T.C. HARRAN ÜNĠVERSĠTESĠ ĠLAHĠYAT FAKÜLTESĠ I. ULUSLARARASI KATILIMLI BĠLĠM DĠN VE FELSEFE TARĠHĠNDE HARRAN OKULU SEMPOZYUMU.

Transkript

1 T.C. HARRAN ÜNĠVERSĠTESĠ ĠLAHĠYAT FAKÜLTESĠ I. ULUSLARARASI KATILIMLI BĠLĠM DĠN VE FELSEFE TARĠHĠNDE HARRAN OKULU SEMPOZYUMU Nisan 2006 II. CĠLT Editör Prof. Dr. Ali BAKKAL ġanliurfa 2006

2 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu ArĢ. Gör. Dr. Kadir PAKSOY ISBN: Dizgi ve Ġç Sayfa Tasarım Kapak Tasarım ArĢ. Gör. Dr. Hüseyin KURT Öğr. Gör. Haldun ÖZBUDUN Baskı Yeri ve Yılı ġelale Matbaası Haziran Konya Bu kitap internet sitemizde de elektronik ortamda yayımlanmıģtır. Ġnternet adresi: e-posta: ilahiyat@harran.edu.tr Adres: Harran Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Mardin Yolu 20. Km. Osmanbey Kampusü / ġanliurfa Tlf: Faks: Bu kitapta yer alan bildirilerin ilmi ve hukuki sorumlulukları yazarlarına aittir. Bu kitap, TÜBĠTAK ve Türkiye Diyanet Vakfı nın katkılarıyla basılmıģtır.

3 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 81 ĠSLAM FELSEFESĠNĠN KAYNAKLARINDAN BĠRĠ OLARAK HARRAN AKADEMĠSĠ VE SÜRYANĠ FELSEFESĠ Nesim DORU* Abstract shraki philosophy had moved to Alexandria from Athens and was transmitted to Antioch I by Syrians. Howewer, here, with the controbution of Jacobians, this philosophy had been transformed to a Mağribi style. This thought discipline mo ved from Harran to Baghdad. Most probably via Tikrit. Ġn other words, in spite of the common belief, Harran is not the center of Mashriki (Nasturi) philosophy but a stop of Mağribi (Jacobian) thought through its journey to Baghdad. Here therefore, it should be stressed that the center of Mashriki philosophy is Gundi-Shapur. Because Gundi-Shapur received its Mağribi thought directly from Antioch and indirectly from Ruha/Urfa and Nsibis academias while it also received the roots of this philosophy from Athens. This city also became a center of eclectic and hermetic thoughts after the influence the Ġndian and Chinese mysticisms. All these characteristics of Gundi-Shapur were first transmitted to Baghdad and than played great role in the revival of Mashriki philosophy in muslim world. H arran, Urfa ve Rasül-Ayn (Ceylanpınar) arasında kurulu eski bir yerleģim yeridir. Ġskender in doğu seferi sırasında Yunanistanlı bir çok bilgin Harran a yerleģti. Yunanistan ve Makedonya asıllı insanların Harran a yerleģmeleri ve gök cisimlerini tanrılar olarak görmeleri, zamanla buranın Pagan Kent olarak kayıtlara geçmesine neden olmuģtur. Aslında Paganus sözcüğü çiftçi anlamına gelmekte olup, zamanla Hıristiyan olmayıp eski putperest dinlerinde kalanlar için kullanılmıģtır. 1 Tarihte Harranlıların dini olarak bilinen inanç, aslında Yunanistan kökenli insanların getirdiği Pisagoryen öğretiler ile Kildaniler in [gökbilimcilerin] Babilistan dan arta kalan inançlarının karıģımı olan bir dindir. Zira, Pisagor, komünal bir topluluk oluģturmuģ ve kendilerine özgü ritüeller ve giysiler icad etmiģler ve tapınaklar inģa etmiģlerdir. Bunun bir benzerine de Harran da yerleģmiģ olan halk sahipti. 2 * Ankara Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġslam Felsefesi, Doktora öğr., nesimdoru@hotmail.com 1Muhammed A. Alhamad, Devru es-suryan Fil-Ulum el-arabiyya, Darur-Ruha, Halep, 2002, s Abdulvahhab Fadıl, Harran Ve Medresetuha, Beyne n-nahrayn, sayı:39-40, 1982, ss

