Mondros Mütarekesi imzalandığı sırada 42 köyü bulunan Gebze Kazası, İstanbul Vilayeti

Transkript

1

2 MİLLİ MÜCADELE DE GEBZE KAYMAKAMLARININ KAÇIRILMALARI OLAYI Haluk SELVİ* Giriş Mondros Mütarekesi imzalandığı sırada 42 köyü bulunan Gebze Kazası, İstanbul Vilayeti Üsküdar Mutasarrıflığına bağlı bir idari birimdi. Tarih içinde bazen Bolu Eyaleti Kocaeli Sancağına bazen İstanbul Vilayetine bağlı olan bu kaza idari açıdan Beykoz, Kartal, Şile ve Adalar Kazaları ile birlikte şekillendirilmişti. 1 Nüfusun altıda birini gayrimüslimlerin ve özellikle de Rumların oluşturduğu Gebze Kazasında nüfus şöyle bir tarihi gelişme göstermiştir: 2 Yıl Müslüman Rum Ermeni Yahudi Bulgar Toplam / Birinci Dünya Savaşı yıllarında ülkenin genel nüfus hareketlerine paralel olarak gelişme gösteren Gebze de Müslüman ve Rum nüfusunda azalmalar yaşanmış, 1918 yılında kazada yaklaşık Müslüman nüfusa karşılık Rum nüfusu kalmıştır. Savaş sırasında bu bölgeden başka alanlara sevk edilen Rumlar mütarekeden sonra eski yerlerine dönmeye başlamışlar, bu hareketlilik Gebze Kazasında savaş öncesi nüfus dengelerini geri eski haline getirmiştir. Mondros Mütarekesinden sonra bütün ülkede olduğu gibi Gebze ve çevresinde de olağanüstü bir dönem başlamıştır. Gebze Kazası ve şehir merkezi İstanbul u Anadolu ya bağlayan önemli bir stratejik konumda olduğu için bu olağanüstü durum diğer bölgelere göre hem daha önce başlamış hem de kendisini daha şiddetli hissettirmiştir. Deniz yolu, tren yolu ve haberleşme imkânları bu bölgeyi cazibe merkezi yapıyordu. Gebze nin Kuşçalı (Kutluca) Köyüne 1918 de bir telgrafhane açılmış, 1919 da da İstanbul ile rahat haberleşebilmek için Gebze tren istasyonuna, kaza merkezindeki önemli mevkilere Darıca, Mollafenari, Karayakuplu, Eskişehir, Balçık, Denizli, Tavşancıl gibi köylere telefon ve bir de hat çekilerek İstanbul yönünde görüşme yapılabilir olmuştu. 3 Mütarekeden sonra İstanbul da ve Anadolu da kontrolü sağlamak ve İstanbul ile Anadolu arasındaki geçişi önlemek isteyen İngilizler Gebze de üslenirken İstanbul dan Anadolu ya insan ve savaş gereçleri taşımak isteyen Kuva-yı milliyeciler de aynı şeklide Gebze de hakim olmak istemişlerdir. Mütarekeden sonra Kuva-yı Milliye ve direniş taraftarlarının ilk örgütlendikleri bölge Gebze dir diyebiliriz. * Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi Öğretim Üyesi, hselvi@sakarya.edu.tr 1 Gülfettin Çelik, Gebze (Sosyo-Kültürel Bir İnceleme), Gebze 2003, s Kemal Karpat, Ottoman Population ( ), Wisconsin, 1985, s. 162; 170; Gülfettin Çelik, Gebze (Sosyo- Kültürel Bir İnceleme), s İsmail Sevinç, Gebze Tarih Ansiklopedisi, Kocaeli, 2005, s

3 Haluk SELVİ Gebze de Kuva-yı Milliye Nasıl Kuruldu? Gebze ve çevresinde Mondros Mütarekesinden sonra işgallere karşı ilk milli teşkilatı Karakol Cemiyeti nin kurduğu anlaşılmaktadır. Kara Vasıf ve Kara Kemal gibi eski İttihatçıların kurduğu bu cemiyete daha sonra Yenibahçeli Şükrü ve daha birçok eski Teşkilat-ı Mahsusa üyesi de katılmıştı. İstanbul ile Anadolu arasında irtibat temini için Kocaeli mıntıkasında bir menzil teşkilatı kuran bu teşkilat, Kocaeli mıntıkası Kumandanlığına ve Kocaeli Menzil Kumandanlığına Yenibahçeli Şükrü Bey i atamıştı. Kocaeli ndeki Rum köylerinin Müslüman köylerine saldırmaları, mezalim ve adam öldürmeleri üzerine Şükrü Bey, Endaht Mektebindeki cephane ve silahları, daha önce Teşkilat-ı Mahsusada çalışan çete kaptanlarına dağıtarak Venizelist Rumların daha ileri gitmesini engellemişti. Yenibahçeli Şükrü Bey maiyetinde birçok subay çalıştırmıştı. Bunlardan Kadıköy İnzibat Karakolunda görevli piyade Yüzbaşısı Sipahi Dayı Mesud Bey ve Doktor Fahri Can Bey bölgede önemli çalışmalar yapmışlardır. Bu kişiler, Anadolu ya kaçırılacak subaylar işiyle de meşgul olmuşlardı. 4 Sadık Baba, İstiklal Harbi nde hemen hemen ilk Kuva-yı Milliyecilerden olmuş, Kocaeli mıntıkasında hassaten Rum çetelerinin imhasında mühim roller oynamıştı. Bunun dışında Doktor Fahri Necip (Fahri Can) bölgede milli teşkilat için önemli çalışmalar yapmıştı. Fahri Can mütareke ile ordudan terhis edilmiş ve sonra kendi teşebbüsü ile Gebze Hükümet Tabipliğine atanmasını sağlamıştır. Bu sırada Yeniköylü Rum çeteleri her gün bir köyü basıyor, bir Türkü öldürüyorlardı. Doktor Fahri Can hemen her gün bir cürm-ü meşhudun keşfine gidiyordu. Hükümet, hükümet konağı denilen binadan ibaret, jandarma ise adı var kendisi yok bir mahiyetteydi. Vatanperver ve heyecanlı bir genç olan Doktor bu halden pek mustaripti. Jandarma Kumandanı Yüzbaşı Nail Bey ile görüşerek, ona jandarma deposundaki silahları köylüye vermek, köy gençlerini silahlandırmak ve köylünün kendi kendisini müdafaa edebilmesini temin etmek gerektiğini söyledi. Bir İttihatçı olan yüzbaşı köylüyü imkân nispetinde silahlandırmıştı. Ancak Hürriyet ve İtilafçı olduğu bilinen Zeynel Abidin Hoca nın adamı olan Kaymakam Nurettin ile birkaç avenesi durumu derhal İstanbul a bildirdiler. İtilaf Devletleri adına Fransız Renedino adındaki bir jandarma yüzbaşısı bu konuyu araştırmak üzere Gebze ye gönderildi. Bu incelemeler İtilaf Devletlerine Gebze de Kuva-yı Milliyecilerin teşkilatlandıklarını ve bu konuda hükümetin kesin tedbirler alması gerektiğini, bunun için jandarma sayısının artırılması gerektiğini gösterdi. Rumların yaptığı katliamı görmezden gelen İtilaf Devletleri işgalcileri bütün kabahati halkı bu Rum çetelerden korumak isteyen Kuva-yı Milliyecilere yüklüyorlardı. 5 Bütün bu engellemelere rağmen Doktor Fahri Can ile kumandan Nail Bey arasındaki çalışmalar sayesinde İzmir in işgalinden önce Gebze de gayri resmi ve isimsiz bir teşekkül kendi kendine kurulmuş oluyordu. Bu teşekkülde şu kişiler bulunuyorlardı: Doktor Fahri Can, Jandarma Kumandanı Yüzbaşı Nail, Eski Kaymakam Ferit, Hâkim Mithat, Müddeiumumi Nazım, Müftü Hüseyin ve Mal Müdürü Behram Beyler. Gebze de köylüyü imkân ve mevcut nispetinde silahlandırmak, Yeniköylü Rum eşkıyasının köylere baskın ve tecavüzlerini ancak bir dereceye kadar önlemiş bulunuyordu. Fakat Rum çeteleri yine mıntıkada hâkim bulunuyorlardı. O zamanlar Gebze de hayvancılık iyi bir durumda idi. Pek çok koyun sürüleri vardı. Bunların ağılları muhtelif yerlerde ve kırlarda bulunuyordu. Hayvancılıkla eşit oranda olarak yoğurtçuluk, yağcılık, kaşarcılık işleri de vardı ve 4 Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, İstanbul, 1996, ss Yenibahçeli Şükrü Bey in Hatıraları, Yayına Hazırlayanlar: Yaşar Semiz, Ömer Akdağ, Konya, 2011,

