TARİHTE ve GÜNÜMÜZDE ZEKÂT UYGULAMALARI

Transkript

1 TARİHTE ve GÜNÜMÜZDE ZEKÂT UYGULAMALARI

2 ENSAR NEŞRİYAT TİC. A.Ş. ISBN: Sertifika No: İSLÂMÎ İLİMLER ARAŞTIRMA VAKFI Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi: 22 Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi: 87 Kitabın Adı Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları Yayına Hazırlayanlar Dr. İsmail KURT Seyit Ali TÜZ İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Koordinatör Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekanı Son Okuma Doç. Dr. Necmettin KIZILKAYA İstanbul Üniversitesi Baskı ve Cilt: ÇINAR MAT. ve YAY. SAN. TİC. LTD. ŞTİ Yıl Mahallesi Matbaacılar Caddesi Ata Han No:34 / 5 Bağcılar - İSTANBUL Tel: Faks: Sertifika No: Basım: İstanbul, Ağustos 2017/ 2000 adet basılmıştır. Her hakkı mahfuzdur. İzin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz. Kaynak gösterilmek şartıyla iktibas edilebilir. İletişim Adresi: Ensar Neşriyat Tic. A. Ş. Oruçreis Mah. 12. Sokak No: Esenler/İstanbul Tel: (0212) Faks: (0212) ensar@ensarnesriyat.com.tr

3 12 GÜNEY AFRİKA DA ZEKÂT ALANINDAKİ YARDIM FAALİYET- LERİ: SANZAF (Güney Afrika Ulusal Zekât Fonu) Deneyimi Irshaadh AMOD Azınlık kelimesi Güney Afrika bağlamında tartışılmalıdır. Fakat onu Güney Afrika için tanımlamadan önce dünya genelindeki tanıma bakmak uygun olur. Sosyolog Louis Wirth azınlığı fisizksel ve kültürel karakterlerinden dolayı farklı ve eşit olmayan muamaleye tabi tutuldukları toplumdaki diğerlerinden ayrılan ve bu nedenle kendilerini kolektif ayrımcılığın objeleri olarak kabul eden insan topluluğu şeklinde tanımlar. Güney Afrika daki istatistikler beş tane ırksal kategori sunmaktadır ve bunların sonuncusu tanımlanmamış/diğer şeklindedir. Diğer kategorisi kayda değer olmayanlardır ve bunlar istatistiğe dahil edilmemiştir. İstatistiğe dahil olan kategorilerin 2010 yılındaki tahmini değerlere göre oranı Siyah Afrikalılar %78,4, Beyazlar %10,2 Renkliler %8,8 ve Hint ya da Asyalılar %2,6 dır. Güney Afrika da 1911 yılında yapılan ilk nüfus sayımına göre beyazlar nüfusun %22 sini oluştururken; bu rakam 1980 de %16 ya düşmüştür milyonluk Güney Afrika nüfusunun %97,9 u 11 resmi dilden birini veya işaret dilini konuşmaktadır. Resmi dillerin yanı sıra, Güney Afrika da birçok Afrika, Avrupa ve Asya dilleri konuşulmaktadır. Güney Afrika nüfusunun %60 ı 22 büyük dini gruplara aittir. Şunu ifade etmek gerekir ki; Güney Afrika Anayasası, uluslararası olarak tanınmış azınlık kavramına atıfta bulunmaz; bunun yerine topluluklara atıfta bulunur. (Pieter Voster) Dr., SANZAF, iamod@nizamia.co.za