4 82 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu Harranlılar, ruhun göçmesi inancına inanıyorlar ya da ruhun bedenden ayrıldıktan sonra yıldızlar dünyasında kaldığına inanıyorlardı. Onlara göre iki dünya vardır: a) Gökler dünyası ve b) Ay küresinin altındaki dünya. Yer küresi, gök, güneģ ve yıldızlar yaratılmamıģ olup, ezelidirler. Harranlılar peygamberlere de inanmıyorlardı. Onların peygamberleri, filozoflar ve bilginlerdi. 1 Görüldüğü gibi doğu ve batı kültür ve inançlarının karıģımı bir din olan Harranlılar ın dini eklektik bir yapıya sahiptir. Hıristiyanlığın ilk yüzyılında Harran da Yunanlılar, Kildaniler ve Araplar oturuyordu. 2 Hıristiyanlık güçlenip Doğu Roma devletinin resmi dini haline geldiğinde Hıristiyanlar, Harranlılar ın Hıristiyan olmalarını istedi ancak baģarılı olamadılar. Bu nedenle Harran a Helenopolis adını verdiler. Harran, yeni dini kabul etmek istemeyen Yunanlılar ın ve diğer karģıtların merkezi haline geldi. Bu din bağlıları, Ġslam güçleri bölgeyi ele geçirdikten sonra, Halife Me mun zamanında öldürülmekten kurtulmak için kendilerine Sabiiler adını verdiler 3 Bölgenin Müslümanlar tarafından ele geçirilmesinden sonra, Hıristiyanlar, Müslümanlar, Harranlılar ve Bardaysan ın ardılları arasında yazgı ve özgür irade ile ilgili tanrıbilimsel ve felsefi tartıģmalar meydana gelmiģtir. Hıristiyanlar ve Bardaysan ın ardıllarına göre, insan özgürdür ve etkinliklerinde de yine özgürdür. Bu düģünce o dönemde geliģmekte olan Mutezile bilginlerini etkilemiģ gibi görünmektedir. Diğer tarafın görüģüne yani Harranlılara göre ise, meydana gelen her Ģey, Allah ın takdir etmesi ve gök cisimleri tarafından yönetilen yazgı ile meydana gelir. Ġnsan etkinliklerinde özgür değildir. Bu düģünce de Ġslam düģüncesinde o dönem varlığını sürdüren Cebriye mezhebini ve Emevi halifelerinin desteklediği düģünceleri etkilemiģe benzemektedir. 4 Harranlılar Süryanice konuģuyorlardı. Yıldızların ruh sahibi olduğu ve tanrı ile insan arasında aracı olduğu inancına sahiptiler. Bu nedenle yıldızlar için törenler ve heykeller meydana getirmiģ, yıldızlara insan ve hayvanları kurbanlar olarak sunmuģlardır. Harranlılar ın inģa ettiği heykeller, belirli geometrik ölçülerle yapılıyordu. Bu nedenle astronomi ve geometride çok önemli çalıģmalar yapmıģlardır. Harran da kurulan akademi, Ġskenderiye den Antakya ya göç eden akademinin bir devamı idi. 5 Bu akademiyi Antakya dan Harran a taģıyan biri Harranlı diğeri 1 Muhammed A. Alhamad, Age., ss Muhammed A. Alhamad, Age., s Yuhanna Kumeyr, Ġslam Felsefesinin Kaynakları, çev: Fahreddin Olguner, Dergah yay., Ġst., 1992, s Muhammed A. Alhamad, Age., ss Bu geçiģin nasıl gerçekleģtiğini Ġbn Ebi Useybia dan naklen Fârâbi den öğreniyoruz: Ta lim, Ġskenderiye den Antakya ya geçti. Orada tek bir adam kalıncaya kadar devam etti. Bu adamdan baģka iki adam bu ta limi aldılar ve beraberlerinde kitaplar olarak oradan çıktılar. Onlar da birisi Harran lı diğeri de Merv li idi. Merv li olandan iki adam ders aldı. Birisi, Ġbrahim el-mervezi diğeri de Yuhanna b. Haylan idi. Harran lı olandan Papa Ġsrail ve Kuveyri ders aldı. Ġkisi de Bağdat a gittiler. Ġsrail ve Yuhanna b. Haylan din iģleriyle, Kuveyri ise eğitim iģleriyle uğraģtılar. Ġbrahim el-mervezi ise, Bağdat a gitti ve oraya yerleģti. Mervezi den Matta b.yunan ders aldı. Fârâbi, Yuhanna b.

5 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 83 Mervli olan iki bilgindi. 1 Bu akademide yetiģmiģ önemli filozoflar Ģunlardır: Teodor Ebu-Qurra, Yakubi ruhbanlardan Teodosiyos Romanos (öl. 896), Ġslam düģünürlerinden Farabi ye de hocalık yapan ünlü Hıristiyan tanrıbilimcisi Yuhanna Bar-Haylan ( ) ve en önemlisi de daha sonra Bağdat a taģınacak akademide bir çok önemli çeviri etkinliğine katkıda bulunan ve bir çok önemli felsefi eser bırakan Sabii kökenli Sabit Bar-Qurra ( ) ve onun oğlu Sinan Bar-Sabit Qurra dır. Bu bilginlere az sonra değineceğiz ama öncelikle akademinin eğitimi hakkında kısaca bilgi vermek yerinde olur kanısındayım. Akademide öğrenci üç aģamalı bir eğitimden geçirilirdi. Birinci aģamada çocuk küçük yaģta okula alınır, gizemler bilgisine sahip olsun diye belli bir eğitim programından geçirilirdi. Ġlk olarak Süryanice, Yunanca ve Arapça dillerine sahip olmaları sağlanırdı. Ġkinci aģamada edebiyat dersleri ile beraber Matematik, Astronomi ve Müzik dersleri