4 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı muhtelif yerlerde yoğurthaneler, yağhaneler, kaşarhaneler bulunuyordu. Bütün bunlar Yeniköylülerin tecavüzlerine karşı açık ve müdafaasız bir halde bulunuyorlardı. Ayrıca bölgenin birçok yerlerindeki değirmenlerin sahipleri yerli Hıristiyanlardı, bunlar da Yeniköylü eşkıyanın casusu idiler. Bu şartlar altında mıntıkada seyyar, silahlı kuvvetlerle bu eşkıyaları kovalayıp sürmek gerekiyordu. Bunlardan başka yine Gebze mıntıkasında ayrı ayrı ve müstakil şekilde faaliyet gösteren Karaarslan ve Sarıarslan Çeteleri vardı. Bunlar adam öldürmüyorlar, aşırı soygunculuk yapmıyorlardı ama bunlar da eşkıya çeteleri idi ve bütün hayatları ve masrafları köylünün, bilhassa köy ağalarının sırtından çıkıyordu. Gebze deki jandarma kumandanı Nail ve Dr. Fahri Can, bu çeteleri kendi hesaplarına kazanmayı, bunların bütün faaliyetlerini Yeniköylüler üzerine yönlendirmeyi, bu şekilde dağlarda Yeniköylülere karşı hareket eden seyyar, silahlı müfrezelere sahip olmayı düşündüler ve harekete geçtiler. İlk temasta görüldü ki, eşkıya diye adlandırılan bu adamlar cesur, fedakâr ve vatanperver Türk çocuklarıdır. Bunlardan Karaaslan Rumeli de Bulgar komitecilerine karşı silahlı çalışmış olduğu gibi Birinci Dünya Harbi nin başında merhum Süleyman Askeri Bey in kumandasında teşkil edilip Basra ya gönderilen ve orada kahramanlıklar gösteren meşhur Osmancık Taburu nda da vazife almış bir yiğit idi. Bu çeteler, milli teşkilatın emrine giriyorlar ve Yeniköylülere Gebze mıntıkasını dar ediyorlardı. Bu şekilde Gebze de sabit ve seyyar iki silahlı kuvvet teşekkül etmiş bulunuyordu. Aynı zamanda da menzil hattı kuruluyor, konak yerleri tespit ediliyor ve İstanbul dan Anadolu ya geçirilecek silah, cephane ve askeri malzemeyi koyacak depolar hazırlanıyordu. Yenibahçeli Şükrü Bey, işlerin süratle ve aksamadan yürüyebilmesi için mesai sahasını mıntıkalara ayırarak her mıntıkaya yetkili bir kumandan tayin etmenin gerekli olduğunu gördü. Umumi kumandası altında Kadıköy mıntıkasına Veysel Orhan, Gebze ye Dayı Mesut (Gürbüz), Şile ye Yusuf Ziya (Şahap), Kartal a İhsan, Beykoz a Murat (Korsan), Kefken e İpsiz Recep i kumandan atadı. Dr. Fahri Can, arkadaşlarla merkezi bir komite halinde Gebze de çalışıyordu. Jandarma Kumandanı Nail Bey, Fevzi Paşa (Çakmak) kafilesiyle Anadolu ya geçmiş yerine Şerafettin Bey isminde bir zat gelmişti. Yeni kumandan Üsküdar Mutasarrıfı Ziver den şifre ile Fahri Can la eski Kaymakam Ferit Bey in hemen tutuklanarak İstanbul a sevkleri hakkında bir emir aldı. Bu emirle kumandanın Bu kadar jandarma ile bu işi yapmağa imkân yoktur. Çünkü hepsi onlara bağlıdır şeklindeki cevabın bir suretini Fahri Can a getirdi. Bir kaç gün sonra yine Ziver den şöyle bir şifre geldi: Yunus Ağa kumandasında doksan kişilik bir Kuva-yı İniibatiye müfrezesi derdesti sevktir. O zamana kadar firarlarına, meydan verilmemesi". 6 Ancak Kuva-yı Milliyecilerin yakalanması mümkün olmamıştır. Bu dağınık kuvvetleri bir elden idare etmek ve bir kumanda altında toplamak gerekiyordu. Bunun için de ilk akla gelen adam Yahya Kaptan oldu. Yahya Kaptan çok cesur, iyi bir silahşor ve maiyeti üzerinde nüfuz ve itaat tesis edebilen bir adamdı. Yahya Kaptan ın ayrı bir özelliği de bu gibi işlere yarayan insanları, iyi tanımasıydı. Osman Kaptan ı da yanına aldı. Osman Kaptan ı Maltepe Endaht Mektebine gönderdi. Osman Kaptan kumandan Yenibahçeli Şükrü Bey i görerek silah ve cephane tedarik etti. İstanbul daki gizli teşkilat Yahya Kaptan ı Gebze mıntıkasındaki silahlı kuvvete kumandan tayin etti, karargâhını da Tavşancıl da tesis ettirdi, jandarma telefonu koydurdu, Nail Bey vasıtasıyla bütün jandarma karakollarına Yahya Kaptan a hürmet göstermelerini, emirlerine lakayt kalmamalarını tebliğ ettirdi. Böylece Yahya Kaptan bölgede önemli bir güç oldu, silah bulan veya bulamayan ve burada mutlaka 6 Yenibahçeli Şükrü Bey in Hatıraları, s. 85,

5 Haluk SELVİ bulacağını uman ve düşmanla vuruşmak ihtiyacını duyan herkes Yahya Kaptan ın emrine girdi. Güçlenen bu teşkilatın Menzil güzergâhımız, Üsküdar da Özbekler Tekkesi, Merdivenköy; Kartal da Samandıra, Kurnaköy; Gebze de Ağren (aslında Akviran), Köseler, Tepeköy, Kırçali den Arifiye ve Lefke ye ulaşıyordu. 7 Yahya Kaptan 8 Ocak 1920 de öldürülünce bölgede olaylar karmaşık bir hale geldi. Kaymakamlar duruma hâkim olamadılar. Yahya Kaptan öldürülünce onun yerini Kara Arslan aldı. Kara Arslan gibi Ankara hesabına çalışan çeteciler Üsküdar daki İngiliz cephanelerinden silah kaçırırlarken Gebze nin köylüleri de onlara yardımcı oldu. Üsküdar dan kaçırılan silahlar çoğu zaman Demirciler-Çerkeşli güzergâhı kullanılarak Anadolu ya kaçırılmıştır. Gebze tren istasyonu ve Haydarpaşa-İzmit demiryolu 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesinin 15. maddesi gereğince, Bütün demiryolları İtilaf Devletleri tarafından kontrol altına alınacaktır hükmünden dolayı belirli noktalarda İngiliz askeri birliklerinin işgali altındaydı. Ancak bu birlikler Gebze kasabasına ya da köylerine devriye kuvveti çıkarmıyorlardı. Gebze İstanbul Hükümeti ne ve işgalci İtilaf Devletlerine karşı Ankara Hükümetine bağlı kurtarılmış bölge olmuştu. 17 Haziran 1920 de İngiliz Amirali De Rebeck, Lord Curzon a bir mektup göndererek, Mustafa Kemal in askerleri Gebze ye kadar geldi. Haydarpaşa ve Üsküdar ı Kemalistlerin basmasından korkuyoruz diyordu. Aslında bu kuvvetler Kara Arslan, Küçük Arslan gibi çetelerin de destek verdiği Gebze köylülerinin de içinde bulunduğu mahalli kuvvetlerdi. Ancak İngilizlerin gözü korkmuştu. Bu durumu fark eden İngilizler çareyi İzmit ve Diliskelesi ne asker çıkartmakta buldular Temmuz 1920 gecesi Derince ye yanaşan iki vapur İngilizlerin himayesinde binden fazla askerden oluşan bir Yunan kuvvetini peyderpey karaya çıkarmaya başladı. Bu bölgeyi gözetleyen Osmancık Taburu 24. Fırka ya durumu bildirmiş ve Yıldırım Taburuna da bilgi verilmesini istemiştir. 20 Temmuz da Gebze ye çıkan bir süvari alayı Tavşancıl-Çerkeşli-Köseler köyleri istikametinde müsademe ederek ilerlemeye başlamıştır. Tavşancıl köyüne gelen İngilizler bazı kimseleri tutukladılar. Çerkeşli Köyü civarında yapılan bir müsademeden sonra Osmancık Taburu tamamen dağıldı ve tabur kumandanının yanında sadece l0 kişi kaldı. 8 İngilizlerin Gebze yöresindeki ilk etkili eylemleri, İstanbul hükümetine baskı yaparak 8 Ocak 1920 de Tavşancıl köyünde Gebze Kuvayı Milliye Kumandanı Yahya Kaptan ın şehit ettirilmesi olayıdır. İngilizler bir de İstanbul dan Anadolu ya bazı subayların kaçak olarak geçirilmesi ve bazı sevkiyatları sebebiyle 1920 yılının Mart ayı sonlarında Gebze ve Derince bölgesine 200 civarında asker çıkarıp bu kaçışları ve silah sevkiyatını önlemek istediler. Ancak bu konuda başarılı olamadılar. 9 Darıca Rumları 8 Temmuz 1919 da İtilaf Devletleri temsilcilerine müracaat etmişler, İngilizler de 150 kişilik bir İngiliz askeri müfrezesini göndereceklerini bildirdiklerinden bunlar için Darıca Rum mektebinin hazırlandığı görülmüştür Temmuz 1920 günü Gebze kazasına bağlı Hereke ve Yarımcaya çıkarma yapan İngiliz birlikleri Yukarı Hereke ve Tavşancıl köylerine de gidip bazı köylüleri sorguya çekmişler, köylülerin silahlarını, av tüfeklerini toplamışlar, Kuvayı Milliyeye yardım etmemeleri konusunda onları uyarmışlardır. İngiliz askeri birliklerinin Gebze kasabasına yaptıkları bir çıkartmayı o günleri yaşamış olan Gebzeli Çakal Süleyman (Süleyman Dinçer) anılarında şu şekilde anlatmıştı: 7 Yenibahçeli Şükrü Bey in Hatıraları, 82-84, Adnan Sofuoğlu, Milli Mücadelede Kuzeybatı Anadolu, Ankara, 1994, s İsmail Sevinç, Gebze Tarih Ansiklopedisi, s BOA. DH. EUM. AYŞ. 15/

