Yapım Projelerinde Naki t Akışı İski Cash Flow Risk In Construction Projects

Transkript

1 Abstract Yapım Projelerinde Naki t Akışı İski Cash Flow Risk In Construction Projects Özlem TÜZ 1 Şafak EBESEK 2 The impact of financial crises in the sector has increased due to the fact that the construction sector is one of the locomotive sectors of the economy and the financial crises are increasing day by day. Financing in construction projects is traditionally provided with advance payments and progress payments. Cash flow diagrams are very important in terms of knowing and planning the financing required at each phase of the construction project. Firms that assume highly consistent business with low equity by relying on regularly paid up payments each month have very high financial risk. When the construction companies are examined, it is seen that they are staying in the system using high leverage ratio and thus they are carrying a very high risk. Delayed monthly cash flows and budget overruns may prevent completion of the job. This situation can be very damaging to the construction companies who have not taken precaution by foreseeing their cash planning and financial risks, and it is also risking the continuation of the work. Risks in financial markets can lead even the best of organizations in a difficult position if they are not well managed. Key Words: Cash Flow Management in Construction Projects, Financial Risk, Project Management, Risk Management Özet İnşaat sektöru nu n u lkenin lokomotif sektörlerinden biri olarak kabul edilmesi, finansal krizlerin gu n geçtikçe sıklaşması, sektörde finansal risklerin önemini arttırmaktadır. Yapım projelerinde finansman geleneksel olarak avans ve hakedişlerle sağlanır. Nakit akış tabloları yapım projesinin her aşamasında gerekli olacak finansmanın bilinmesi ve planlanması açısından çok önemlidir. Her ay du zenli alınan hakediş tutarlarına gu venerek du şu k özsermaye ile bu yu k tutarlı işleri u stlenen firmalar çok yu ksek finansal risk taşımaktadırlar. İnşaat firmaları incelendiğinde yu ksek kaldıraç oranı kullanarak sistemde kaldıkları ve bu yu zden bu yu k oranda finansal risk taşıdıkları göru lmektedir. Geciken aylık nakit akışları ve bu tçe aşımları işin tamamlanmasını engelleyebilir. Bu durum, nakit planlamasını ve finansal risklerini hesaplayarak önlem almamış inşaat firmaları için çok bu yu k zarar anlamına gelebileceği gibi işin devamını da riske atar. 1 Yrd. Doç. Dr., Mersin Üniversitesi, ozlemtuz@mersin.edu.tr (Yazışma yapılacak yazar) 2 Y. Mimar, İstanbul Teknik Üniversitesi, ebesek@itu.edu.tr Ekim 2017, Samsun 693

2 Finansal piyasalarda karşılaşılan riskler iyi yönetilmezse en iyi durumda olan kuruluşları bile zor durumda bırakabilir. Anahtar Sözcu kler: Yapım Projelerinde Nakit Akışı Yönetimi, Finansal Risk, Proje Yönetimi, Risk Yönetimi. Gi ri ş Gerek Gayrisafi Milli Hasıla içindeki payı gerek diğer sektörlerle arasındaki girdi-çıktı ilişkisi gerekse yapısal özellikleri sebebi ile inşaat sektöru özellikle diğer sektörlerden ayrı olarak incelenilmesi gereken bir sektördu r ve doğası gereği krizlerden neredeyse ilk etkilenen ve son toparlanan sektördu r. Yapım projeleri yapısal özellikleri