verilirdi. Matematik dersinin amacı, ileride felsefe ve ileri düzeyde astronomi dersleri ile tanıģacak öğrencinin zihni etkinliğini geliģtirmektir. Bu aģamanın sonunda öğrenci, Yunanca ve Süryanice den Arapça ya kolaylıkla çeviri yapabilme düzeyine geliyor ve Euklides, Batlamyus gibi bilginlerin eserlerini anlayacak düzeye ulaģıyordu. Üçüncü aģama ise, yüksek öğrenimin karģılığıydı. Bu aģamada öğrenci Felsefe, Tıp ve Matematik dersleri alırdı. Yine bu aģamada öğrenci artık yavaģ yavaģ küçük bilimsel eserler yazmaya baģlıyordu. Yapıt basımı ve cilt iģi de bu aģamada öğrenilirdi. 2 Bu akademi tıpkı Platon un Atina Akademisinde olduğu gibi kapısında kendini bilen tanrısını bilir ifadesi yazılıydı. Bu akademi yaklaģık olarak yarım yüzyıl etkinlik gösterdikten sonra Bağdat a aktarılmıģtır. 3 ġimdi bu akademide önemli çalıģmalar yapmıģ bu filozoflardan Teodor Ebu- Qurra ile Sabit Bar-Qurra hakkında bilgi vermeye çalıģacağız. Teodor Ebu Qurra ( ) 8.yüzyılda yaģayan ve Süryani bilim tarihi açısından önem taģıyan Ebu-Qurra, Arapça ya mantıkta ilk bilimsel çevirileri yapmakla tanınsa da bu durum açık değildir. Bazı kaynaklarda Aristo ya ait I. Analitikleri çevirdiği söylense de Ģimdiye kadar bu görüģü destekleyen somut bir kanıt ortaya çıkarılmıģ değildir. Ebu-Qurra yı önemli kılan Ģey, onun dini inançları rasyonel bir bakıģ açısıyla yorumlamaya çalıģmasıdır. Süryanice, Arapça ve Yunanca bilen Ebu Qurra ile yaģadığı dönemde hakim kültür Mutezile düģüncesi arasında etkileģim meydana gelmiģtir. Saydığımız bu üç dilde eserler bırakmıģtır. Ona atfedilen bir eserde bir Müslüman ve Hıristiyan arasında geçen irade özgürlüğü ile ilgili tarıģmalar konu edinmiģtir. 4 Bu da gösteriyor Haylan dan Kitabu l-burhan ın sonuna kadar ders aldığını söyler. (Ġbn Ebi Useybia, Uyunu l-enba Fi- Tabakati l-etibba, Daru l-kutubi l-ġlmiyye, Beyrut,1998, ss ) 1 Hilmi Ziya Ülken, UyanıĢ Devirlerinde Tercümenin Rolü,, Ülken Yay., Ġst., 1997, s Muhammed A. Alhamad, Age., ss Yuhanna Kumeyr, Age., s Macit Fahri, Ġslam Felsefesi Tarihi, çev: Kasım Turhan, Ġklim Yay., Ġst., 1992, s. 45

6 84 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu ki, o dönemde Müslümanlar arasında yapılan tanrıbilimsel ve felsefi tartıģmalarda Süryaniler in rolü açıktır. Süryanice dilinde kaleme aldığı Mesih in Ölümü Hakkında eseri onun heretik unsurlara karģı yazdığı bir tepki niteliğindedir. Yunanca olarak da baģta Teslis inancı olmak üzere, irade sorunu ve o dönem Mutezile bilginlerinin tartıģtığı Söz ün (kelam-logos) yaratılması sorunlarıyla ilgili eserler yazan filozofumuz felsefi kavramlar ve tanımları ile ilgili bir eser de yazmıģtır. Yine bu dilde Tanrı ın varlığını akli ve analitik yollarla kanıtlayan bir eser daha yazmıģtır. Arapça kaleme aldığı eserleri ise daha geniģ ve kapsamlıdır. Onlardan bir bölümünü buraya alıntılamak istiyoruz: 1.Yaratıcının Varlığı ve Gerçek Din Hakkında 2.Tevhid ve Teslis Üzerine GörüĢler 3.Tanrı yı Bilmenin Yolu ve Oğul un Ezelliliği Hakkında 4.Enkernasyon DüĢüncesini Ġnkar Edenlerin GörüĢlerini Çürütme. 5.Allah ın Sözünün YaratılmıĢ Olduğunu Söyleyenler Üzerine Tepki 6.Ġkonlara Tapınma Üzerine 7.Hıristiyanlığın Gerçek Din Olduğu Hakkında 1 Teodor Ebu Qurra, Yaratıcının Varlığı ve Gerçek Din Hakkında adlı eserinde Tanrı nın varlığının delillerinden bahseder. Bu eserinde rasyonel bir yaklaģım sergileyen düģünürümüz, daha sonra Ġslam dünyasında bu konuda ileri sürülen delillere ilham kaynağı olmuģtur. Filozofumuza göre akıl, evvela somut nesneleri tek tek algılar, olaylar arasında bağlar kurularak aynı türden tüm nesnelere doğru giderek sonuçlama yapılır. Örneğin palamut ağacının dört unsurdan (hava, toprak, su ve ateģ) meydana geldiği bilindikten sonra bu durumun bütün ağaçlar için hatta tüm canlı ve cansız varlıklar için söz konusu olduğu sonucu çıkarılır. 