6 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı İngiliz askerleri önce tren istasyonuna geldiler. Aslında Tuzlada kalırlardı. Gebze tren istasyonuna gelip gar binasında kalırlardı. İngiliz ordusu Hintli askerlerden oluşuyordu. Bunlarda Müslüman ve Mecusi olarak ikiye ayrılırdı. Tuzladaki barakalarda kalıyorlardı. Gebze İstasyon garında kalan İngiliz birlikleri Gebze nin kaza merkezine girmek istiyorlardı. Ancak Türk çeteleri buna izin vermiyorlardı. Başlıca Türk çeteleri Kara Arslan ve Küçük Arslan dı. İngiliz askerleriyle Türk çeteleri Gebze de amansız bir savaşa girdiler. Ben o sırada on beş yaşlarındaydım. Çarpışma sırasında Avustralya kökenli bir İngiliz askeri öldü. Bundan on-on beş gün sonra İngiliz askerleri iyice acımasız oldular. Önce Beylikdağını topa tuttular. Mevsim yaz aylarıydı (1920 Ağustos ayı). Daha sonra Gaziler dağına geçtiler. Bu sefer de oradan topa tuttular. Bir anda mahşer geldi zannettik. Önceleri kasabayı top ateşine tutan İngiliz askerleri sonra Gebze ye girdiler. Gebze Hükümet Konağını işgal ettiler, burada Gebze Mal Müdürü Behram Beyi şehit ettiler. 11 Görüldüğü üzere İngiliz birliklerinin Gebze yi kesin olarak işgali 1920 yılının 13 Temmuzu nda gerçekleştirilmiştir. 13 Temmuz 1920 günü İngiliz kuvvetleri, topçu ateşinden sonra Gebze ye taarruz etmiş, Dil İskelesine çıkartma yapmış ve Gebze yi işgal etmiştir. Gebze yi savunan Osmancık Taburu üstün İngiliz kuvvetlerinin taarruzu karşısında Gebze yi boşaltarak on beş kilometre kuzeye çekilmiştir. Yöre l00 gün kadar İngilizlerin denetiminde kaldıktan sonra İngilizler bölgeyi Yunan askeri birliklerinin denetimine vermiştir. 26 Ekim 1920 de Dilovası na Yunan askeri birlikleri çıkarma yapmış, Dil İskelesi ndeki tren istasyonunda karargâh kuran birlik hem İzmit körfezini hem de çevre köyleri buradan denetlemiştir. Çerkeşli köyüne gelen Yunan askeri birlikleri köyü kuşatmışlar ve köy halkını sıkıştırarak zorla Yunan askerlerinden memnun olduklarına dair mazbata düzenlemelerini istemişlerdir. Yunanlılar işgallerinin ilk gününden başlayarak bölgeyi terk ettikleri güne kadar Gebze ve köylerinde Müslüman ahaliye yapmadıklarını bırakmamışlar, mallarını gasp ederek birçok masumu öldürmüşlerdi. 12 Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı Mütarekeden sonra İstanbul Hükümetleri Milli Mücadele boyunca mülki amirler aracılığı ile Anadolu daki durumu kontrol etmeye çalışmışlardır. İşgallere karşı milli direniş kuvvetlendikçe Anadolu daki durumu kontrol etmek İstanbul açısından güçleşmiştir. Özellikle Sivas Kongresinden sonra Anadolu daki şehirlerin yönetimi Heyet-i Temsiliyenin kontrolüne geçmeye başlamıştır. 16 Mart 1920 de resmen işgal edildikten sonra İstanbul Anadolu daki hakimiyetini tamamen kaybetmiştir diyebiliriz. Bu karmaşa içinde İstanbul a yakın şehirlere atanan mülki amirler nasıl hareket edeceklerini bilememişleridir. Bir yandan Ankara ve Kuva-yı Milliyenin baskıları diğer yandan İtilaf Devletlerinin ve İstanbul Hükümetlerinin baskıları yerel yönetimleri ikilem içerisine düşürmüştür. Bu ikilem en çok İstanbul a yakın bölgelerde hissedilmiştir. Gebze bu ikilemin en çok hissedildiği idari birim olmuştur. Resmen işgaline kadar bölgeye atanan kaymakamlar İstanbul Hükümetlerine tabi olmuşlar, işgalden sonra atanan kaymakamlar ise Kuva-yı Milliyeye tabi olmuşlar, haliyle bu durum İngilizleri ve İstanbul Hükümetlerini çeşitli tedbirler alma yoluna itmiştir. İstanbul Hükümeti İttihatçı karşıtı olarak bildiği kişileri Gebze ye kaymakam olarak atamaya çalışmıştır. Bu sebeple İttihat ve Terakki Cemiyeti ne muhalefetten dolayı birçok sürgüne çarptırılarak savaştan sonra İstanbul a dönen Ahmed Bedevi (Kuran) Bey, Avrupa dan İstanbul a gelişinden 11 İsmail Sevinç, Gebze Tarih Ansiklopedisi, s Talat Yalazan, Türkiye de Yunan Vahşet ve Soykırımı (15 Mayıs Eylül 1922), Ankara, 1994, ss

7 Haluk SELVİ bir müddet sonra sınıf arkadaşlarından Maltepe Atış Mektebi subaylarından Yüzbaşı Filibeli Hulusi Beyle Anadolu ya geçmeyi ve Yunanlılara karşı bir cephe kurmayı kararlaştırmıştı. Hulusi Bey, Ferid Paşa hükumeti kendisini tevkif etmek istediği için İstanbul dan kaçmış ve İzmit civarında dolaşan Dayı Mesud Bey gurubuna katılmıştı. Bu sırada amacı, Anadolu ya geçerek Milli Mücadele taraftarı subaylara yardımcı olmak olan Ahmed Bedevi Bey aradığı fırsatı buldu, Damad Ferit Paşa kabinesinde Dahiliye Vekili olan Ahmet Reşid Bey tarafından 22 Mayıs 1920 de Gebze kaymakamı olarak atandı. 13 Ahmed Bedevi Bey kaymakam olarak, Gebze ye geldiğinde durumu incelemiş, kaza dahilinde yaptığı bir inceleme gezisinde de icap eden hazırlıkları yapmış ve Dayı Mesud Bey grubuyla temasa geçmişti. Aslında Dayı Mesud, Ahmed Bedevi nin Harp Okulundan sınıf arkadaşı ve eskiden beri tanıdığı bir dostuydu. Kaymakam Ahmed Bey ile Dayı Mesud arasındaki haberleşmeyi Gebze kazasına bağlı Taşköprü nahiyesi jandarma kumandanı Beykozlu Arif Bey sağlayarak günlük olaylardan telefonuyla haber veriyordu. Arif Bey de Kaymakam Ahmed Bedevi Bey in arkadaşlarındandı. 14 Ahmed Bedevi Bey kaymakamlık görevine başladığı sırada Gebze mıntıkası çok nazik bir durumda bulunuyordu. Metruk bir hale gelen kıta efradı, özellikle asker firarileri Anadolu da türlü türlü yoksuzluklara sebep oldukları gibi terhis edilen bazı Rumlar da Üsküdar a bağlı Küçük ve Büyük Bakkal köyleriyle Şile Yeniköyü havalisinde çete faaliyetine geçmişlerdi. Rum çetelerini Çakır Yorgi ve Karabacak gibi liderleri idare ediyordu. Bu çete mensupları Yunanlılar ve İngilizlerden aldıkları vesikalarla İstanbul içinde de serbest gezebiliyorlardı. Rum çetelerinin Türklere karşı reva gördüğü mezalimden ve İslam kadınlarına icra edilen tecavüzlerden müteessir olan bazı fedakârlar galeyana gelmiş, milli haysiyeti kurtarmak gayretine düşmüşlerdi. Durum o kadar feci bir şekil almıştı ki Çakır Yorgi çetesi birtakım masum Türkleri gelişi güzel ağaçlara astırıyor ve ırza tasallutu adeta vazife edinmiş bulunuyordu. Hatta bu Çakır Yorgi, Kartal Jandarma Kumandanı İzzet Beyi sebepsiz şehit ettiği halde en ufak bir sorguya bile maruz kalmamıştı. Bu Rum tecavüzlerini önlemek için Hasan Kardaşko, İnegöl ün Mesudiye köyünden Nuri, Alemdarlı Tahir ve Reşadiye köyünden Osman ın iştirakiyle bir Türk müdafaa grubu kurulmuş ve bu şekilde işlenen suçları ve yapılan kötülükleri önleme yoluna gidilmişti. Milli Alemdar Müfrezesi ismini alan bu Türk teşekkülü, Sultaniye Çiftliğinde kurdukları bir pusu ile ilk hamlede Rum çapulcularını temizlemiş ve bunu müteakip çete reislerinden Todori ve avenesi de Şile Yeniköprü ye yaptıkları bir baskınla ortadan kaldırılmıştı. Daha sonra ele geçirilen Karabacak da mahkeme neticesinde asılmıştı. 15 Ahmed Bedevi Bey göreve başladıktan yaklaşık bir ay sonra Gebze de bazı olağanüstü olaylar yaşanmıştır. İzmit in Kuva-yı İnzibatiye tarafından boşaltılması üzerine Kuva-yı Milliyeye mensup olup Karamürsel, Yalova, Adapazarı ve Kandıra kazalarında toplanmış olan kuvvetlerin bir kısmı 14/15 Haziran tarihinde Gebze yi ve 18/19 Haziran da da Ömerli yi basmışlardır. Bu kuvvetler Gebze kasabasını akşamdan kuşatarak sabaha karşı tutuklamalara başlamış ve ilk olarak Kaza Kaymakamı Ahmed Bedevi Bey ile Müftü Zeynelabidin, Jandarma Bölük Kumandanı Şerafeddin Efendileri hanelerinden aldırtarak Köseler Köyü ne götürmüşlerdir. Yaklaşık 400 kişiden oluşan bu kuvvetlerin başında kumandan olarak polislikten tart edilmişken Karamürsel Kaymakamlığına tayin edilmiş olan Fuad Bey (nam-ı diğer Gülşen Fikri), kumandan 13 Ahmed Bedevi Kuran, Osmanlı İmparatorluğunda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, İstanbul, 2012, İş Bankası Yayınları, s Ahmed Bedevi Kuran, Osmanlı İmparatorluğunda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, s Ahmed Bedevi Kuran, Osmanlı İmparatorluğunda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, s