4 522 TARİHTE VE GÜNÜMÜZDE ZEKÂT UYGULAMALARI Şimdi burada azınlıklar içindeki azınlık olan Müslümanlar üzerinde durmak istiyorum. Müslümanlar ağırlıklı olarak Hanefi ve Şafi mezhebini takip etmektedirler. Güney Afrika da sayıları giderek artan Malikiler de vardır. Güney Afrika Anayasası bireye dinini yaşama özgürlüğü vermektedir. İslâm ın üçüncü şartı olan Zekât, alimler ve birçok organizasyon tarafından ayakta tutulmaktadır. SANZAF bunlardan biridir. Zekâtın Toplanması Birçok Müslüman ülkenin aksine; Zekâtın toplanmasını temin etmek için çeşitli pazarlama stratejileri kullanmak zorundayız ki zekât toplumun kalkınmasına yardımcı olacak şekilde harcanabilsin. Zekâtı dağıtma sorumluluğu sıradan bir Müslüman tarafından kolayca yerine getirilebilir; fakat bu dağıtım Yüce Kur ân da öngörülmüş kategorilere göre midir? Daha da ötesi bugünün toplumu tekrardan kaçınmak için gerekli hassasiyeti talep etmektedir. İnsanların zekâtlarını fakirlere vermesi gerektiğinden bahsetmek çok kolaydır; fakat sıradan insan zekât alma hakkına sahip olan sekiz kategoriyle ilgili kuralları ve düzenlemeleri anlıyor mu, onları araştırmaya vakti var mı, zekâtı alan tarafın birkaç kez almadığından emin olacak vakti var mı? SANZAF olarak insanlara zekâtlarını vaktinde vermeleri gerektiğine ilişkin sorumluluklarını sürekli hatırlatmak zorundayız ve insanların zekâtlarını doğru hesapladıklarından emin olmak için farklı programlar uyguluyoruz. Farklı bir medya uygulaması olan Mimbar başarılı oldu. zekât hizmetlerini sürdürürken, yönetimi ve hesap verilebilirliği (Önce Allah a sonra geniş seviyede topluma) optimum seviyede tutmamız gerekiyor. Problem şu ki; biz gerçekten toplanması gereken zekâtı mı topluyoruz yoksa topladığımız zekâtla kendi sırtımızı mı sıvazlıyoruz? Para geldiğinde alındığına dair kayıt yapılır ve bankaya yatırılır. Bizden herhangi bir komisyon kesmeyen bankalara yatırıyoruz ki alıcılara zekâtı %100 olarak dağıtabilelim.

5 GÜNEY AFRİKA DA ZEKÂT ÇALIŞMALARI 523 Zekât Toplama Sürecinde Karşılaşılan Zorluklar Azınlık bir Müslüman topluluk olarak; insanların iyi niyetine güvenmek zorundayız. Topluluktan para toplamayı uygulamaya koyacak bir yasa ülkede bulunmamaktadır. - İnsanların iyi niyetinden maksat; kişinin zekât olarak ödediği miktarın tamamen onun iyi niyetine bağlı olmasıdır. Kişinin doğru miktarı verip vermediğini ölçme yolu yoktur. Yalnızca kişi zekâtının hesaplanmasında yardım isterse; ancak o zaman onun zekât olarak dağıtması gereken miktarı söyleyebiliriz. - Pazar payı; fon toplamak için Güney Afrika da nüfusun sadece %2-%3 ü ile çalışmalarına rağmen harika işler yapan organizasyonlar nedeniyledir. - Ülke dışına verilen paralar; dünya üzerindeki birçok savaş ve felaket nedeniyledir. Güney Afrika daki Müslümanlar arkalarına yaslanıp kardeşlerinin acı çekmelerini izleyemezler. Güney Afrika daki Müslümanlar bazı durumlarda Al Imdaad ve Gift of the Givers gibi vakıflar ile yardıma ilk koşarlar. Zekâtın Dağıtımı Bu zekâtın en önemli bölümü olarak kabul edilmektedir. Zekât amillerinin rolünü üstlendik ve biz varlığın dağıtımında kayda değer bir durumdayız. Dağıtım Kur ân da şart koşulan sekiz kategoriye göredir. Sadakalar (zekâtlar), Allah tan bir farz olarak ancak fakirler, düşkünler, zekât toplayan memurlar, kalpleri İslâm a ısındırılacak olanlarla (özgürlüğüne kavuşturulacak) köleler, borçlular, Allah yolunda cihad edenler ve yolda kalmış yolcular içindir. Allah, hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir. 1 Bu grupların altısında Güney Afrika daki fıkıhçılar arasında görüş ayrılığı yoktur. SANZAF a giren her misafir ile mülakat yapılır ve zekât verilebilir olup olmadığı ve hangi kategorinin altına girdikleri tespit edilir. Her misafirin yanlarında getirmesi gereken temel şeyler vardır. Örneğin; kimlik kartı, evlilik cüzdanı, adresi, 1 Kur ân 9:60.