2 Bu, tümevarım yöntemidir. Ġslam filozoflarından Kindi ve Ġbn Sina da benzer düģüncelerle bilgi görüģlerini açıklamıģlardır. Ancak, Ebu Qurra ya göre, akıl duyularla algılanamayan fizik sahasının dıģında kalan metafizik nesneleri de tasarımlayabilir. Bu, görünen ve bilinen nesnelerden müģahede edilmeyen soyut sonuçlamaların yapılmasıdır ki, Ġslam felsefesinin en temel argümanlarından birisidir. Örneğin bir nehirde yüzen çok sayıda tomruk gören birinin bu tomrukların kendi baģına iradi bir biçimde yüzmediklerini aksine bunu yapanın daha kuvvetli bir güc ve aynı zamanda hikmetle hareket eden bir sanatkâr olduğunu bilir. Madem gözle ve diğer duyu organları ile müģahede edilemeyen bir nesnenin bilinmesi olasıdır o halde en mükemmel varlık olan yaratıcının da bilinmesi olasıdır. 3 1 Samir Halil, Fi Siyreti Teodoros Ebi Qurra ve Asarihi, MaĢrik, 1999, ss Teodor Ebu Qurra, Fi Vucudi l-halik Ve d-dini l-kayyim, nģr: Lewis ġeyho, MaĢrık, sayı:11, s Teodor Ebu Qurra, age, s.761

7 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 85 Filozofun bu meselede kullandığı diğer bir kanıt da Ģudur: Tabiatta her nesnenin aslı üzere kalmayıp değiģtiği ve baģkalaģtığı görülmektedir. Bunu yapan, tabiattan daha kuvvetli bir varlıktır. Tabiatları gereği birbirinden farklı unsurların bir arada olması da üstün bir varlığın olmasını gerektirir. Su ve toprak, tabiatları gereği aģağıya doğru seyreden varlıklardır. Ama ateģ ve hava ise tam tersi yöne doğru çıkıģ sergileyen varlıklardır. Bunları orta bir yerde buluģturan üstün bir kuvvet vardır. Üstelik bu unsurlar birbirine zıt unsurlardır. Zıtları bir araya getiren yine üstün bir varlıktır. 1 Ebu Qurra bu eserinde Tanrı nın sıfatlarından da bahseder. Ona göre Tanrı, dört unsurdan sayısız varlıkları meydana getirmiģtir. O halde Tanrı, hikmet sahibi bir varlıktır. Bu varlıkların hepsi insan için yaratıldığına göre bu güç, aynı zamanda feyyazdır da. Mutlak iyiliktir ve üstün bir varlıktır. Kötülükleri ve bunu iģleyenleri hemen yok etmeyip onlara mühlet vermesi de merhametli, halim ve sabır sahibi olduğunu gösterir. Bu dünyadan baģlarına hiçbir musibet gelmeden gidenlerin ve eziyet ve cefa çeken salih insanların da bu dünyadan rahat yüzü görmeden ayrılmaları da onun adaletinin bir tecellisidir. Ölümden sonra bunun gerçekleģeceği inancı onun adaletini ifade eder. Tanrı, dıģındaki varlıkların hepsine muhalif olarak ezelidir. Tabiattaki unsurlar, değiģme ve dönüģme kabul ettiğinden ezeli olamazlar. Tanrı, yaratıcı sıfatıyla ezelidir. Ġnsan zihni zorunlu olarak kendisi yaratılmamıģ tek bir yaratıcıya gitmek durumundadır. Aksi takdirde kısırdöngü meydana gelir. Ebu Qurra nın bu görüģleri Ġslam felsefesinin ortaya çıkması arefesinde mutezile kelamcıları üzerinde etkili olmuģtur. Onun kullandığı argümanların benzerleri daha sona Ġslam filozofları tarafından da kullanılacaktır. ġimdi de bu akademide yetiģmiģ baģka bir ilim alamı olan Sabit b. Qurra ya geçmek istiyoruz. Sabit Bar-Qurra ( ) 821 yılında doğan Sabit, bu okulun yetiģtirdiği en büyük filozof olmakla kalmayıp, Ġslam Felsefesinin kaynaklarından biri olan çeviri sanatında en önemli çalıģmaları yapmıģ bir filozoftur. Harran Akademisindeki felsefi eserlerin çoğu Yunanca ve Süryanice dillerinde yazılıydı. Sabit, bu iki dili de çok iyi derecede bildiği için kısa zamanda Pisagor, Platon, Aristo, Proklus ve diğer Yunan filozofların eserlerine vakıf oldu. Sonraki yıllarda Rakka ya gitmek durumunda kalan Sabit, burada Hıristiyan, Yahudi ve Sabiiler için felsefe ve tıp alanında çalıģmalar yürütecek bir akademi açtı. Bu akademide Battanili Muhammed b. Cabir b. Sinan, Ġbrahim b. Zehrun, oğulları Ġbrahim ve Sinan Bar-Sabit Qurra gibi bilginler yetiģti. Yahudi Bar-Ebi Sena ile Hıristiyan Useybi Bar-Ġsa da Sabit in elinde yetiģmiģ bilginlerdir. 2 Daha sonra Bağdat a taģınacak olan Sabit, burada da Huneyn Bar-Ġshak ile birlikte çeviri 1 Teodor Ebu Qurra, age, ss Muhammed A. Alhamad, Age., s. 87