sebebi ile çok çeşitli risklere maruz kalmaktadırlar. Nakit yönetimi yapım projeleri için hayati önem taşır ve ihmal edilmemesi gereklidir. Bu sebeple finansal tablo devamlı izlenmelidir. Çu nku finansal planlama ve gerçekleşme arasındaki aksamalar, projenin su resinde bitmemesi, planlanan kalitede imal edilememesi ve bu tçelenen maliyette bitirilememesi gibi sonuçlar doğuracaktır. Nakit akışı u zerindeki riskler sadece işin doğru yapılmamasından değil bazen de beklenmeyen ödeme değişikliklerinden kaynaklanmaktadır. Bu durum önceden kestirilemeyebilir ancak bu durumun olasılıklar dahilinde olduğu bilgisi ile davranılarak önceden önlem alınabilir ve olası kötu sonuçlar engellenebilir. Yu klenici sözleşme öncesinde projenin taşıyacağı kaldıraç oranını tahmin ederek firmasının davranışını değiştirebilir ve ayrıca devam eden projelerde kaldıraç oranını izleyerek proje başarısızlığını önceden kestirip önlem alabilir. Yapım Projeleri nde Naki t Akışı Nakit akışı, proje boyunca gerçekleşen nakit giriş ve çıkışlarıdır. Nakit akış tablosu, proje boyunca ortaya çıkan nakit girişlerini ve çıkışlarını gösteren tablodur. İnşaat projelerinin nakit girişinde, hakediş gelirleri, işveren avansları, teminat kesintisi iadeleri, kredi kullanımları vardır. Nakit çıkışında ise, işçilik, ekipman ve malzeme alımları, taşeronlara yapılan ödemeler, taşıma giderleri, vergi, kredi geri ödemeleri ve genel giderler göru lu r. Proje bazında finansal planlama teklif hazırlıkları ile başlar. İmalatı yapılacak projenin iş programı hazırlanılır, yapım maliyeti, teklif fiyatı ve ödeme planı oluşur. İlk nakit tahmin tabloları böyle oluşur. Ancak imalat ve merkez ofis kopuklukları ve doğru bilgi akışı olmadığı durumlarda, ya da başlangıçta detaylı analizler yapılmadığı zaman imalat sırasında bu ödeme planları birçok değişikliğe uğrar. Hakediş bedelleri yapılan imalatın yığışımlı yu zdesine bağlı olarak hesaplanır. Yapım projeleri nakit akışı tahminleri oldukça yu ksek belirsizlik barındırırlar. Yapım projelerinde nakit çıkışları oldukça yu ksek ve noktasaldır. Bu yu k miktarda ve farklı malzeme alımları tek seferde olur. Genellikle zaman içine yayılamayan bu nakit akım du zensizlikleri bazı zamanlarda çok bu yu k nakit gereksinimi, bazı zamanlarda ise çok bu yu k nakit fazlası oluşturur. Nakit akım tabloları bu zamanların önceden göru lmesi ve önlem alınması konusunda fayda 694 Uluslararası Katılımlı 7. İnşaat Yönetimi Kongresi

3 yaratırlar [1]. Yapım projeleri nakit gereksinimi uniform dağılım özelliği göstermez. Proje yığışımlı nakit akışı, S eğrisi olarak adlandırılır. S eğrisi Beta dağılımından kolayca elde edilebilir. Bu özelik girişimin erken safhalarında bile doğruya yakın nakit akışı tahminleri yapılabilmesini sağlamaktadır. Projenin genel maliyet performansını ölçmek, izlemek, kontrol etmek ve yönetmek için kullanılan maliyet çizgisi, bu tçenin zaman aralıklarına bölu nmu ş halidir. Her bir dönem için tahmin edilen maliyetlerin toplanması ile elde edilir ve genelde S eğrisi şeklindedir (Şekil 1). S eğrisinin yatay ekseninde su re, du şey ekseninde ise incelenen değer göru lu r. Bu da genellikle maliyettir. S eğrisi genellikle herhangi bir andaki nakit akışının hızlıca tahmininde