EMANUEL LASKER Görkem Sivri

Transkript

1 Dünya Satranç Şampiyonları 2 EMANUEL LASKER Görkem Sivri

2 Emanuel Lasker Yazar Görkem Sivri Yayıma Hazırlayan FM Alper Efe Ataman Kapak İllüstrasyon ve Tasarım Hediye Kaya Yayımcı Analiz Yayıncılık Alper Efe Ataman 1789 Sokak No: 9-A Bostanlı - İzmir Tel & Faks: (0232) url: * info@analizsatranc.com Basım Yeri Metro Matbaacılık Yahya Kemal Beyatlı Cad. No:94 BEGOS 3. Bölge Buca - İzmir Tel: (0232) * Faks: (0232) Basım Kasım 2018 (1000 Adet) ISBN Tüm hakları Analiz Yayıncılık - Alper Efe Ataman a aittir. Analiz Yayıncılık - Alper Efe Ataman ın yazılı izni olmadan, kısmen, tamamen veya değiştirilerek yayınlanamaz, hiçbir şekilde iktibas edilemez.

3 DÜNYA SATRANÇ ŞAMPİYONLARI 1- Wilhelm Steinitz ( ) 2- Emanuel Lasker ( ) 3- José Raúl Capablanca ( ) 4- Alexander Alekhine ( ) ( ) 5- Max Euwe ( ) 6- Mikhail Botvinnik ( ) ( ) ( ) 7- Vasily Smyslov ( ) 8- Mikhail Tal ( ) 9- Tigran Petrosian ( ) 10- Boris Spassky ( ) 11- Robert James Fischer ( ) 12- Anatoly Karpov ( ) 13- Garry Kasparov ( ) 14- Vladimir Kramnik ( ) 15- Viswanathan Anand ( ) 16- Magnus Carlsen (2013 )

4 İÇİNDEKİLER Kaynakça & Semboller 5 Önsöz 6 Bölüm 1: İlk Yıllar 8 Bölüm 2: Yeni Dünya Seferi 30 Bölüm 3: Şampiyon ve Filozof 37 Bölüm 4: Unvanı Savunurken 84 Bölüm 5: Tahttan İndikten Sonra 138 Bölüm 6: Dünya Satrancına Mirası 171 Bölüm 7: Kariyeri 184 Bölüm 8: Dönemin Yıldızları 186 Bölüm 9: Sorular 224 Yanıtlar 269 Oyunlar Dizini 296 4

5 KAYNAKÇA Kitaplar - Capablanca, J. R. (1990): Satrancın Esasları, İstanbul: İnkilap Kitabevi Yayın San. Tic. A.Ş. - Kasparov, G. & Plisetsky, D. (2003): My Great Predecessors Vol. 1, Londra: Everyman Publishers, plc. - Lasker, E. (2008): Lasker s Manual of Chess, Milford: Russell Enterprises, Inc. - Linder, I. & Linder, V. (2009): Emanuel Lasker: 2 nd World Chess Champion, Milford: Russell Enterprises, Inc. - Nunn, J (2014): John Nunn s Chess Course, Londra: Gambit Publications Ltd - Schulz, A. (2016): The Big Book of World Chess Championship, Alkmaar: New in Chess - Soltis, A. (2000): Soviet Chess , Jefferson: McFarland & Company, Inc. Publishers - Soltis. A (2005): Why Lasker Matters, Londra: B. T. Batsford Elektronik Kaynaklar - ChessBase 14 & Mega Database / Chess Notes Edward Winter - Cleveland Public Library Digital Gallery, John G. White Collection of Chess and Checkers - Wikimedia Commons SEMBOLLER + şah (kiş) x kırış # mat!! parlak hamle! iyi hamle!? ilginç hamle?! şüpheli hamle? kötü hamle?? ağır hata +- Beyaz kazanır ± Beyaz açık üstün ² Beyaz hafif üstün = eşit (veya berabere) ³ Siyah hafif üstün µ Siyah açık üstün -+ Siyah kazanır 0-0 kısa rok uzun rok 1-0 Oyunu Beyaz kazandı. ½-½ Oyun beraberlikle bitti. 0-1 Oyunu Siyah kazandı. (n) maçın n inci oyunu (D) sonraki diyagrama bakınız. tek hamle 5