8 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı muavinliğinde Bursa mektep muallimlerinden Yüzbaşı Rıza Bey vardı. Maktul Yahya Kaptan avenesinden Üsküplü Kara Bekir, Çerkez Kazım, Denizli eşrafından Haşim, Büyük Kara Arslan ve Kaplan gibi çete reisleri de bu grup içindeydiler. Bu kuvvetler tarafından kaçırılan Kaymakam Ahmed Bedevi Bey ile Müftü Zeynelabidin Efendi ahalinin iltiması ve istirhamı üzerine serbest bırakılmışlar ancak Yüzbaşı Şerafeddin Efendi Bursa ya gönderilmiştir. Çeteciler daha sonra Darıca ile Hereke ye birer heyet gönderip Darıca dan on bin küsur lira talebinde bulundukları gibi Hereke Fabrikasından elbise imali için bin beş yüz metre kumaş aldırtmışlardır. Bu heyetin vesika ile gezilmesi ve 1314 doğumluların (16 yaşında olanların) askeri hizmete alınmaları hakkında ilanlarda bulunduğu ve Hereke civarında bir iki ray kaldırarak İzmit e trenin gitmesine mani olduğu görülmüştü. Üsküdar Mutasarrıflığı telgraf hatlarının kesik olması sebebiyle Gebze ve çevresinden malumat elde edemiyordu. Kazanın Diliskelesi, Yarımca, Aşağı Tavşancıl köylerinden Karamürsel ile Yalova taraflarına kayıklarla gidip geliniyordu. Bu gelişmeleri 20 Haziran 1920 tarihli bir telgrafla Dahiliye Nezareti ne bildiren, Kuva-yı Milliye muhalifi Üsküdar Mutasarrıfı Gebze deki olayların sebeplerini şu hatalara bağlıyordu: Gebze kazası öteden karışıklıklar içindeydi. Yahya Kaptan, Kara Arslan, Küçük Arslan çete reisleri Harbiye Nezareti nden Şevket Turgud, Mustafa Fevzi, Cevad, Küçük Cemal Paşalar tarafından himaye edilmektedir. Tabur Kumandanı Remzi Bey her zaman bunlarla temasta bulanarak şekavet ve cinayetlerini saklamaya ve ganimetlerini taksime çalışan hırsız ve cani güruhundandırlar. Yahya Kaptan ın 9 Ocak 1920 tarihinde ölü olarak ele geçirilmesi livanın her tarafında sükûn ve asayişin gelmesini sağlamıştır. Bu olaydan sonra iki Arslan çete reisleri hemen aman eylemişler iken o zaman takip müfrezeleri kumandanı bulunan jandarma umum kumandan muavini Miralay Hilmi Bey aman dileyen eşkıyaları Harbiye Nazırı Küçük Cemal Paşa dan Kara Arslan hakkında çekilen bir telgrafına istinat ve teşmil ile hepsini serbest bırakmış ve maalesef bugün Gebze de aynı kuvvetten Kuvay-ı Milliye nin istifadesine meydan vermiştir. İkinci hata, merkez kazada vazife harici siyasetle uğraşan ve diğer işleri sebebiyle başka mahalle nakli defalarca arz olunan Kadı Midhat Efendi nin henüz memuriyetinde bırakılmasıdır. Bu zatın kaymakam vekâletine geçirilerek bir ay görev yapması Gebze de ahaliden Kuva-yı Milliyeye efrat kaydı ve bu iki Arslan çete reislerinin kazayı gelip geçilecek yer bulmalarıdır. Üçüncüsü, mahalli takım kumandanı Mülazım Fettah Efendi ile eski vilayet makamı yaveri iken Paşabahçe Karakoluna naklettirilen Ali Rıza Efendilerin memuriyet mahallerinden acilen değiştirilmeleri tabur kumandanlığından tezkire ile talep edilmişken şimdiye kadar boşuna vakit geçirilmiştir. Fettah Efendi Kuva-yı Milliyeyi kazanın dört köşesinden istikbal etmeye mükâfaten kaymakam vekâletine atanmıştır. Dördüncüsü, 28 Mayıs 1920 tarihinde Gebze ye sevk edilmiş ve kaza kaymakamının emrine verilmiş olan kırk beş kişilik müfrezenin yakın bir köyde Arslan çetesine tesadüfü beklenirken yakalanmasından sarf-ı nazar edilmedeki garabettir. Güya Kaymakam Ahmed Bedevi Bey çete reislerinin aman dileyeceklerinden bahisle pek çok tazyik icra edilmemesini müfreze kumandanına tembih etmesi ve o da Arslan çetesine karşı müsamahada bulunmuş olduğu hakkında bir rivayet aldığı gibi Arslan ın Yunus Efendi ye gönderip Kaymakam Ahmed Bey e iletilen bir mektup da münakaşa konusudur. Aslında kaza Kaymakamı Ahmed Bedevi Bey in eşraftan bir 1159