8 86 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu etkinliklerine katılacak ve Ġslam felsefesinin kaynakları olan Yunan felsefi eserleri Müslümanlara kazandıracaktır. Abbasiler döneminde özellikle Matematik ve Astronomi alanlarında büyük bir üne kavuģmuģ Harranlı ailesinin atası olan Sabit, yaģadığı dönemde kendisiyle tıp, astronomi ve felsefe alanında boy ölçülemeyecek nadir insanlardandır. 1 Sabit Bar-Qurra, 15 i Süryanice toplam 165 eser bırakmıģtır. Bu eserlerin çoğu tıp bilimi ile ilgili eserlerdir. Felsefe ile ilgili yazdığı eserlerin yanısıra Matematik, Astronomi, Fizik, Müzik gibi alanlarda da eserler vermiģtir. Aristo nun Organon eseri üzerine çalıģmıģ, Platon un Cumhuriyet adlı eserindeki sembollerin açıklaması ile ilgili ayrıca bir çalıģma yapmıģtır. Aristo nun Fizik eserinin I. yapıtını da açıklayan Sabit, Peri-Hermeneias ı ve Kategoriler i çevirmiģ ve daha bir çok felsefi çalıģmaya imza atmıģtır. 2 Burada Sabit Bar-Qurra nın çeviri sanatı hakkında biraz bilgi vermemiz yerinde olur düģüncesindeyim. Sabit, daha önce Antakya akademisinde tecrübe edilen literal anlamlandırma yöntemine egemen biri olarak, Ġskenderiye akademisinin metaforik ve allegorik anlamlandırmaya dayanan çeviri yöntemi yerine, harfi yani literal dediğimiz açık ve ilk anlaģılan anlama dayanan yöntemi benimsemiģtir. 3 Sabit Bar-Qurra, Ebu Musa Ġsa Bar-Useybi nin kendisine sorduğu sorulara karģılık olarak verdiği yanıtları topladığı risalede, bir çok felsefi ve mantıki sorunu da ele almıģtır. Ona göre, Tanrı, bilfiil tüm fiilleri, bütün özellikleri ile birlikte bilir. Aynı biçimde tikelleri de bilir. Qurra ya göre, semboller ve sayılar gibi sonsuz türleri de bütün yönleri ile bilen Tanrı, cevher olduğundan ve cevherler de değiģmeyeceği ve karģıtları kabul etmeyeceği için, eģyayı zamanda değil tümel olarak ezelde bilmiģtir. Her ne kadar değiģen subje değil objedir denilse de ona göre, bir Ģeyin oluģu ve bir Ģeyin olduğu ayrıdır. Birincisi bir zamana iģaret etmezken diğeri bir zamanda olduğunu gösterir. Tanrı ise ikincisi ile nitelenemez. 4 Bu görüģlerin aynısı daha sonra Farabi ve Ġbn Sina tarafından savunulacak ve Ğazali nin bu sorundan dolayı Ġslam filozoflarını sert bir biçimde eleģtirmesine neden olacaktır. Sabit Bar-Qurra, bir çok konuda Ġslam filozoflarını etkilemiģ ve ilgilerini çekmiģtir. Örneğin, her cisim yer kaplar biçimindeki kabul edilen görüģün tersine düģünceler taģıyan Sabit in, evrende birbiri ile yarıģan iki çekim merkezinin olduğunu, yer ve gökteki her cismin hatta bağımsız varlıkların bile elementleri arasında bu çekim gücünün egemen olduğunu iddia etmesi Ġslam filozoflarının tepkisine yol açmıģtır. BaĢta Ġbn Sina olmak üzere, Fahreddin Razi ve Adud ud-din el-ġci gibi Ġslam filozof ve kelamcılarının tepkisine yol açmıģ ve Sabit e karģı argümanlar sunmuģlardır. 5 1 Said ġirazi, Sabit Bin Kurra Ġdem Dergisi, sayı: 5, Ġst., 2003, s Agm., ss Muhammed A. Alhamad, Age., s A.I. Sabra, Thabit ibn Qurra On The Ġnfinite and Other Puzzles, Zeitschrift Für Geschichte Der Arabisch-Ġslamischen Wissenschaften, Band 11, 1997, s. 6 5 Ġbn Sina, en-necat Fi el-mantık ve el-ġlahiyat, Dar ul-cil, Beyrut, 1992, C. 2, s. 165; Fahreddin Razi, el-

9 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 87 Sabit Bar-Qurra, Ġslam felsefesinde özellikle Ebu Bekir Zekeriya Razi ve Ġhvan-ı Safa gibi Ġslam filozoflarının üzerinde de etkili olmuģtur. 