6 524 TARİHTE VE GÜNÜMÜZDE ZEKÂT UYGULAMALARI eğer İslâm a yeni girmişse İslâm a girdiğini gösteren belge gibi evraklar. Bütüncül kalkınma planı çerçevesinde o andaki ihtiyacı desteklemek için bütün aile üyelerinin tamamını kuşatacak şekilde tartışılır. Sosyal çalışma görevlisi, zekât alan kişiyi zekât fonunun mentörlüğünde bir iş kurması veya yeteneklerini geliştirerek uygun bir iş bulması için teşvik eder. Kalkınma planının tamamlanmasına istinaden sosyal çalışma görevlisi karar için durumu Yardım Komisyonuna sunmaktadır. Eğer komisyon ikna olur ise ihtiyaç sahibini destekler veya durumu sosyal çalışma görevlisine daha fazla araştırması için geri gönderir. Değerlendirme sürecinde başarıyı sağlayan bir uygulama ev ziyaretleridir. Biz, insanları görmek için Medine sokaklarında dolaşan Hz. Ömer İbnu l- Hattab ın (r.a) uygulamasını esas alıyoruz. Ev ziyaretleri, aileye yapabileceğimiz yardımın en iyisini sağlayabilmeyi temin etmek içindir. Zekât alacaklısının her türlü yönü tekrar olmaması için kaydedilir ve zekât, hak eden doğru kişiye gider. Zekât uygulamamızda başvurduğumuz bir diğer önemli alan ise kişiyi yetiştirmekdir ki; o zekât alan bir kişi olarak kalmak yerine zekât veren olmaktadır. SEED Programı (Sanzaf Eğitim Güçlendirme ve Kalkınma Programı) İkinci Milenyumda eğitime öncelik verilmiştir. Kalkınma Birleşmiş Milletlerin de temel amacıdır. Güney Afrika nın ulusal kalkınma planına göre eğitim, talim ve innovasyon ülkenin uzun dönemli kalkınmasının merkezindedir. Bu öncelikler Zekât Fonunun SEED programı ile uyumludur. SEED programının temel odaklandığı nokta uzun dönemli sürekliliği sağlamaktır. Şu çok önemlidir ki, gençler kendine güven ve bağımsızlığa bir adım daha yaklaşacak şekilde çalışmalarını daha da ilerletecek imkanlara ulaşmaktadırlar. Zekât tutarını eğitim ve insan yetiştirmek için kullanırsak, bu yolla fakirliği azaltmak suretiyle millete yatırım yaptığımıza inanıyoruz. SEED programı seküler ve dini eğitime odaklanarak beş temel unsuru kapsamaktadır. Bu unsurlar; çocuk gelişimini, mesleki çalışmayı, yüksek öğrenimi, gençlik kalkınması/dini eğitimi ve yüksek lisans/doktora çalışmalarını içermektedir.