6 ÖNSÖZ Analiz Yayıncılık ın Dünya Satranç Şampiyonları dizisi, her şeyden önce ülkemiz satrançseverlerine (özellikle de genç arkadaşlarımıza) satranç tarihini ve eski oyuncuları tanıtmak üzere girişilmiş bir proje. Elinizde tutmakta olduğunuz Emanuel Lasker de bu dizinin ikinci kitabı. Bu kitapta Lasker in yaşam öyküsüne dair çeşitli bilgilerin yanı sıra fotoğraflar, turnuva tabloları vs. oldukça geniş yer tutmakta. Öte yandan sayfaların büyük bölümünün oyun analizlerine (yani satrancın teknik yanına) ayrılmış olduğu da bir gerçek. Bu gerçeği göz önünde bulundurarak şunu belirtmek yerinde olur ki elinizdeki, satranç kültürüne yönelik olduğu kadar satranççının eğitimine de yönelik bir kitaptır. Yazım sürecinde kitabın bu eğitime yönelik olma yanını hiç aklımdan çıkarmamaya çalıştım; devamyollarını kağıda döker ve konum hakkında açıklamalar yaparken kafamın bir kenarında Bu yazılan okuyucuya nasıl bir katkı sağlayacak? sorusu hep asılı durdu. Bu nedenle kimi okuyucuların metne hâkim olan tonu biraz öğretmenvari bulacak olması gayet doğal bir sonuçtur tabii bu sonucun arzu edilir bir şey mi, yoksa sıkıcı bir yan etki mi kabul edileceği ise kişisel bir tercih meselesi. Ne olursa olsun, söz konusu eğitsel kaygılar incelenen oyunların seçiminde de öne çıktı: kitapta başından sonuna analiz edilen 33 oyunun büyük çoğunluğu İspanyol Açılışı (10) ve Vezir Gambiti (10) ile başlamakta. Bu oyunların dikkatli bir incelemesinin öğrenciye, satrancın temel açılışları (yani 1 e4 e5 ve 1 d4 d5) konusunda genel bir anlayış kazandırmakta hayli yardımcı olacağı kanısındayım. Yeri gelmişken belirtelim ki, satranç anlayışının evriminde son derece önemli bir yere sahip olan İtalyan Açılışı ve Şah Gambiti gibi sistemler için, dizinin ilk kitabı Wilhelm Steinitz i baştan sona incelemek çok yararlı olacaktır. Son olarak, bahsedilen klasik açılışların (ve onlardan gelen er yapılarının) artık geçmişte kaldığını düşünmek büyük bir hata olur - birkaç ay önce gerçekleşen Berlin 2018 Adaylar Turnuvası nda yapılan 56 karşılaşmanın 40 tanesinde bu yapılar oynanmıştır (24 oyunda 1 d4 d5 türevleri, 16 oyunda ise 1 e4 e5 olmak üzere). Modern satrançta da en çok oynanan yapılar olmayı sürdüren bu er dizilimlerini derinlemesine anlamak için, geçmişten başlayarak günümüze doğru gelen tarihsel yaklaşımdan daha iyi bir yöntem herhalde yoktur. *** 6

7 ÖNSÖZ Lasker in yaşamöyküsünü incelediğimde beni en çok etkileyen şey, özellikle kariyerinin ilk yarısında satrancı ve matematiksel/felsefi araştırmaları bir arada götürebilmesi oldu. Nature gibi bir dergide ses getiren iki matematik makalesi yayınlamak başlı başına bir iş iken, bunu Dünya Satranç Şampiyonu unvanını taşırken yapmak, gerçekten de hayret verici bir zihinsel üretkenlik gerektirir ve günümüze kadar tekrarlanamamış bir başarıdır. Birden çok konuyla ciddi olarak ilgilenen Rönesans Adamları nın yerini tek-boyutlu uzmanların aldığı 21. yüzyılda artık Lasker inki gibi bir çok-yönlü performansa tanık olmamız hayli zor görünüyor. Philidor, Steinitz ve Lasker gibi filozof-şampiyonların devri geçmişte kalmış olabilir, ancak bıraktıkları miras yerli yerinde duruyor. Bu miras olmasaydı zaten Modern Satranç diye bir şey de olmazdı. *** Benzer bir miras durumu, elinizde tuttuğunuz kitap için de geçerlidir. Türkiye de doğup büyümüş kişiler olarak satrancın ne olduğu hakkında iyi-kötü bir fikrimiz olduysa bunu Satrancın Esasları na, Satrançta Büyük Ustalar Modern Görüşler e, Satrançta Turnuva Hazırlığı na ve daha nicelerine borçluyuz. Sayın Nevzat Süer in daktiloyla(!) çıkardığı Süer Satranç Dergisi olmasa, Satrançsever diye bir dergi olmazdı. Sayın Selim Palavan ın yazdığı Satranç ve (Cemalettin Talum ile birlikte yazdıkları) Satrançta Dünya Şampiyonluğu kitapları olmasa, Emanuel Lasker diye bir kitap olmazdı. Bizden öncekilere olan manevi borcumuzun birazını olsun ödeyebilme umudu ile. Görkem Sivri İstanbul Ağustos