1 Harran akademisinde son olarak Sabit Bar-Qurra nın oğlu Sinan Bar-Sabit ten sözetmek istiyoruz. Babası Sabit ten tıp eğitimi alan Sinan, daha sonra Bağdat a gelerek halife Muktedir Billah ın korumasına girmiģ ve Müslüman olmuģtur. Süryani Krallarının Tarihi, EĢit Olma, Yıldızlar Risalesi, Sultanlık ve KardeĢlik Risalesi, Sabiiler Hakkında gibi eserler yazan Sinan, Sabiiler in dualarını da Arapça ya çevirdi. Onun bugüne ulaģan eserlerinden Siyaset un-nüfus adlı eseri, anahatları ile, insanın gizli bilimleri bilmesiyle ilgili sorunlar, ölüm ve ölümden sonraki yaģam, öbür dünya inancı ve insani nefislerin niteliği ile ilgili sorunları ele alır. 2 Ġslam Felsefesinde MaĢrıki ve Mağrıbi Ayırımı ve Bunun Süryani Kökenleri Bilindiği gibi Ġslam felsefesinde MaĢrıki ve Mağrıbi ayırımı tam olarak ilk defa Ġbn-Sina ya atfedilir. Ġbn Tufayl, Fahreddin Razi ve Ġbn RüĢd buna tanıklık etmektedir. Zira Ġbn-Sina, Mantık ul-maģrıkiyyin ve el-hikmet ul-maģrıkiyyin adı ile iki eser yazmıģ ve eserlerinde MaĢrıki Hikmet [Doğulu Bilgelik] değimini kullanmıģtır. Ġbn RüĢd e göre Ġbn Sina felsefi düģüncelerini doğu halklarının inançlarından ve özellikle yıldızların ve gök cisimlerin tanrılar olduğunu söyleyen halklardan aldığını söylemektedir. 3 Bazı doğubilimciler de MaĢrıkiyye tanımının doğu halklarının düģüncelerini tanımlayan ġarkiyye tanımından alındığını söylemektedirler. Ġbn Sina Mubahasat adlı eserinde Ģöyle der: Kitabu l-ġnsaf adı ile bir eser yazdım. Orada bilginleri maģrıki ve mağrıbi olmak üzere ikiye ayırdım. Onların görüģlerini karģılaģtırdım ve bunu Ġnsaf adlı eserimin giriģi yaptım. Bu eser meseleyi kapsıyordu. Bağdatlıların zaafiyetlerini, eksikliklerini ve cehaletini kapsıyordu. Lakin vakit darlığından Ģimdi Ġskender, Themistius, Yahya en-nahvi ve benzerlerinin ele aldığı kadar bu meselelerle uğraģıyorum. 4 Bu eseri neģreden Abdurrahman Bedevi ye göre, Ġbn Sina terminolojisinde MaĢrıkiler onun çağdaģı Bağdatlı MeĢĢailerdir. Mağrıbiler ise, Ġskender, Temistiyus ve Yahya en-nahvi dır. 5 ÇağdaĢ Ġbn RüĢd çülerden Muhammed Abid Cabiri ye göre ise, MaĢrıkiler Harran akademisinden etkilenen Belhi (öl h), Amiri (öl. 381 h) ve Ġbn Sina gibi Ġslam filozoflarıdır. Mağrıbiler ise, Ebu BıĢır Matta, Yahya Bar- Adi ve Sicistani gibi MeĢĢai ve Süryani kökenli filozoflardır. Cabiri ye göre, MaĢrıkilerin felsefi düģüncelerinin temelinde Harran akademisinde yetiģmiģ, ezoterik bilimlerde Mebahis ul-maģrikiyye, Dar ul- Kitab ul-arabiyya, Beyrut, 1990, s ; Adud ud-din el-ġci, el-mevakıf fi Ġlm il-kelam, Alem ul-kütüb, Beyrut, s Muhammed A. Alhamad, Age., s Sinan b. Sabit. Qurra el-harrani, Siyaset un-nufûs, Matbaat ul- Ġslamiyya, Kahire, 1992, ss Ġbn RüĢd, Tehafut et-tehafut, Bouyges yayını, Dar ul-maģrık, Beyrut, 1986, s Ġbn Sina, Mubahasat, ĠntiĢarat-ı Bidar, Kum, 1413 K ss Abdurrahman Bedevi, Aristo Ġnd el-arab, Mektebet un-nahdat ul-mısriyya, Kahire, ss

10 88 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu uzmanlaģmıģ ve gök cisimlerinin tanrılığını iddia eden Sabiiler, Pers ulusçuluğu ve Uzakdoğu nun mistik inançları vardır. 1 Ġslam filozoflarından Fahreddin Razi de el-mebahis ul-maģrıkiyye adı ile bir felsefe külliyatı yazmıģtır. Fahreddin Razi ve Felsefi-Kelami GörüĢleri adı ile bir çalıģma yapmıģ çağdaģ ilim adamlarından Muhammed Salih Zerkan, Fahreddin Razi nin bu tanımı nereden aldığı hakkında tam bilgilerinin olmadığını olasılıkla Razi, Hindistan veya Afganistan da iken bu eseri yazmıģ ve bu nedenle esere Doğuluların Meseleleri (el- Mebahis ul-maģrıkiyye) adını vermiģ olabileceğini söylemektedir. 2 Ancak yaptığımız araģtırmaya göre, bu tanımın kullanılması ilk olarak Ġskenderiye Akademisi nde Hıristiyan filozof Uriğenis e (Origenes/ ) kadar gider. Uriğenis, Ġncil için yazdığı açıklamaya ĠĢraki Açıklama adını vermiģtir. Çünkü bu açıklamada tanrısal Nur a, ĠĢraka, güç ve gizeme güvenmeye çağırır. Bunun felsefi tanımı ise, el-hikmet ul-ġģrakiyye olarak tanımlanmıģtır. 