstermektedir. Arkaik bilinç için zaman, mekanın açıklığının tam tersine, kapalılıktır. Zaman, adeta mekanın açıklığını örtmeye çalışan bir kapalılık durumudur. Mekanın ontolojik yoğunlaşması 7 Eliade, benzer soruyu açık bir soru olarak bırakır. Bkz. Eliade, İmgeler Simgeler, s Sözgelimi, bkz. Mircea Eliade, The Myth of the Eternal Return or Comos and Historyt, trans. W. R. Trask, Princeton University Press, ss

7 Mırcea Elıade ın Modern Rasyonel Düşünceyi Eleştirisi 81 içinde beşeri varoluş ile nihai Gerçeklik (kutsal) arasında kurulan dinamik ilişki, zamanın araya girmesiyle kırılmaya ve kopmaya yüz tutar. Muhtemelen, Eliade ın sıklıkla dile getirdiği, arkaik bilincin zamanı ilga etme çabasının 9 nedeni budur. Bize öyle geliyor ki arkaik bilinç, mekanın yoğunlaşmasına yani mekanın beşeri varoluşu nihai Gerçekliğe yaklaştıran bir hierofaniye dönüşmesine üstün değer atfederken zamanı olumsuzladığında gerçekte zaman-mekan arasında temelde bir çatışmaya yol açmamaktadır. Burada arkaik bilincin zamanı, mekanın açıklığının örtülme süreci olarak yani kapalılık durumu olarak değerlendirmesi gerçekte zamanın kendi açıklığına erişmesini sağlayabilmek içindir. Zaman, mekanla bütünleşebildiği yani mekanın açıklığını ve ontolojik yoğunluğunu sağlayan Gerçekliği (kutsal) kendinde ifşa edebildiği ölçüde açıklığa kavuşur. Bu açıdan bakıldığında zamanın açıklığı ancak onun ezeli şimdi ye dönüşebildiği ölçüde mümkündür. Diğer bir deyişle zamanın geçmiş-şimdi-gelecek gibi kendi içinde bölünerek mekansal yoğunluğu örten bir işleve bürünmesini önlemek için zamanın kendi içindeki ayırımların ortadan kaldırılması gerekmektedir. Arkaik bilincin, zamanın kapalılığına yani mekanın açıklığını örtme sürecine karşı durabilecek yegane gücü mitlerin özel anlatımında ve bu anlatıma bağlı olarak gerçekleştirilen ritsel geleneklerde gördüğü bilinmektedir. Mitler, tarihsel olayları birebir dile getirmeye çalışan yani zamanın mekanın açıklığını örtme sürecini iyice pekiştiren tarihsel anlatımın (Eliade a göre, günümüzün naif tarihsel bilincinin) adeta panzehiridirler. 10 Mitlerin, tarihsel zaman ve mekan üstü bir anlatım tarzı içermeleri ve her zaman kozmosta veya belli bir mekanda zamanın başlangıcında (in illo tempore, ab origine) cereyan eden kutsal olayları ve varlıkların kökenini dile getirmeleri basit bir fantezi değildir. Eliade ın mitlerin tabiatı ve işlevine dair ortaya attığı görüşlerden 11 çıkarabildiğimiz sonuç şudur: Mitler, gerçekte mekanın açıklığını korumak ve buna bağlı olarak zamanın kapalılığını gidermek yani mekanın açıklığı ile tam örtüşecek biçimde zamanın ezeli şimdi ye dönüşmesini sağlamak için başvurulan bir dil ve bilinç geleneğidir. Daha kısa ifadesiyle mitler, dilin hafızasıdır. Mitler içinde hem zaman ve mekanın açıklığı hem de bu açıklığı koruyan dilin kendisi korunmaktadır. Mitlerin sonuçta bir dil ve bilinç geleneği (dilin hafızası) olarak ortaya çıkması ve bu geleneğin kozmosu ve özel olarak insan dünyasını her zaman bir bütünlük içinde sunması mekan ve zaman açıklığının temelde bir gelenek sorunu olarak belirdiğini gösterir. Daha açık bir deyişle, kendi dil ve bilinç geleneğini kaybeden bir 9 Geniş bilgi için bkz. Eliade, The Myth of the Eternal Return, ss Eliade, arkaik toplumlar kadar bizim için mitlerin gerçeklik ve illüzyon arasında ayırım yapmamıza imkan verdiğini ima etmektedir. Bkz.. Eliade, İmgeler Simgeler, ss Eliade, Mitlerin Özellikleri, çev. Sema Rifat, İstanbul: Simavi Yayınları, 1993.