9 Haluk SELVİ takım imzalı evrak ile yetinmesi ve Molla Fenari Nahiyesi Müdürü Nuri Bey tarafından verilen 26 Mayıs 1920 tarihli ve mühim ve mahrem işaretli 64 numaralı rapordan livaya hiç bahsetmemesi dikkat çekicidir. Kısaca bu işlere sessiz kalmaktan ve böyle iş görmekten iki netice hâsıl olmuştur ki, biri Kuva-yı Milliye taraftarlarının Gebze ye gelip birleşmeleri ve biri de Kaymakam Ahmed Bey in eşrafın delalet ve şefaatiyle serbest bırakılmış olmasıdır. 16 Bu sırada Ömerli ye Kuva-yı Milliye kuvvetleri (İstanbul a göre çapul takımı) bazı ihtiyaçlarını topladıktan sonra çekilmişler, İngiliz askeri de Dudullu, Kayışdağı ve Muhacirköy civarında tahkimat yaparak Tuzla da Müslümanların evlerini kuşatıp tahribata başlamışlardı. 17 Ahmed Bey in Gebze Kaymakamı sıfatı ile Rum çetelerine karşı aldığı bazı tedbirler, özellikle Ferid Paşa hükümetine yardım temini için gönderilen Kuva-yı İnzibatiye bölüğünü geri çevirmesi, Kuva-yı Milliye birlikleri ile yakın teması ve kaçırıldıktan sonra halkın iltiması ile serbest bırakılması azline sebep oldu. 25 Ağustos 1920 tarihinde yayınlanan bir irade-i seniyye ile Gebze Kazasının durumunun bu sıralarda önem kazanmasından dolayı Kaymakam Ahmed Bedevi Bey in diğer münasip mahalle tayin olunmak üzere yerine birinci sınıf maaşla Giresun Kaymakamı Galib Bey in tayini kararlaştırıldı. 18 Ahmed Bedevi Bey, azledilene kadar Kuva-yı Milliye ye yardım etti, azline rağmen Gebze ye olan ilgisini kesmedi, ona göre İstanbul da milli kuvvetlere hizmeti memleket için daha faydalı buluyordu. Bu sırada Alemdar Müfrezesi de vazifelerini tamamladıktan sonra Gebze nin Neşeleri ve Çal köyleri civarında Dayı Mesud ve Kara Arslan çetesiyle birleşmiş ve Kandıra nın Salimanlı köyünde Anzavur kuvvetleriyle de müsademeye girişmişti. Ahmed Bedevi Bey in yerine atanan Ali Galib Bey de bölgede asayişi sağlayamadı. Gebze Kadısı ve Bidayet Mahkemesi Reisi tarafından Üsküdar Mutasarrıflığına 2 Mart 1921 de gönderilen bir raporda, Gebze Kaymakamı Ali Galib Bey in, eski mal müdürünü öldürenler hakkında yapılan soruşturma evraklarını ve Tavşancıl köyü civarında yakalanan şüpheliler üzerlerinde çıkan evrakları ve beş bin lirayı Müdde-i Umumi İbrahim Bey ile gizli tuttukları, ait oldukları mahkemeye iletmedikleri, hataları sabit ve hakkındaki şikâyetlerin evrakları ilgili makamlara gönderilmiş olduğu müftü efendi tarafından beyan ve ifade edilmiştir deniliyordu. Kadı Efendi, Galib Bey in liva encümenine muhalif olarak ve Gebze Encümeninin herhangi bir kararına dayanmadan keyfi, indi ve gayri kanuni muamelelerde bulunduğunu, hapishane gardiyanı İhsan Efendi ile yeni müdürü olan kişiyi vazifelerine başlatmamış kendilerini mağdur etmiş ve hapishaneyi vilayet tarafından tasdik edilmemiş kişiler tarafından idare etmiş olduğunu, bu yüzden yeni müdür ile İhsan Efendi nin mağdur olduklarını, bunların hemen işe başlatılarak ödenmemiş maaşlarının da ödenmesi gerektiğini 17 Şubat taki yazı ile de bildirildiğini yazıyordu. Bu şikâyetleri sıralayan Kadı Efendi, Kaymakam Galib Bey hakkında da gereğinin yapılmasını istiyordu. Üsküdar Mutasarrıfı bu evrakları 5 Mart 1921 de Gebze de bulunan Mülkiye Müfettişi Esad Efendi ye gönderiyor, durumun araştırılmasını istiyordu. 19 Ali Galib Bey ile ilgili en dikkat çekici konu 1921 yılı Mayıs ayı başında, önceki Kaymakam Ahmed Bedevi Bey gibi Kuva-yı Milliye tarafından kaçırılmasıdır. Küçük Arslan tarafından 16 BOA. DH. EUM. AYŞ, 42/ BOA. DH. EUM. AYŞ, 42/ BOA. İ. DUİT. 49/11. İrade-i Seniyyenin yayınlanması ile ilgili Dahiliye Nezareti ne gönderilen yazı şu şeklideydi: Gebze Kaymakamı Ahmed Bedevi Bey in yerine Giresun Kaymakam-ı sabıkı Ali Galib Bey in tayini hususuna bilistizan irade-i seniyye-i cenab-ı padişahi sadır oldu. (BEO. 4650/348688). 19 BOA. DH. MB. HPS. M. 45/

10 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı kaçırılan kaymakam, Tepeviran yakınlarında Yelkentepe de bir mağarada tutulduktan sonra serbest bırakılmıştı. Gebze de kaymakamın muhalifleri bu kaçırma olayının düzmece bir olay olduğu iddiasını İngilizlere bildirmişler, onun İngilizler tarafından tutuklanarak İstanbul a sevk edilmesine sebep olmuşlardı. Bu durum Osmanlı Hükümeti ile İngilizler arasında önemli bir kriz doğurmuştu. Eşkıya tarafından hanesinden kaldırılmış olan Gebze Kaymakamı Ali Galip Bey in serbest bırakıldığı Üsküdar Mutasarrıflığından bildirilmesi üzerine vakanın sebep ve meydana gelişi hakkında malumat ve izahat vermesi için Kaymakamın merkeze davet edilmesi İstanbul Valiliğinden bildirilmişti. Daha sonra Polis Müdüriyet-i Umumiyesinden alınan telgrafa göre, Kaymakam bu davete icabetle İstanbul a gelmek üzere istasyona indiği sırada İngiliz işgal kuvvetleri komutanı tarafından seyahati engellenerek, komutan tarafından bizzat sorgulandıktan sonra kendi hanesinde ve Osmanlı polis memurları tarafından muhafaza ve gözetim altına alınmış ise de bilahare istasyondaki İngilizler tarafından gözetim altına alınarak 11 Mayıs ta karargâhta bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu muamelenin sebebi hakkında kazaca olan malumat Üsküdar Mutasarrıflığından kaymakamlık vekâletine sorulmuştur. Ancak kaymakamın Gebze de memuriyetine devamı doğru olmayacağından zaruri olarak değiştirilmesi kararlaştırılmış ve gereğinin yapılması için işlemlere başlanmıştır. Bununla beraber eşkıya tarafından vazifesi başından alınarak sonradan serbest bırakılan bir memurun bilahare bu yüzden İngilizler tarafından tutuklanarak karargâha nakledilmesi Osmanlı Devleti makamlarına göre hiçbir suretle doğru değildi. Kaymakamın tahliyesinin temini için gerekli teşebbüslerde bulunulması gerektiği Dahiliye Nazır Vekili tarafından Sadarete gönderilen bir yazı ile istenmişti. 20 Gebze Kaymakam Vekili Ömer Lütfü Efendi 10 Mayıs 1921 de Üsküdar Mutasarrıflığının gelişmeler hakkındaki sorularına verdiği cevapta, Kaymakam Galip Bey in İngilizler tarafından seyahatine engel olunması ve hanesinde nezaret altına aldırılması ve sonra da karargâha sevki hakkındaki muameleden en ziyade haberdar ve alakadar olan kaza komiserliğinden, vilayetin emirnamesi aynen tebliğiyle, durum sorulmuş ve alınan cevapta, Kaymakam Galib Bey in İngilizler tarafından tevkif edilmesi ve sebeb-i tevkifi mechulemiz bulunduğu ibaresiyle yetinilmiştir. Oysa, Galib Bey in hanesinde arama yapılmasında, İngilizler tarafından tutuklanmasında, Moda ya sevk edilmesinde ve sorgulanmasında, İngiliz memurlar yanında sadece Kaza Komiseri bulunuyordu. Bu önemli olay hakkında komiserin hiçbir bilgisinin olmaması mümkün değildi. Ayrıca Kaymakam vekilinin haberi olmadan kaymakamın tutuklanması işi komiserliğe yazıldığında, İngiliz kumandanlığının yazılı emriyle ve Osmanlı polis memurlarıyla arama ve kontrol ettiğini söyleyen komiserin bu sefer malumatı olmadığını beyan etmesi dikkat çekici görülmüştür. 21 İstanbul da Ali Galib Bey in tahliyesi teşebbüslerinde bulunulduğu sırada, 27 Mayıs 1921 de Gebze de tutuklu bulunan Ali Galib Bey bir gece alıkonulduktan sonra Moda ya sevk edilmişti. 22 Gebze de bu karışıklıkların ve asayişsizliğin sebebini araştıran İngilizler jandarma eksiğinin giderilmesi için teşebbüslerde bulunmuşlar ve bu sebeple 12 Mayıs 1921 de Üsküdar Mutasarrıfı İhsan Ata Bey ile üç subaylarını kazaya göndermişlerdi. Ali Galib Bey in kaçırıldığı ve 20 BOA. DH. İ. UM. EK 122/76, Mayıs 1921 de Dahiliye Nezareti Üsküdar Mutasarrıflığından, kaza merkezine dönen Gebze Kaymakamı Galib Bey in tekrar vazifeye başlamasının mahzurlu olacağından İstanbul a çağrılmasını istedi. (DH. KMS. 61-1/20). 23 Mayıs 1921 de Dahiliye Nezareti Sadarete müracaat ederek, İngilizler tarafından tutuklanan Gebze Kaymakamı Ali Galib Bey in tahliyesi için gerekli teşebbüslerde bulunulmasını istedi. (BEO. 4683/351190) 21 BOA. DH. İ. UM. EK. 122/76, lef BEO. 4683/