3 Uriğenis, Mesih in Tanrı nın doğal oğlu olmadığı sadece Tanrı ya yakınlığı nedeniyle derece ve düzey bakımından oğul olduğunu iddia etmiģtir. Tanrı nın Ġlk Akıl olduğunu iddia eden Uriğenis, Mesih in ona en yakın akıl olduğunu söylemiģtir. Bu anlamda Tanrı ve sözü, ikisi de ezelidir. Uriğenis in bu görüģleri daha sonra Ġskenderiye li Ariyus ve Nastur tarafından daha sistemli hale getirildi. Nastur, yorumlarında daha akılcı ve daha cesur olduğu için düģünceleri daha çabuk yayılma olanağı buldu. Nasturilik inancı bu anlamda felsefi Hıristiyanlık için bir temel oldu. Yakubiler ise, yorumlarında tutucu ve muhafazakardı. Akıl ile çatıģan dogmaları yorumlamada çekingen davrandılar. Bu nedenle Yakubilik, felsefi Hıristiyanlığın karģısında daha çok kilise Hıristiyanlığına temel oluģturdu. 4 Hıristiyanlıktaki hypostaslar inancı (vücud, ilim ve hayat) bu biçimiyle Yeni- Platonculuğun Bir, Akıl ve Alemin Nefsi üçlüsünden etkilenerek yeniden yorumlandı. Yakubilere göre, üç hypostas ayrı ayrı Ģeylerdir. Çünkü ilim ve hayat, vücuttan baģka Ģeylerdir. Yakubiler in bu inancı daha sonra ilerleyen dönemlerde materyalist görüģe kaymıģtır, zira Ġsa nın bedeninin tanrılığını iddia etmiģlerdir. Nasturiler e göre ise, ilim vücuttan ayrı bir Ģey olmadığı gibi hayat da ondan baģka Ģey değildir. Akılcı bir yorumu benimseyen Nasturiler, dünyanın aslının birlik olduğunu veya Tanrı nın birliği temeline dayandığını kabul etmiģlerdir. Nasturiler, dünyadaki birlik gibi, felsefe ve dini uzlaģtırma çabası güdüyorlardı. Ancak Yakubiler, kilise gerçeklerinin felsefi gerçeklerden daha üstün olduğunu iddia ediyorlar ve ikisinin iki ayrı disiplin olduğunu düģünüyorlardı. Bu nedenle Nasturiler felsefi, Yakubiler ise dini bir kimliğe bürünmüģlerdir. Nasturiler in Ġslam memleketlerindeki merkezi Bağdat tı. Nasturiler e göre hypostaslar ibarede üç olsa da gerçekte birdirler. Vücut, bir cevherdir ve tektir, çokluk kabul etmez. Ġlim ve 1 Muhammed Abid el-cabiri, Felsefi Mirasımız ve Biz, Kitabevi Yay., Ġst., 2000, ss Muhammed Salih Zerkan, Fahreddin Razi ve Arauhu el-kelamiyye ve el-felsefiyye, Dar ul-fikir, Beyrut, s.88 3 Muhammed el-behiy, Ġslam Dü üncesinin Ġlahi Yönü, çev: Sabri Hizmetli, Fecr Yay., Ank., 1992, 87 4 Muhammed el-behiy, Age., s. 92

11 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 89 hayat sonunda vücudun yetkinliklerinden öteye geçmez. Nasturiler in bu inancı Mutezile düģüncesini etkilerken, Yakubiler in düģüncesi de yetkinliklerin zattan ayrı olduğunu iddia eden Sıffatiyye mezhebini etkilemiģe benziyor. 1 Nasturi ayrılığından sonra Hıristiyanlık dünyasında yaģanan ayrılık nedeniyle Süryaniler, Doğu Süryanileri ve Batı Süryanileri olmak üzere iki gruba ayrılmıģtır. Doğu Süryanileri daha çok Pers ülkesi sınırında veya içlerinde yaģamıģ, Batı Süryanileri ise daha çok Doğu Roma Ġmparatorluğu sınırlarında yaģamıģlardır. Bu iki ekol de Aristo felsefesini epistemolojik malzeme olarak kullanmaktadırlar. Ama Nasturilik düģüncelerini göç ettikleri Pers topraklarında yerleģik olan Mistik inançlarla da zenginleģtirmiģ ve doğu kültürü ile Aristo felsefesini uzlaģtırmaya çalıģan bir ekole bürünmüģtü. Yakubiler ise, Aristoculuğu daha çok Platoncu bir tarzda okuyor ve felsefeye dini inançlarını destekleyen malzemeler gözüyle bakıyorlardı. Nasturilik inancının daha önce Ġskenderiye akademisinde tanımlanan ĠĢraki bir yol izlediği aģikardır. Gerek kristolojik tartıģmalarda gerek felsefi sorunlarda Aristo yu Yeni-Platoncu bir tarzda okuyan bu çizgi, Urfa, Nusaybin, Rasül-Ayn ve KınniĢrin akademilerinde temellerini sağlamlaģtırıp olgunlaģtıktan ve kurumlarını güçlendirdikten sonra Ġbas ın Nasturi [bilim adamları] göçünü baģlatmasıyla Gundiġapur a kadar uzanmıģtır. Abbasiler döneminde Gundi-ġapur dan Bağdat a taģınan bu düģünce bağlıları, Bağdat akademisinde Yuhanna Bar-Masevyeh nin baģkanlığını yaptığı Bağdat Akademisi nde toplandılar. Öte yandan Yakubilik Antakya ve Harran akademilerinde muhafazakâr çizgisini koruyarak önceki ekol gibi Bağdat a uzanmıģtır. ĠĢte Ġslam felsefesinin canlanması döneminde, MaĢrıkiler ve Mağrıbiler ayırımının temelinde Doğu Süryanileri ve Batı Süryanileri ayırımı vardır. ġimdi aģağıdaki haritayı inceleyerek maģrıki ve mağrıbi ayırımının temel kültürel merkezlerini ve Harran akademisinin konumunu görelim: 1 Muhammed el-behiy, Age., ss