8 BÖLÜM 3 ŞAMPİYON VE FİLOZOF ( ) Şampiyonun İlk Büyük Sınavı: Hastings 1895 Steinitz ile yaptığı maçı kazanmasına rağmen satranç çevrelerini dünyanın en iyi oyuncusu olduğuna ikna edemeyen Lasker, bahar aylarını Londra da satranca dair bir dizi konuşma yaparak geçirdi bu on iki konuşmanın metinleri daha sonraları bir araya getirilecek ve kendisinin ünlü Common Sense in Chess (Satrançta Sağduyu) adlı kitabının temelini oluşturacaktı. İngiltere nin Hastings kentinde Ağustos ayında düzenlenecek olan ve ileri gelen oyuncuların hemen tümünün katılacağı turnuva, şampiyonun kendisini kanıtlaması için bulunmaz bir fırsattı. Tahtından yeni inmiş Steinitz in yanı sıra zirvenin diğer iki üyesi Chigorin ve Tarrasch ın da katıldığı turnuvada hem Bird ve Blackburne gibi veteranlar, hem de Janowski, Schlechter ve Teichmann gibi gençler yer alıyorlardı. Lasker turnuvanın genelinde hayli güçlü bir oyun sergilediyse de, ilk dört turda Chigorin ve von Bardeleben e karşı aldığı yenilgilerin yol açtığı hasarı onarmak hiç kolay değildi. Buna rağmen büyük bir gayret göstererek etkileyici bir galibiyet dizisi yakalayan Alman usta, turnuvanın sonuna üç tur kala yarım puan farkla liderlik koltuğuna oturmuştu! Oyun 8: Lasker Janowski Hastings d4 d5 2 c4 e6 3 c3 f6 4 g5 e7 5 f e3 b6 Satrançta Sağduyu 37

9 EMANUEL LASKER O zamanlar oldukça tutulan bu sistem daha sonraları yerini başka hamlelere bıraktı; bunların en önemlilerinden biri de bizzat Lasker in önerdiği (ve günümüzde gayet sık kullanılan) 6... e4 çıkışıdır. 7 c1 b7 8 cxd5 exd5 Siyah d5 i at ile de kırabilirdi elbette, böylece b7-filinin yolunu da açık tutmuş olurdu. Ancak bu hamlenin, merkezdeki d5-dayanak noktasından vazgeçerek Beyazın e4- sürüşüne izin vermek gibi bir sakıncasının bulunduğunu da göz önünde tutmak gerekir. 9 d3 c5 Eri c6 da tutmak gibi savunma odaklı yaklaşımlar, Janowski gibi bir saldırı oyuncunun ilgisini kuşkusuz çekmez! bd7 11 dxc5 (D) XIIIIIIIIY 9r+-wq-trk+0 9zpl+nvlpzpp0 9-zp-+-sn zPp+-vL sNLzPN+-0 9PzP-+-zPPzP0 9+-tRQ+RmK-0 xiiiiiiiiy xc5 Siyah 11...bxc5 ile askıda erler olarak adlandırılan er yapısına girmek yerine bir an önce taşlarını etkinleştirmeyi yeğ tutuyor ve ayrık er adıyla bilinen yapıya giriyor, ne var ki askıda erler (zayıflık oluşturma riski daha büyük olmakla birlikte) kendisine daha dinamik olanaklar sağlardı. 12 b1 Beyazın açık-renkli filini rakip at ile değişmek istememesi gayet anlaşılır, öte yandan basitçe 12 d4 oynamak da oldukça iyiydi: kırışılan her taş, ayrık ere sahip olan oyuncunun dinamik olanaklarını azaltır, dolayısıyla ayrık ere karşı oynayan tarafın işine gelir c8 13 f5!? Beyazın bu taşla ikinci kez oynamasının amacı, rakip taşların ideal bir işbirliği yakalamasına engel olmaktır. Şimdi Siyah e4 e yerleştirmeyi düşündüğü atını e6 ya çekmek durumunda, belki de bu nedenle kaleyi c8 e gitmeden önce 12...g6 oynamak daha iyi olurdu. Bununla birlikte e6-karesinin de bu taş için hepten kötü bir yer olduğu söylenemez, at buradan d-erinin ilerlemesini destekleyebilir e6 14 h4 h8?! (D) Amacı net olarak anlaşılamayan bir hamle; ayrık er ile oynayan tarafın bir an önce etkili bir girişim geliştirmesi gerekir ve zaman yitirme lüksü pek yoktur. Basit 14...g6 hamlesi ile Siyah eşit şanslar elde ederdi. 38