işe yarar. Maliyet çizgisi proje yönetim planının bir parçasıdır [2]. Çoğu proje özellikle bu yu k olanlar, çoklu kaynak ve maliyet çizgisine sahiptir ve u retim çizgilerini proje performansının farklı taraflarını ölçmek için kullanırlar. Mesela yönetim, proje mu du ru nu n firma içi maliyetleri (işçilik) ve dışı maliyetlerini (taşeron, malzeme) veya toplam işçilik maliyetlerini ayrı ayrı takip etmesini isteyebilir. Bu durumlarda da S eğrilerinden faydalanılabilir. S eğrisi zarfı ise, geçmiş verinin belirlenmiş bir gu ven aralığında incelenmesi ile eğri profilinin tu m olası varyasyonlarını içeren bir grafik bölgedir. Bu yaklaşım projeye limitler arasında bir inceleme sağlar. Standart eğri veya ideal eğri, bu tu n projeler veya alt grupları için standart olduğu varsayılan bir profil oluşturmak için geçmiş dataların ortalamasını alan bir modelden u retilmiştir. Nakit akışlarına uyan ideal eğriler vardır. Mesela Bromilow modeli, kamu projeleri için standart bir toplam harcamalar eğrisi oluşturur. Benzer olarak Peer (1982) de mu şteriden yu kleniciye akan nakti anlatan standart bir eğri bulmuştur [3]. İngiliz Sağlık ve Sosyal Bakanlığı, standart eğrilerle birtakım proje değerlerine uyan bir model geliştirmiş [4] ve Nazem (1968) [5] bu tu n proje nakit akımlarına uyan bir ideal eğri kullanılmasını önermiştir. Şekil 1: S Eğrisi (PMBOK) [2] Ekim 2017, Samsun 695

4 S eğrileri kullanılarak yapım projelerinin erken safhalarından başlayarak -henu z detaylı imalat bilgileri oluşmamış olsa bile- belirli duyarlılık du zeyleri altında yol gösterici nakit akışı tahminleri yapılabilir. Yapım Projeleri nde Naki t Akışı Ri sk İşin başında planlanan nakit akım tablosundan farklılaşan nakit giriş ve çıkışları nakit akışı riskini oluşturur. Nakit çıkışlarının beklenenden önce oluşması veya nakit girişlerinin beklenenden sonra oluşması işletmenin kısa vadeli yu ku mlu lu klerini yerine getirmesini engelleyebilir.bu durumda projenin devamı tehlikeye girebilir ya da yu ksek maliyetli kısa vadeli kaynak temini gerekebilir. İş ne kadar doğru du zgu n yapılırsa yapılsın sadece nakit girişi ertelenmesi veya gecikmesinden dolayı, planlanan proje bu tçesi dalgalı seyredebilir. Nakit girişlerinin ötelenmesi ya da işveren tarafından geciktirilmesi dışında, fiyat hareketleri, politik ve ekonomik krizler, enflasyon ve kur riski,u lke riski, mal ve hizmetlerin dönemsel olarak temin edilememesi, proje değişiklikleri sebebiyle oluşan ek maliyet riski ve buna benzer sebepler yu zu nden nakit çıkışları beklenmedik du zeyde artabilir veya dalgalanabilir. Tablo 1 de Nakit akış tahmini yaparken karşılaşılan başlıca risk faktörleri listelenmiştir. Tablo 1 Nakit Akışı Tahmininde Başlıca Risk Faktörleri(Ojo,2010) [6]. 1 Enflasyon 2 Kritik Aktivitelerde Gecikme 3 Ara Ödemeye İlişkin Koşul 4 İş Programından Sapma 5 Su re Aşımı 6 Mimari Projeden Sapmalar 7 Mu şteri Taleplerinde Değişiklik 8 Öngöru len Toplamda Hata 9 Dalgalanan Ödemeler 10 İşin Karmaşıklığı 11 Faiz Oranı Değişiklikleri 12 Tekrar Ölçu len İşlerdeki Ödemeler 13 Kurdaki Değişiklikler 14 Ana Malzeme ve Bileşenlerin Sahaya Tesliminde Gecikme 15 Anlaşmazlıklar 16 Toplam Maliyette Hata 17 Doğru Miktarda Fonu Makul Faiz Oranlarında Elde Etmek 18 Resmi Mevzuat 19 Tahminlerde Yanılmak 20 Proje Karakteristiği 21 Olumsuz Sözleşme Koşulları 22 İhale Dengesizliği 696 Uluslararası Katılımlı 7. İnşaat Yönetimi Kongresi