7 GÜNEY AFRİKA DA ZEKÂT ÇALIŞMALARI 525 Odak sadece yüksek öğrenime değildir; SEED programı yatırıma erken dönem çocuk gelişiminden itibaren başlamaktadır. Örneğin okul öncesi, ortaokul, öğretmen eğitimi, Daru l-ulûmlar gibi İslâmî çalışmalar. Aynı zamanda lise öğrencilerine burs ve kariyer danışmanlığı verilmektedir. Öğrencilere onların okul ve üniversite hayatları boyunca mentörlük programı sunduğumuz matematik ve fen gibi alanlarda sürekli destek sağlıyoruz. Fakirleri Destekleyen Projeler: Kalkınma; yenetenek ve istihdam. Bu program; yararlananların iş sahibi olabilmeleri için onlara beceri kazandırmaya çalışmaktadır. Yiyecek yardımı; Zekât alanların yiyecek için dilenmek zorunda kalmamalarını sağlamak için aylık paket, beslenme programı. Acil yardım; sel, yangın, başıboşluk ve kargaşa gibi durumlarda fon çeşitli şekillerde katkı vermektedir. Barınak; hepimizin ihtiyacı olan temel gereksinim. Kiralamada, resmi olmayan barınakta, yerleştirmede ve danışmanlık konularında destek veriyoruz. Ortaklık; Zekât fonu hizmetlerimizin kalitesini ve etkisini geliştirmek için çok çeşitli ortaklıklar ve ittifaklar için kullanılmaktadır. Örneğin; üniversitedeki bursiyer öğrencilerimize odaklanan Müslüman Öğrenciler Birliği, Minara Ticaret Odası Birliği ve İslâm Kalkınma Bankası burs programı. Kış programı: Fonun gecekondularda yaşayan Müslüman ve Gayrı Müslimlere battaniye dağıttığı kış faaliyetleri onları ısıtmaktadır. Büyükanne kampanyasında bir lise öğrencisi o gün için fakir bir büyükanne seçmektedir; öğrenci büyükanneye giyim mağazasında eşlik edip ona yardım etmektedir ve büyükanneye öğle yemeği ısmarlamaktadır. Bu durum yaşlı vatandaşlarımız için saygı ve sevgi oluşturmaktadır. Bu öğrencilerden bir kısmı büyükanneye yıl boyunca çeşitli şekillerde yardım etmeye devam etmektedir.

8 526 TARİHTE VE GÜNÜMÜZDE ZEKÂT UYGULAMALARI Fitre faaliyeti; Müslümanlar Ramazan ın sonlarına doğru Fıtır sadakalarını öderler. SANZAF diğer organizasyonlar gibi Fıtır sadakalarını onların yerine dağıtmak için hazır bekler. Kurban organizasyonu; SANZAF ın Güney Afrika bölgesinde en az kaynağa sahip olan alanları anlamlı şekilde desteklemeyi amaçlayan yıllık projesidir. Bu program temel imkanlardan yoksun olanlara yalnızca et temin etmekle kalmaz; aynı zamanda davet/tebliğ de yapar. Toplumun Müslüman ve Gayrı Müslüm üyeleri bayrama katılmak için davet edilir. Davetçi bu topluluğu İslâm ve Kurban hakkında bilgilendirir. Mescit Vakıf Programı Peygamber Efendimiz (s.a.v.) İmam Tirmizi nin naklettiği bir hadisinde Kim Allah rızası için büyük veya küçük bir mescid inşa ederse; Allah da onun için Cennette bir ev inşa eder buyurmuştur. SANZAF Kurban Bayramı günlerinde kurbanı bağışçının yerine icra etmek için sorumluluk almaktadır. Bağışçının izni ile paranın bir kısmı mescitler için vakıf fonuna yatırılır. Bugüne kadar fon büyüdü ve birçok mescit bu özel fon üzerinden restore edildi. Müslümanların Güney Afrika da azınlık olduğunu ve zekât için sınırsız gelirleri olmadığını göz önünde bulundurarak SAN- ZAF, eğitim ve güçlendirme programları ile fakirlerin hayatını geliştirmenin yollarını bulmak zorundadır. Zekât verilecek sınıflar içerisinde geriye kalan iki kategori olan zekât memurları ve Müellefe-i Kulûb etrafında birçok tartışma ortaya çıkmıştır. Zekât memurları için; onlara zekât üzerinden ödeme yapılabileceği şeklinde görüşler de vardır; bunun caiz olmadığını belirten görüşler de vardır. Bu tartışma hâlâ sürmektedir. SANZAF, sıkıntı oluşturan bu sorunları ele almak için Ulema Danışma Kurulunu oluşturmuştur. Müellefe-i Kulûb da ihtilaf konusu olmuştur, özellikle onların kim olduğu ve nasıl tanımlanacağı konularında ihtilaf söz konusudur. İmam Şafiî zekâtın sadece İslâm a girenlere verilebileceğinden hareketle Müşriklere verilemeyeceğinden bahsetmiştir. Hane-