10 ŞAMPİYON VE FİLOZOF ( ) XIIIIIIIIY 9-+rwq-tr-mk0 9zpl+-vlpzpp0 9-zp-+nsn p+L vL0 9+-sN-zPN+-0 9PzP-+-zPPzP0 9+-tRQ+RmK-0 xiiiiiiiiy 15 e5 Saldırgan görünümlü bu çıkış yerine doğal 15 d4 hamlesi daha da etkilidir e8 16 f3 g8!? 17 g3 Hayli alışılmadık bir durum: ayrık ere karşı oynayan taraf kırışmalardan kaçınıyor! Taşları daha iyi yerlerde bulunan Beyaz rakip güçlerin etkinlikten uzak oluşlarının altını çizmek istemiş olabilir, ne var ki konum hâlâ eşittir. Burada 17 xe7 xe7 18 b1 g6! sürdürümü de eşitlikten fazlasını vermezdi; e5-atı yerinden edildikten sonra Siyah... d7 ve d8 oynayarak d-erini sürmeye hazırlanacaktır ve Beyaz taşlar bu türden bir yarma hareketini engellemek için ideal konumlarda değildirler. Ayrık erin önündeki zayıf kareye bir at yerleştirmenin neden önemli olduğunu gösteren, hayli öğretici bir devamyoludur h6 Siyah basitçe f6 da oynayabilirdi: 18 fd1 g6 19 b1 g7 sonrasında dengeli bir mücadele ortaya çıkacaktı, 18 xd5? ise xc1 19 xc1 g5 nedeniyle yanlış olurdu. 18 b1 f6 19 d3 d7 20 d1 fd8 Burada doğrudan 20...d4 sürmek eşitlik için yeterliydi, örneğin 21 f4 xf4 22 xf4 a6 23 d3 xd3 24 xd3 fd8 25 xd4 xd4 26 exd4 xd4 sonrasında oyun büyük olasılıkla berabere bitecekti. 21 f4 xf4 22 xf4 (D) XIIIIIIIIY 9-+rtr-+-mk0 9zpl+qvl-zpp0 9-zp-+-zp-sn0 9+-+p vL sN-zP-+-0 9PzP-+-zPPzP0 9+LtRQ+RmK-0 xiiiiiiiiy 22...g5? Paniğe kapılarak şah kanadını bu biçimde zayıflatmayı gerektirecek hiçbir şey yoktu. h6 daki atı merkeze getirmeyi amaçlayan g4 23 e2 e5 24 d4 g6 25 xc8 xc8 26 c2 sonrasında Beyazın hafif bir üstünlüğünün olduğu tartışmasızdır, ancak bu üstünlüğün 39

11 EMANUEL LASKER kazancı sağlamaya yeteceği oldukça kuşkuludur. Oyunda yapılan hamlenin yarattığı zayıflıklar, Siyahın konumunun birkaç hamle içinde uçurumdan aşağı düşmesine yol açacak. 23 g3 f8 24 d3 Siyahın... f5 ile atını oyuna dönmesini engelleyen ince bir hamle f5 Bu hamleyi yapmasaydı Siyah direnişini uzatabilirdi, ancak c6 25 h4 sonrasında da Beyazın konumu yine çok üstündür. 25 e2 g7 26 d4 Siyahın f- ve g- erleri birer kare geride olsalardı her şey bambaşka olacaktı, şimdi ise şah kanadı zayıflıkları konumu savunulamaz kılar f8 27 xc8 xc8 28 d2 f7 (D) XIIIIIIIIY 9-+q+-+-mk0 9zpl+-+rvlp0 9-zp-+-+-sn0 9+-+p+pzp sN zP-vL-0 9PzP-wQ-zPPzP0 9+L+-+RmK-0 xiiiiiiiiy 29 c1 Doğrudan 29 h4 sürmek de çok etkiliydi e d8 30 e6 f6 31 xg7 xg7 32 b8 (...f4 tehdidi vardı) de Siyahı kurtaramazdı, kötü yerleşmiş taşları rakibin fil çiftiyle baş edemez. 30 h4 gxh4 31 xh4 c8 32 g3 g4 Oyunu hemen kaybeder. Siyah direnmeyi sürdürmek niyetinde idiyse d7 oynamalıydı. 33 b5 f8 34 d6 e6 35 xc8 xc8 36 xf5 1-0 *** Liderlik koltuğundaki Lasker, sondan üçüncü turda kariyeri boyunca baş rakiplerinden biri olacak Tarrasch a karşı üstün bir konumdayken kaybetti. Şampiyonun bu oyunu kazanmayı ne kadar da çok arzu ettiğini tahmin etmek hiç zor değildir; ne de olsa Tarrasch daha önce kendisinin maç teklifini geri çevirmiş, üstelik Steinitz ile yaptığı maçtan sonra Lasker in unvanı gerçekten hak etmiş olmadığını ileri sürmüştü. Yaşadığı moral bozukluğu nedeniyle Blackburne karşısında da beklenmedik bir yenilgi alan Lasker, son turda Burn e karşı kazandıysa da, son üç turuna lider girdiği turnuvayı 21 oyunda 15½ puan ile ancak üçüncü sırada tamamlayabildi. 40