5 Etkili bir nakit yönetimi ile firma: Projenin mali riskini ve şirketin nakit akışındaki oynaklığı azaltır, ve yeterli likidite sağlayarak mevcut pozisyonunu korur, Projenin masraflarını kontrol eder ve olası enflasyon artış oranını ve proje harcamaları u zerindeki baskısını göz önu nde bulundurur, Projeyi daha karlı hale getirmek için nakit tahsilatını optimize eder ve nakit kapasitesini artırır, Öngöru lebilir finansman ihtiyaçlarını karşılamak için şirketin bankalar nezdinde toplam kredi kapasitesini planlar, Mu mku n olan en du şu k maliyetle gerekli fonları bulur, Tedarikçilerden, bankalardan veya diğer alacaklılardan gelen bir sıkıntıya karşı korumak için şirketin kredi kontrolu nu ve kredi değerliliğini korur ve geliştirir (CIB, 2000) [7]. Projenin başlangıç safhalarında ku çu k sermayelerle iş yu ru tu lebilse de ilerleyen safhalarda hızla artan sermaye ihtiyacı ortaya çıkabilir. Nakit girişinin gecikmesi proje bedelinin finansman yu ku nu u stel olarak artan bir şekilde yu kleniciye doğru kaydırmaktadır. İnşaat sektöru nu n u lkenin lokomotif sektörlerinden biri olarak kabul edilmesi, finansal krizlerin gu n geçtikçe sıklaşması, sektörde nakit akışı riskinin önemini arttırmaktadır. Yu klenici nakit akışı tahmin tekniklerini finansal pozisyonunu anlamak ve iflas riskinden kurtulmak için kullanabilir (Evans ve Kaka,1998) [8]. Dalgalanan aylık nakit akışları işin tamamlanmasını engelleyebilir veya zarara yol açabilir. Sonuç ve Öneriler Nakit akışını izlemek gerçekten iflas riskini ortadan kaldırmaz. Ancak nakit akışını izlemek ve doğru önlemi zamanında almak projeyi birçok riskten kurtaracaktır. Nakit akışındaki aksaklıklar, nakit planlamasını ve finansal risklerini hesaplayarak önlem almamış inşaat firmaları için çok bu yu k zarar anlamına gelebileceği gibi işin devamını da riske atar. Kurum, nakit girişlerinin teklif aşamasında planladığından farklı olması durumunu önceden tahmin ederek önlem almaz ve elinde yeterli sermayeyi bulundurmazsa iflas riski ile karşı karşıya kalır. Durum oluşmadan önce ek kaynak yaratmak projeyi ve firmayı kurtarabilir. Bu da ancak önceden yapılan tahminler ve bunların devamlı gu ncellenerek izlenmesi ile sağlanabilir. Nakit çıkışlarının planlanandan erken gerçekleşmesine de izin verilmemeli, nakit girişi ötelenmesinden dolayı oluşabilecek nakit ihtiyacı dikkatlice izlenmelidir. İşveren açısından birden çok altyu klenici ile çalışmak alt yu klenicilerin iflası ve projenin durması riskini azaltabilir. Alt yu kleniciler proje nakit ihtiyacını teklif aşamasından başlayarak dikkatlice hesaplamalı, imalat sırasında hakedişlere bağlı nakit girişlerinin zamanında tahsiline bu yu k özen göstermelidirler. Her durumda nakit girişlerinin gecikme riskine karşı, henu z sıkışıklık doğmadan yedek akçe ve kredi olanakları hazırlanmalıdır. Hakediş gelirlerinin gecikmesi durumunda iş durdurulabilmesi seçeneği sözleşmede bulunmalıdır. Geciken hakediş ödemesinin faizi, yu klenicinin nakit ihtiyacını karşılamaktan çok uzak olacaktır. Yu ksek riskli olarak göru len projelerde hakediş tutarları imalat yapılmadan önce hakediş avansı olarak alınabilir. İşveren kim olursa olsun ya da gelecekte Ekim 2017, Samsun 697