11 Haluk SELVİ şehre döndüğü günlerde Üsküdar Mutasarrıfı bizzat Gebze ye gitti. Yanında livanın jandarma teşkilatına memur edilmiş olan Mecon (McCohen) Vitol ve Kaptan (Yüzbaşı) Patorel ve diğer bir İngiliz yüzbaşısı da vardı. İngiliz subayları Gebze İngiliz askeri müfrezesi karargâhına gideceklerinden Üsküdar Mutasarrıfı kasabada hükümet konağında bir saat bulunmak imkânı buldu. Bu durumdan istifade ederek kaymakam vekili olan Gebze Mal Müdürü Ömer Lütfü Efendi ile ve daha bazı memurlarla görüştü. Bu görüşmelerde elde edilen bilgilere göre, kaymakamın eşkıya tarafından kaldırılmasının sebepleri herkese göre farklı farklıydı. Hatta bazı bilgiler hayal ürünü niteliğindeydi. Mutasarrıfı memnun eden bir nokta, kaymakamın eşkıya elinde bir saldırıya uğramamış olmasıydı. Bu görüşmelerde Mal Müdürü Ömer Lütfü Efendi, Kaymakamın iyi niyete sahip ancak görüş ve düşüncelerinde isabetten mahrum bir zat olduğunu söylemiş, buna delil olarak da eşkıyanın tenkili hakkında almış olduğu tedbirlerden bahsetmişti. Mal Müdürüne göre, Kaymakam Ali Galib Bey jandarma kuvvetinin azlığını görünce el altından köylerin ihtiyar heyetlerini çağırıp her ne zaman eşkıya köylerine misafir olacak olursa yemeklerine zehir katmalarını tembih etmiş, hatta kaymakamın köylüye zehir dağıttığını söyleyenler bile varmış. Mutasarrıf bu isnatlara itimat etmemişti ancak Ali Galib Bey in, eşkıyayı her ne suretle olursa olsun öldürene nakdi mükâfat vaat ettiği her tarafta teyit ediliyordu. Mutasarrıfa göre Ali Galib Bey, bu suretle vazife ve salahiyeti dışına çıkmıştı. Kaza Polis Komiseri Hüseyin Hüsnü Efendi ise, Mal Müdürünün söylediklerinin büsbütün aksini iddia etmiştir. Komiserin dayandığı delil şuydu: Bundan bir ay önce Yunanlılar tarafından işlenen mezalimin tahkiki için Yarımca ya iki polis gönderilmesi kaymakamlıktan emir olunmuş, komiser bu kuvvetin Rumlar ve Yunanlılar tarafından yolda saldırıya uğrayacağını iddia etmiş. Buna mukabil Kaymakam Galib Bey, makamında ve beş zat önünde polisin Arslan ve Kaplan Çetesi tarafından korunacağını söylemiş. Resmi ağızlardan bu derece zıt görüşlere muhatap olmak Üsküdar Mutasarrıfını hayrete düşürmüştür. Bu mesele daha önce İngilizlere aksetmiş olacak ki kaymakamın kaldırılması hadisesinin bir hileden ibaret olması ihtimali galip bulunduğu İngilizler tarafından Mutasarrıfa söylenmişti. Her halde işin hakiki ciheti kaymakamın eşkıyayı zehirleyerek tenkil etmek istemesi şayiasına nazaran eşkıya kendisini kaldırmış ve ikinci şayiaya nazaran da korunması sağlanmıştır. Hatta Arslan ın eşraftan birine göndererek polisin eline geçtiği komiser tarafından bildirilmiş mektubunda, kaymakamın fena adam olmadığının anlaşıldığı zikredilerek bu cihet ahali tarafından teyit edildiği halde kendisinin serbest bırakılacağı beyan edilmişti. Mutasarrıf böyle nazik bir zamanda Kaymakam Galib Bey in Gebze yi idare edecek zekâ ve görüşe sahip olmadığını daha önce de İstanbul Valiliğine bildirmişti. Mutasarrıfın incelemelerine göre, Kaymakam Galib Bey Gebze Müdde-i Umumisi Edhem Efendinin emellerine ve niyetlerine kapılmıştır, aldanmıştır. O derece ki kaymakamlığın önemli yazışmaları müdde-i umumi muavini tarafından yazılıyormuş. Halk arasında kaymakamın akıl kâhyası olarak adlandırılan müdde-i umumi, o gün (12 Mayıs ta) mutasarrıfın yanına gelerek telaşlı ve heyecanlı bir şekilde hadisenin tekrarlanmaması için ne yapıldığını sormuş ve hayatının emniyette olmadığını ilave etmiş. Mutasarrıf kendisine, bütün halkın can ve malı mevzu bahis olduğu için devletçe jandarma teşkiline çalışılmakta olduğunu söylemiş. Müdde-i umuminin daha bazı sözler sarfı üzerine mutasarrıf müdde-i umumiye bir tecavüzden korkuyorsanız hemen İstanbul a dönün demiş. Gerçekte eşkıyanın Gebze ye indikleri zaman 1162

12 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı müdde-i umumiyi de aradıkları halk arasında söyleniyordu. Mutasarrıfa göre, her ne olursa olsun Galib Bey Gebze de bulundukça yeni belki de daha üzücü bir hadisenin çıkması zaruriydi. Mecon Vitol ve arkadaşları daha sonra hükümet dairesine geldiklerinde kaymakam vekiliyle görüştüler. Yirmisi süvari olmak üzere yüz seksen kişilik bir bölük jandarma için yerliden münasip adamlar bulunup bulunmayacağını, talim ve terbiyeleri için bu bölüğü alacak kaza merkezinde uygun bir yer olup olmadığını sordular. Kaymakam vekili, elli-altmış en fazla seksen kadar elverişli adam bulunabileceğini, yüz seksen kişi bulunacağına pek ihtimal veremediğini, jandarma için mevcut mahallin on-on beş kişiden fazla alamayacağını, bununla beraber kaza merkezinde beş yüz kişiyi alacak elverişli bir medrese mevcut olduğunu söyledi. İngilizlerin öğrenmek istedikleri hususlar bundan ibaret olduğu için kendileri istasyona döndüler. Mutasarrıf bir müddet daha hükümette kalarak kaymakam vekili, müftü ve komiserle jandarma ve eşkıya meselesine dair görüştü. 23 Bu görüşmeler esnasında Komiser Hüsnü Efendi nin İngiliz subaylarına Ali Galib Bey in Kuva-yı Milliye ile anlaştığını söylediği ve buna dair yazışmaları ve delilleri onlara verdiği anlaşılıyor. Çünkü bu görüşmelerden sonra Gebze İngiliz İşgal Kuvvetleri Kumandanı 18 Mayıs ta, İstanbul a gitmek üzere istasyona inen Gebze Kaymakamı Ali Galib Bey in seyahatine engel olarak bizzat sorgulandıktan sonra kaymakamın evinin ikinci bir emre kadar Osmanlı Polis memurları tarafından gözetim altında tutulmasını emretmişti. Bu emre uyan Polis Komiseri Hüseyin Hüsnü Efendi kaymakamın evinin etrafında devriye gezdirmek suretiyle daima memur bulundurmuş ve bu durumu İstanbul da Polis Müdür-i Umumisine haber vermişti. 24 Komiser Hüseyin Hüsnü Efendi nin yerleştirdiği bu polis memurları, kendisinden izin alınmadan Gebze Süvari Komiser Muavini İsmail Hakkı Efendi tarafından vazifeleri başından uzaklaştırarak serbest bırakılmışlardı. 19 Mayıs ta Ali Galib Bey istasyondaki İngilizler tarafından tekrar nezarete alınarak İngiliz karargâhına götürülmüştü. 25 Tabii ki bu gelişmeler esnasında Komiser Hüseyin Hüsnü Efendi nin uygunsuz davrandığı da görülüyordu. Gebze Kaymakam Vekili 18 Mayıs 1921 de Üsküdar Mutasarrıflığına çektiği telgrafta, Kaza kaymakamı hakkında malumatı olmaksızın icra edilen istihbarat neticesi verilen emri ifa etmeyen Komiser Hüseyin Hüsnü Efendinin devam etmekte olan gayri kanuni hareketinden dolayı cezalandırılmasını ve halen Gebze nin geçirmekte olduğu malum durum hasebiyle Hüsnü Efendi ile hiçbir idare memuru çalışamayacağından değiştirilmesinin teminini istiyordu. 26 Bu haberden kısa bir süre sonra da İngilizler istasyonda bulunan Ali Galib Bey i tutuklamışlardı. Üsküdar Mutasarrıflığının Dahiliye Nezaretine gönderdiği 19 Mayıs 1921 tarihli yazısında, Gebze Kaymakam Vekâletinden alınan bu 18 Mayıs 1921 tarihli iki telgraf suretinden anlaşılan o ki, kaza idaresi tam bir karmaşa içindedir deniyor, Gebze Polis Komiserliğinin Kaymakama karşı yaptığı muamele eleştirilerek durumun açık bir şekilde yazılmasının Kaymakam Vekaletinden tekrar istendiği bildiriliyordu. Mutasarrıf bu yazısında belirsizlikler hakkında şöyle diyordu: Kuvve-i zabıtanın makamın emrine tabiiyete kendini mecbur görmemesi her 23 DH. İ. UM. EK. 122/76, lef. 3-1 (16 Mayıs. 18 Mayıs ta Valilikten Dahiliye ye arz lef. 4). 24 DH. İ. UM. EK. 122/76, DH. İ. UM. EK. 122/76, 6-1. Olayın her hâlükârda aydınlatılabilmesi için Kaymakam Ali Galib Bey in dinlenmesi gerekiyordu. Ayrıca Ali Galib Bey in Gebze de göreve devamı uygun olmayacağından değiştirilmesi tensip olunarak icabı yapılacak olduğundan gerekli bilgi Dahiliyeden Sadarete gönderildi. Lef DH. İ. UM. EK. 122/76,