12 90 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu Haritada da görüldüğü gibi felsefenin ĠĢraki tarzı Atina dan Ġskenderiye ye taģınmıģ, burada Süryaniler aracılığıyla Antakya ya intikal etmiģtir. Ama burada Yakubiler aracılığıyla bu düģünce tarzı mağrıbi bir kalıp içine girmiģtir. Harran dan Bağdat a taģınan bu felsefe muhtemelen Tikrit üzerinden taģınmıģtır. Yani Harran iddia edilenin aksine MaĢrıki (Nasturi) felsefenin merkezi değil Mağrıbi (Yakubi) düģüncenin duraklarından biridir. ĠĢte burada söylemek lazım gelir ki, maģrıki düģüncenin merkezi Gundi-ġapur dur. Çünkü CündiĢapur haritada da görüldüğü gibi Antakya dan mağrıbi düģüncesini hem doğrudan hem de Urfa ve Nusaybin akademisi üzerinden almıģ, üstelik bu düģüncelerin kökenlerini de Atina dan almıģtır. Bu felsefelere Hindistan ve Çin mistik düģünceleri de eklenince eklektik ve hermetik düģüncelere merkezlik yapmıģtır. CündiĢapur bütün bu birikimiyle Bağdat a taģınacak ve MaĢrıki felsefenin Ġslam dünyasında canlanmasına sebep olacaktır. Bu tespitten sonra artık Nasturi ibaresini kullandığımız her yerde maksadımızın MaĢrıki düģünce ve Yakubi ibaresini de kullandığımız her yerde maksadımızın Mağrıbi düģünce olduğu aģikardır. Bağdat akademisinde yetiģen Nasturi bilimadamları: Yahya (Yuhanna) el-batriq (815) (Nasturi), Qusta Bar-Luqa ( ) (Nasturi), Huneyn Bar- Ishak ( ) ve oğlu Ġshak Bar-Huneyn (911) (ikisi de Nasturi), Matta Bar-Yunus (940) (Nasturi) gibi bilim adamlarıdır. Burada bir istisna olarak Yakubi Humuslu Bar-Naima (835) da bu akademide yetiģen bilim adamları arasındadır. Dikkat edilirse, bu düģünürlerin hepsi - bir istisna dıģında - Nasturidir. Yakubiler ise daha çok Tikrit merkezinde yetiģiyorlardı. Ama onlar da daha sonra Bağdat a gelerek ekollerini korumak kaydıyla çeviri etkinliklerinde

13 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 91 bulunmuģlardır. Tikrit in Yakubiler in merkezi olması gayet doğaldır. Zira, Ġ.S. 6. yüzyıldan beri Tikrit kilise tarihi açısından kültürel ve dinsel öneme sahip olmuģtur. Dini açıdan önemli olmasının nedeni, Doğu Süryani Kilisesinin merkezi olmasıdır. Kültürel açıdan önemli olmasının nedeni de 9. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar felsefi düģünce merkezlerinden biri olmasındandır. 1 Bu tarihlerde Tikrit bilginleri arasında bulunan Süryani filozoflar Ģunlardır: Yahya Bar- Adi ( ) (Yakubi), Bar-Zur a ( ) (Yakubi), Bar-Hammar ( ) (Yakubi), Tikritli Ebu Rayta, (Yakubi), Tikritli Yahya Bar-Cerir (Yakubi) ve Tikritli Ebu Sa d Fazıl (Yakubi) gibi bilginler. Bu ekolde yetiģen bilimadamlarının hepsinin Yakubi olması iddiamızı güçlendirmektedir. Sonuç olarak, Ġbn Sina nın literatüründe ki MaĢrıkilik Doğu Süryanileri nin Ġslam felsefesindeki etkileri için kullanılıyorken, Mağribilik ise, Batı Süryanileri nin Ġslam düģüncesindeki karģılığıdır. BaĢka bir tanımla söylemek gerekirse, MaĢrıkiler: Uriğenis, Yahya en-nahvi, Ġskender Afrodisi, Ariyus ve Nastur un çizgisini devam ettiren Yahya (Yuhanna) el-batriq, Qusta Bar-Luqa, Huneyn Bar-Ishak, Ġshak Bar- Huneyn, Matta Bar-Yunus ve Humuslu Bar-Naima gibi filozoflardır. Onlardan etkilenen Kindi, Farabi ve Ġbn Sina da MaĢrıki sayılmalıdır. Mağrıbiler ise, Yahya Bar- Adi, Yakubi Bar-Zur a, Bar-Hammar, Tikritli Ebu Rayta, Tikritli Yahya Bar- Cerir ve Tikritli Ebu Sa d Fazıl gibi filozoflardır. Özellikle bazı Myezile Kelamcıları Yakubiler in etkisinde kalmıģlardır. Yakubiler in etkisini Kelam Felsefesi ile ilgili bir çok sorunda Abdul-Kerim ġehristani ve Mutezile bilginleriden Kadı Abdul- Cabbar ın eserlerinde açıkça görmek olanaklıdır. 1 Ġshak Sâkâ, Suryan (Ġman ve Hadare), C.3, Halep, s.438