6 yaratacağı iş potansiyeli ne derece yu ksek olursa olsun, yu klenicinin iflasına sebep olacak kadar ödeme gecikmesi kabul edilmemelidir. İş yaparak iflasa su ru klenmek yerine yeni projeler için teklif verebilir durumda kalma pozisyonu seçilmelidir. Diğer yandan riskli olarak göru len yu klenicilerin proje nakit yu ku mlu lu klerini yerine getirebilir oldukları titizlikle doğrulanmalıdır. Gerekirse yu klenicinin her aybaşında yu ku mlu lu klerini yerine getirebilir durumda olduğu kontrol edilmeli, yeterli olması durumunda devam etmesine izin verilmelidir. Yu klenicinin iş yapma becerisi ve kalitesi çok yu ksek du zeyde olsa bile, yu ksek kaldıraç oranı kullanmasına göz yumulmamalı, proje kısımlar halinde alt yu klenicilere dağıtılmalıdır. Nakit çıkışlarının artması riskine karşı paydaşların sözleşme du zeyinde dengeli bir mutabakat sağlamaları gerekmektedir. Riskin kimin u zerine atıldığı çok da önemli değildir. Riskin sönu mlendirilebilir olması ve projenin hedeflerine ulaşması amaçlanmalıdır. Yu ksek kaldıraç oranı ile iş yaparken nakit girişi gecikmesi sebebiyle oluşabilecek risklerden korunmak için elde tutulacak sermayenin doğru zamanda temini önemlidir. Bu riskin varlığının, olasılığının ve etkisinin bilinmesi ana sözleşme sırasında riski azaltacak veya ortadan kaldıracak du zenlemelerin yapılabilmesini gu ndeme getirme olanağı sağlar. Yapım projeleri doğası gereği yu ksek kaldıraçla çalışan projelerdir. Yu ksek kaldıraç oranı altında iş yapan firmalar su rekli kaldıraç oranını izlemeli ve yönetmelidirler. Nakit akışını projenin ilerleyişi sırasında devamlı izlemek ve doğru önlemi zamanında almak, işin su rdu ru lebilirliğini sağlamanın yanısıra iflasa yol açabilecek nakit akışı dalgalanmalarından korunmayı sağlayabilir. Kaynaklar [1] Tu z, Ö., (2013). Yapım Projelerinde Kur Riskinin Analizine Yönelik Bir Model Önerisi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitu su, Yapı Bilimleri, Doktora Tezi. [2] PMBOK, (2004), A Guide to the Project Management Body of Knowledge, 3.Baskı, Project Management Institute, NY, ABD [3] Peer, S.(1982). Application of cost-flow forecasting models. J. Constr.Div., Am. Soc. Civ. Eng., 108(2), [4] Hudson, K.W., Maunick,J. (1974) Capital Expenditure Forecasting on Health Building Schemes or a Proposed Method of Expenditure Forecast. Research Report, Surveying Division, Research Section, Department of Health and Social Security, UK [5] Nazem,S.M. (1968). Planning Contractor s Capital, Building Technology and Management 6(10) [6] Ojo GK (2010): An assessment of risk impacts on construction clients cash flow forecast, Department of Quantity Surveying, Obafemi Awolowo University, Ile-Ife, Doktora Tezi. [7] Charted Institute of Bankers (CIB), (2000), Cash Flow Management - Cash Flow Forecasting & Liquidity, CIB Yayınevi. [8]. Evans, R.C., Kaka, A. P., (1998). Analysis of the accuracy of standard/average value curves using food retail building projects ascase studies, Eng., Constr., Archit. Manage., 5(1), Uluslararası Katılımlı 7. İnşaat Yönetimi Kongresi