13 Haluk SELVİ noktada mehazirini arz etmektedir. Her memurun kendi arzu ve emeline tevfik-i muamelat etmesi doğru olmadığından evvel ve ahir arz ettiğim vechle kaza, muktedir bir reisi oraya ve onun emri altında vazifeşinas bir zabıta memuruna muhtaçtır. Kable t-tahkik komiserin leh ve aleyhinde beyan-ı rey edememekliğim tabiidir. Meseleyi esas itibarıyla arz ediyorum. Kaymakam Galib Bey in bir an evvel azimetine İngiliz Kumandanlığınca mümanaat olunduğu Kaymakam vekaletinden bildirildiği halde bir gün sonra azimet edeceğinin işarı bir müsaade-i mahsusa mı mebnidir? Galib Bey istasyona hareket etmiş midir? Anlaşılamadı. Bu cihetleri şimdi telgrafla kaymakamlıktan istizah ettim. Alınacak cevap ayrıca arz olunacaktır. 27 Gebze Kaymakam Vekilinin 18 Mayıs 1921 tarihli telgrafında, Mayıs ın 16. günü akşam trenle kasabaya gelerek bir gece hanesinde kaldıktan sonra sabah trenle İstanbul a gitmekte iken İngiliz kumandanlığınca gitmesine engel olunan kaza kaymakamı Galib Bey in İngiliz kumandanlığının emri ile ve kaymakamlık makamının bir malumatı olmaksızın polis komiserliğince hanesine memur ikame edilmek suretiyle nezaret altına aldırıldığı ve bu konuda bu memurlar hakkında icap eden tahkikata başlandığından durumun bildirileceği yazılıyordu. 28 Gebze Kaymakam Vekâletinden alınan 19 Mayıs tarihli telgraftan şu sonuçlar çıkıyordu: 1. Kaymakam Galib Bey 18 Mayıs öğle üzeri maiyetinde bir polis memuru ile istasyona gitti ve bu esnada serbestti. Akşamüzeri İstasyon İngiliz kumandanı tarafından istasyondaki çavuşlara tevkif ettirildi ve 19 Mayıs sabahı da Kadıköy de Moda karargâhına sevk edildi. Bu esnada tutuklama sebebi Gebze Polis Komiserliği tarafından da bilinmemektedir Mayıs Salı sabahı istasyona gitmesine İngiliz kumandanlığınca mani olunmamasından dolayı Kaymakam kasabaya dönmüş, 18 Mayıs günü istasyona gitmesi için İngiliz kumandanlığından müsaade almamıştır. Ali Galib Bey in talebine binaen süvari komiser muavini tarafından maiyetine bir polis verilerek istasyona gitmiştir. 3. Gebze Kaymakamı Vekili Ömer Lütfü Bey in, Kaymakamın hanesine ikame olunan polislerin kaldırılması hakkında komiserliğe yazdığı yazılı emre verilen cevapta, komiserin İngiliz kumandanlığından aldığı emir üzerine kaymakamı nezaret altında bulundurduğu ve kaymakam vekili tarafından verilen emrin infazının İngiliz Kumandanlığınca mesuliyeti mucip olacağı, kendisinin polis ikame etmediği ve hatta İngiliz kumandanlığının ve kaymakamın tevkifi için yazılı emir bulunduğu ifade edilmiştir. 4. Kaymakamın hanesindeki polislerin kaldırılmasında komiserin muvafakati alınmamıştır ve daha önce polislerin kaldırılması için Gebze Kaymakamı Vekili Ömer Lütfü Bey in komiserliğe yazdığı tezkereden başka ne komisere ve ne de süvari komiser muavini Hakkı Efendiye ikinci bir yazılı veya sözlü emir verilmemiştir. 29 Gebze Kaymakam Vekilinin istediği bilgileri vermeyen Gebze Polis Komiseri Hüseyin Hüsnü Efendi 19 Mayıs ta kendisine gelişmeleri soran Polis Müdüriyet-i Umumiyesine 20 Mayıs ta verdiği cevapta, Kaymakam Ali Galib Bey in hanesine dönmesinin ertesi günü Gebze Kuvve-i İşgaliyesi İngiliz Kumandanının evine giderek onu sorguladığını, İngiliz subayın kendisine 27 DH. İ. UM. EK. 122/76, 10. Gebze Kaymakam Vekili Ömer Lütfi Üsküdar Mutasarrıflğına gönderdiği 2 Haziran 1337 tarihli yazısında kaza komiseri Hüseyin Hüsnü hakkında şikâyette bulunarak halka zulüm eden bu adamın bir an evvel değiştirilmesini, cahil olan bu zatın bu iş yapacak kabiliyette olamadığını ifade ediyordu. Lef DH. İ. UM. EK. 122/76, DH. İ.UM EK. 122/76,

14 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı sözlü ve yazılı olarak verdiği emirde ikinci bir emre kadar kaymakamın nezaret ve tevkifte bulundurulması bildirilerek komiserlik tarafından kaymakamın hanesine polis ikame edildiğini, ertesi günü kaymakamın tekrar İngilizler tarafından alınarak bir gece karargâhta alıkonulduktan sonra Moda ya sevk edildiğini bildiriyordu. 30 Gerçekten de 19 Mayıs günü İngiliz Kumandan Ali Galib Bey in evini arayarak bulduğu hususi evrakları ve tabancaları inceledikten sonra tabancaları iade etmiş, ancak özel yazışmaları kontrol etmek üzere yanında bulunan komisere vermiştir. Ayrıca aynı gün Müdde-i Umumi Muavini İbrahim Efendi nin de evi aranmış, bir şey bulunamamış, İbrahim Efendi nin İstanbul a gitmiş olduğu öğrenilmiştir. 31 Bütün bu yazışmaların toplandığı Dahiliye Nazır Vekili Mustafa Arif Bey 21 Mayıs ta Sadrazam Tevfik Paşa ya gönderdiği raporda durumu açıklamaya çalışarak, Kaymakam Galib Bey in ya kuvvet yokluğundan eşkıyayı köylüye zehirletmek istemesinden dolayı ya da Kuva-yı Milliye ile anlaşmış olarak İngilizleri aldatmak için bir oyun icabı kaçırıldığını, ama bunlardan hangisinin doğru olduğunun ancak kaymakamın dinlenmesinden sonra anlaşılacağını, kaymakamın esasen böyle nazik bir zamanda Gebze yi idare edecek zeka ve görüşe sahip olmadığından Gebze de memuriyetine devamı caiz olamayacağına nazaran zaruri olarak tebdili gerekliliğini yazmıştır. Dahiliye Nazırına göre, eşkıya tarafından vazifesi başından alınarak sonradan serbest bırakılan bir memurun bilahare bu yüzden İngilizler tarafından tevkif ve karargâha nakledilmesi hiçbir şekilde kabul edilemeyeceğinden bu hususta icap edenler nezdinde gerekli teşebbüslerde bulunulmalı ve kaymakamın tahliyesinin temini sebepleri araştırılmalıydı. 32 Bu ikazlar üzerine Hükümetin Kaymakam Ali Galib Bey i İngilizler elinden kurtarmak için epey uğraştığı anlaşılmaktadır. Zira Üsküdar Mutasarrıfı İhsan Ata Bey 26 Mayıs ta İngilizler tarafından vuku bulan davete icabetle Moda ya giderek İstihbarat Müdürü Mister Niş ile görüşmüştür. İngiliz subay, fırka kumandanlığından aldığı son emir üzerine Kaymakamın tahliye edilemeyeceğinden dolayı üzüntülerini bildirmişti. 33 Moda da İngiliz İstihbarat Subayı Yüzbaşı Niş 13 Haziran da Üsküdar Mutasarrıflığına gönderdiği tezkerede, 84. İngiliz Livası Kumandanlığından aldığı emre nazaran ellerinde tutuklu bulunan Gebze Kaymakamı Ali Galib Bey in tutuklu olarak muhakemesi ifa edilmek ve mahkeme neticesi kendilerine bildirilmek üzere mutasarrıflığa teslim edileceğini bildirmiştir. Ancak bununla ilgili ne bir bilgi ne de evrak verilmiştir. Ali Galib Bey in ne ile suçlandığı da belli değildir. Mutasarrıfa göre, liva meclisinin usulü gereği Galib Bey in muhakemesine ya da serbest bırakılmasına karar verebilmesi için bir mülkiye müfettişinin araştırmasına ihtiyacı vardı. Bir karar verilene kadar kaymakamın tutuklu olması işgal kumandanlığından talep edildiğinden bu konuda Mutasarrıf ne yapması gerektiğini 18 Haziran da İstanbul Valiliğinden sormuştur. 34 Durum Dahiliye Nezareti ne aksetmiş, Nazır Ali Rıza Paşa nın İstanbul Valisi Yusuf Ziya Bey e verdiği cevapta, Gebze Kaymakamı Ali Galib Bey in ber mucib-i işar ve istizan serian teslimiyle tahkikatına devam edilmesi ve fakat bila mucib mağduriyetine mahal verilmemek için üç-dört gün zarfında beray-ı hal intacıyla keyfiyetin inbası icab eder diyerek işin bir an evvel sonuçlandırılması isteniyordu. 35 Ayrıca Nazır Ali Rıza Paşa, 16 Haziran da Polis Müdür-i Umumisi Miralay Esad Bey e gönderdiği bir 30 DH. İ. UM. EK. 122/76, Lef DH. İ. UM. EK. 122/76, Lef DH. İ. UM. EK. 122/76, Lef DH. İ. UM. EK. 122/76, lef DH. İ. UM. EK. 122/76, lef DH. İ. UM. EK. 122/76, lef