8 82 topluluk, aynı zamanda kendi zaman ve mekanın üstünü de örtmüş ve böylece kendi zaman ve mekanına yabancılaşmış olur. Bu tahlillerimize göre arkaik bilincin neden tarihsel olayların doğrudan anlatımı yerine mitolojik anlatımı tercih ettiğini kısmen anlamak mümkün görünüyor. Tarihsel olayların doğrudan anlatımı gerçekte mekanın sürekli olarak zaman tarafından örtüldüğünü ima ettiği için, bu tür bir anlatım tarzı hem mekanın açıklığının hem de bu açıklığı örttükten sonra kendini de örten zamanın aynı anda yitirilmesidir. Bir diğer deyişle, tarihsel olayların doğrudan anlatımı, arkaik bilinç için, varlığın rüyasını görmek veya illüzyon gibi ortaya çıkan ve sonra yok olan olayların ardından ağıt yakmaktır. Burada zaman ve mekanın yanı sıra insan varlığının bir rüya gibi gelip geçiciliği de onaylanmış olmaktadır. Kısacası tarihsel anlatım insanın kendisine, mekan ve zamanına yabancılaşma sürecinin dile getirilmesinden başka bir şey değildir. Kuşkusuz modern rasyonel bilinç, Eliade ın işaret ettiği gibi, arkaik bilincin bu yaklaşımını olduğu gibi benimsememekle birlikte, tarihin hafızasını güçlendirme yolunda geliştirdiği tarih yazımı ve tarihsel olayların basit bir anlatımından ziyade fenomenolojik, eleştirel, hermenötik vs. tarihi yeniden okuma yolları ile zaman ve mekanın açıklığını koruma çabası içindedir. Salt aklın kurallarının yerini büyük ölçüde tarihsel bilincin alması ve son yüzyılda tarihsel bilincin dil bilincine dönüşmeye başlaması gerçekte rasyonel bilincin eskiye oranla daha fazla arkaik bilince yaklaşmakta olduğunu ima etmektedir. Her iki bilincin ortak noktası artık anlamanın dilselliği (linguisticality of understanding)dir. Artık her iki bilinç için de dünya dil içinde beliriveren, dil içinde anlaşılan ve dil içinde olaya dönüşmekte olan bir dünyadır. Modern rasyonel bilinç, dünyayı kaba bir olgular ve salt epistemolojik nesneler yığını olarak görmekten uzaklaştıkça arkaik bilincin, mekan ve zamanın açıklığının ancak dil geleneği içinde korunabileceğine dair derin tecrübesinin önemini daha iyi kavramaya başlamaktadır. Eliade ın dinler tarihi araştırmalarının modern rasyonel bilincin hem korunması hem de rasyonel bilinç öncesi ile ilişkisinin yeniden tesis edilmesi noktasında önemli rol üstlenebileceğine dair umudu, her şeyden önce onun dil geleneği içinde beliren dünyanın gerçekte asla yok olmadığına dair tezinden kaynaklanır. Her ne kadar, linguistik dünya artık modern bilinç için, arkaik bilince göründüğü kadar bir bütünlük ve uyumluluk (kozmos) içinde tezahür etmese de, hala rasyonel kavrayışın işleyişini tarihsel olarak belirlemeye devam etmektedir. 12 Özü gereği her şeyi parçalayan ve bütünlükten çok parçalar arası ilişkileri ön plana çıkaran modern rasyonel bilinç, gerçekte parçalama işlevini varsaydığı veya bilinç altında tecrübe ettiği dünyanın linguistik bütünlüğü içinde gerçekleştirmektedir. Tam da bu nokta modern profan rasyonel bilincin kendi sınırını fark etmesi yani kendini eleştirebil- 12 Eliade, The Sacred and the Profane, ss

9 Mırcea Elıade ın Modern Rasyonel Düşünceyi Eleştirisi 83 mesi için göz önünde tutması gereken bir noktadır. Batı hermenötik geleneği içinde sık sık vurgulanan parça-bütün ilişkisi (anlamanın döngüselliği veya hermenötik daire), bize rasyonel bilincin parçaya tutkunluğu ile arkaik bilincin bütünlüğe yani geleneğe tutkunluğu arasında bir uzlaşma noktasının hala var olduğunu göstermektedir. Eliade ın perspektifinden bakıldığında modern rasyonel bilincin eleştirisi ancak onu yüzeydeki parçalanmışlığının gerisine, kökenine, bütüncül dünyaya, zaman ve mekanın dil ve tarih geleneği içinde açılmışlık ve kaynaşmışlığına geri götürebildiğimiz ölçüde yararlı olacaktır. Rasyonel bilinçten, arkaik bilinçte görüldüğü üzere mekan ve zamanla kaynaşmasını bekleyemeyiz; bu rasyonel bilincin sonu demektir. Ancak buna karşılık onun zaman ve mekanın linguistik gelenek içinde bütüncül açılmışlığını göz ardı etmesi yine onun, Derrida felsefesinin gösterdiği üzere, kendi zıddına dönüşerek son bulmasına yol açmaktadır. Bu durumda geriye kalan en makul tercih, bütün-parça diyalektiğini sürdürecek şekilde modern rasyonel bilincin arkaik bilincin rasyonel düşünce öncesi (zaman ve mekanın açıklığı) ile ilişkiyi koruma tecrübesini yorumlamasıdır. Arkaik bilinç, zaman ve mekanın açıklığını, modern rasyonel bilincin henüz tam olarak fark edemeyeceği yollarla korumasından dolayı rasyonel bilincin eleştirisinde ve özgürleşmesi yolunda çok önemli bir referans olmaya devam etmektedir.