9 GÜNEY AFRİKA DA ZEKÂT ÇALIŞMALARI 527 filerin çoğunluğu bu kategorinin yürürlükten kaldırıldığını düşünmektedir ve bu kategoriye zekât vermemektedir. Buradaki temel soru şu ki; İslâm ın Hz. Ömer zamanında güçlenmiş olması mı ayetin bir kısmini yürürlükten kaldırmıştır? Fıkıhçıların çoğunluğu bu görüşe katılmıyor; hatta yürürlükten kaldırma nın olmadığını söylemektedirler. Şimdi Müslüman olmayan bir kişi yardım için size gelse ve İslâm a karşı da hasmane bir tutuma sahip değilse biz ona zekât vermeli miyiz? Bizim alimlerimiz zekâttan veremeyeceğimizi fakat Allah rızası için sadaka fonlarının kullanılabileceğini söylemektedir. Azınlık Olarak Zekâtın Dağıtımında Karşılaştığımız Zorluklar: - Hanefî fıkhının zekât dağıtımı ile ilgili yaklaşımına göre eğer para hak eden kişiye ulaşmazsa zekât dağıtımından sorumlu olan amil günahkardır. - SANZAF millidir; fakat bölgesel olmamız gerekiyor ki ilk önce bölgemizde dağıtalım. - Fitre Bayram namazından önce dağıtılıyor; dolayısıyla biz Bayram namazından hemen önce fitrelerini veren kişilere yardım etmiş oluyor muyuz? Bu doğru mudur? Fitresini ödeyen herkesin fitresinin bayram namazından önce dağıtıldığından emin oluyoruz. - Vekâlet yoluyla temlik; yani alıcıların borçlarını direk olarak onlara hizmet sağlayanlara vermek, alıcılara nakit vermemek. Sürekli olarak bu konuyu tartışıyoruz. Hizmet sağlayıcılara direk ödeme yaparak alıcının hakkını teslim ettiğimizi düşünüyoruz, onun isteği de budur. - Benzer olarak; nakit/alışveriş çeki yerine yiyecek paketi vererek alıcıya karşı adil oluyor muyuz? Bizim görüşümüz, ki bu Güney Afrika daki birçok alimin de uygulamasıdır; eğer ihtiyaç sahiplerine nakit ya da alışveriş çeki verirsek; bunların yanlış kullanımıyla ilgili yüksek bir olasılık mevcut olduğudur. - Yardımı şartlı olarak yapmak. Örnek olarak eğer madde bağımlısı koca rehabilitasyona katılır ise hanımına yardım etmek

10 528 TARİHTE VE GÜNÜMÜZDE ZEKÂT UYGULAMALARI gibi. Zekât parasının ki bu büyük bir emanettir, doğru kullanılması için biz bu tür yardım alanlara karşı dikkatliyiz. - Aile üyelerinden X kişinin destek programına katılması şartıyla zekât yardımı yapılması. Böylece zekât alanları zekâta bağımlı olmamaları ve destekleme programları vasıtasıyla zekât alan yerine zeken veren olmaları için cesaretlendiriyoruz. Bu programlarla ilgili olarak zekât alanlar tarafından kurulan işler gibi birçok başarı hikayemiz vardır. - Ailenin yardım alabilmeleri için çocukları medrese/okula gitmeye zorlamak. Okul yöneticilerinden çoçuklarla ilgili rapor göndermelerini istiyoruz. Bunu yapmamızın nedeni karma evlilik yapan örneğin koca doğuştan Müslüman, hanım mühtedi ailelerin İslâm ın temel esaslarını dahi yaşamıyor olmalarıdır. - Faiz içeren borçları ödemek daima tartışma konusu olmuştur. Örneğin tarihi geçmiş elektrik faturası. Alıcı tarafın ihmalkarlığı nedeniyle faturasını ödemek için yardım araştırmayı geciktirmesi sonucunda faturada faiz birikmektedir. Yukarıdakilerin çoğu yeterince İslâmî değer ve eğitime sahip olmayan bilinçsiz zekât alıcıları bağlamındadır. Zekât fonu olarak; Allah a karşı hesap verebilir ve şeffaf olmayı sağlamamız gerekiyor. Güney Afrika Ulusal Zekât Fonu; kalkınma ve yardımlar ile hayatları değiştirmeyi tasavvur ediyor. Kaynaklar - SANZAF 2016 Yıllık Raporu - A Historical Appraisal Author Dr. Rahim Ebrahim