15 Haluk SELVİ yazı ile Hükümeti tanımamayı itiyad etmiş olan Gebze Komiserinin değiştirilmesinin, Gebze Kaymakamlığı vekâletinin işarıyla İstanbul Valiliğinden alınan tezkerede lüzum gösterilmiştir diyerek Komiser Hüsnü hakkında gereğinin yapılmasını istiyordu. 36 Bu teşebbüslerin sürdüğü sırada 18 Haziran 1921 de Dahiliye Nezareti Sadarete gönderdiği yazıda, İngilizler tarafından tutuklandığı anlaşılan ve ne vakit tahliye edileceği malum olmayan Galib Bey in tahliye edildiği zaman münasip bir mahalle tayin edilmek üzere azliyle Gebze Kaymakamlığına Aclun eski Kaymakamı Mahmud Naci Bey in birinci sınıf maaşla tayini encümen-i müdüran tarafından kararlaştırılmıştır deniyordu. 37 Bu esnada Ali Galib Bey in hanımı da eşinin tahliyesi için Dahiliye Nezaretine müracaat etmişti. 38 Ancak bütün bu teşebbüslere rağmen Ali Galib Bey in 21 Haziran tarihine kadar yaklaşık bir ay İngilizler elinde tutulduğu görülmektedir. Hariciye Nazırının 21 Haziran 1921 de Sadarete gönderdiği yazıda Gebze Kaymakamı Ali Galib Bey in İngilizler tarafından Üsküdar Mutasarrıflığına teslim edildiğinin İngiltere Fevkalade Komiserliği Baş Tercümanı Ryan tarafından şifahen bildirildiği yazıyordu. 39 Üsküdar Mutasarrıfı İhsan Ata Bey de 18 Haziran İstanbul Valiliğine gönderdiği yazıda, Ali Galib Bey şimdi mahfuzen imza mukabilinde mutasarrıflığa teslim edilmiştir. Vereceğiniz emre kadar Üsküdar polis merkezinde misafir edildiği maruzdur. Diyordu. 40 Eski Gebze Kaymakamı Galib Bey, defalarca yapılan müracaatlar ve istirhamlar üzerine, aranıldığı zaman bulunmak, bir yere kaçmayacağına dair muteber kefil göstermek şartıyla İngiliz Seksen Dördüncü Liva Kumandanlığı tarafından Üsküdar Mutasarrıflığına teslim edilmişti. 41 Dahiliye Nazırı Ali Rıza Paşa İstanbul Valisi Yusuf Ziya Bey in hadise ile ilgili olarak bir mülkiye müfettişi atanması talebine verdiği cevapta, tahkikat livaca icra ve intaç bulunduğundan bu işin mülkiye müfettişine tevdiine mahal olmadığından işar-ı sabık veçhile tahkikatın üçdört gün zarfında ikmaliyle neticenin hemen işarı diyerek işin hemen kapatılmasını istiyordu (19 Haziran). 42 Ancak buna rağmen bir Mülkiye Müfettişinin bu işi sonuca bağlamak için görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Çünkü Mülkiye Müfettişi Salim Bey, 29 Haziran 1921 tarihli olarak Dahiliye Nezareti ne takdim ettiği raporda olay üzerinde durarak Ali Galib Bey in kaçırılması olayını açıklamaya çalışmıştır. Gebze Kaymakamı Galib Bey in tutuklanmasına sebep olan olaylar hakkındaki bilgiler bir dizi halinde, Gebze Polis Komiserliği nden Polis Umum Müdürlüğüne, Gebze Kaymakam Vekaletinden Üsküdar Mutasarrıflığına, Üsküdar Mutasarrıflığından İstanbul Valiliğine oradan da Dahiliye Nezaretine gönderildi. Bu bilgileri alan ve hadisenin seyri ve sonucu hakkında bir sonuca ulaşamayan Nezaret, Mülkiye Müfettişi Salim Bey i araştırma yapmak üzere görevlendirdi. Müfettiş Salim Bey Üsküdar a giderek evrakları incelemiş ve şu sonuçlara ulaşmıştır: Gebze Polis Komiseri Hüsnü Efendi İngiliz Yüzbaşısına bir rapor sunarak Gebze Kaymakamı hakkında şu iddialarda bulunmuştur: 1. Galib Bey İngilizlere aleyhtardır ve eşkıya ile münasebeti olup eşkıyanın kimlerden ibaret ve kimlerin elinde ne miktar silah mevcut bulunduğunu bilmektedir, 36 DH. İ. UM. EK. 122/76, lef BEO. 4685/351359; İ. DUİT. 49/ DH. İ. UM. EK. 122/76, lef DH. İ. UM. EK. 122/76, lef DH. İ. UM. EK. 122/76, lef da Dahiliyeye arz. Lef DH. İ. UM. EK. 122/76, lef. 43, DH. İ. UM. EK. 122/76, lef

16 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı 2. İngilizler aleyhine propaganda yapmaktadır, 3. Eşkıyanın polise muavenet edeceğini söylemiştir ve eşkıya tarafından kaldırıldığı halde tekrar iadesi eşkıya ile münasebeti bulunduğuna delalet eylemektedir, 4. Daha önce Bafra Kaymakamlığında bulunduğu sırada bazı yolsuzluklarda bulunmuştur, 5. Arslan ve Kaplan çeteleriyle ve Taşköprü havalisinde şekavet eden haydutlar reisi Rıza Bey ile münasebeti vardır, 6. Samsun da Mister Wilson un eşyasını çalmış ve kendisine kötü muamelede bulunmuştur. Bu rapor üzerine İngilizler Galib Bey i tutuklamıştır ve halen de tutuklu olarak Üsküdar Polis merkezinde tutmaktadırlar. Müfettişe göre, kaymakamın eşkıya tarafından kaldırılarak sonra iadesi kendisinin eşkıya ile münasebeti olduğuna delalet edemezdi ve bu yüzden komiserin yaklaşımı yanlıştı. Kaymakam ile Komiser arasında var olan bir problemden ibaret olduğu anlaşılan bu durumun faraziyelerden ve tahminlerden ibaret olduğunu yazan müfettiş, bu iddiaların ispatı için delil gerektiğini ileri sürmüş, nitekim kaymakam hakkında şimdiye kadar İngilizler tarafından muamele-i kanuniye yapılmaması da mumaileyhin atfolunan ceraimi irtikab eylediğine İngilizlerce de kanaat hasıl olamadığını göstermektedir diyordu. Ayrıca müfettişe göre, Galib Bey in Bafra Kaymakamlığında bulunduğu zamana ait hususların tespiti mümkün olmadığından tahkikata lüzum görülememişti. Bu yüzden Galib Bey in tutukluluk durumunun ve mağduriyetinin bir an evvel sonlandırılması ve tahliyesi için gerekli teşebbüslerde bulunulması lazımdı. 43 Bütün bu gelişmelerden anlaşılacağı üzere Ahmed Bedevi Bey ondan sonra atanan kaymakam Ali Galib Bey Gebze ve çevresinde İngiliz ve Yunan işgaline karşı direnen Kuva-yı Milliye güçlerinden Arslan ve Kaplan çetelerine yardımda bulunmuşlar ve bu sebeple İngilizlerin ve İstanbul Hükümeti nin tepkilerinden kurtulmak için adeta kendilerini bu çetelere kaçırtmışlardır. Ancak Ali Galib Bey bu isnatlarla İngilizler tarafından tutuklanarak bir ay Moda da hapsedilip sorgulanmış bu sorgulamalardan somut deliller elde edemedikleri için serbest bırakmışlardır. Kaymakam Ali Galib Bey ile Komiser Hüseyin Bey arasındaki problemler Komiserin kaymakamı İngilizlere şikâyet etmesine sebep olmuştur. Milli Mücadele yıllarında Kuzeybatı Anadolu da cereyan eden olayların karakterini yansıtan Gebze deki bu karışık ilişkiler yumağı, kurtuluş tarihi olan 17 Ekim 1922 ye kadar devam etmiş, kaza bu tarihte Nurettin Paşa nın yönettiği Birinci Ordu tarafından İngiliz ve Yunan işgalinden kurtarılmıştır. 43 DH. İ. UM. EK. 122/76, lef

17 Haluk SELVİ KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA) Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO) Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Asayiş Evrakı (DH. EUM. AYŞ) Dahiliye Nezareti idare-i Umum Müdüriyeti Evrakı (DH. İ. UM) Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Evrakı (DH. KMS.) Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB. HPS. M.) Dosya Usulü İradeler Tasnifi (İ. DUİT) Diğer Kaynaklar Çelik, Gülfettin, Gebze (Sosyo-Kültürel Bir İnceleme), Gebze Ertürk, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, İstanbul, Karpat, Kemal, Ottoman Population ( ), Wisconsin, Kuran, Ahmed Bedevi, Osmanlı İmparatorluğunda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, İstanbul, Sevinç, İsmail, Gebze Tarih Ansiklopedisi, Kocaeli, Sofuoğlu, Adnan, Milli Mücadelede Kuzeybatı Anadolu, Ankara, Talat Yalazan, Türkiye de Yunan Vahşet ve Soykırımı (15 Mayıs Eylül 1922), Ankara, Yenibahçeli Şükrü Bey in Hatıraları, Yayına Hazırlayanlar: Yaşar Semiz, Ömer Akdağ, Konya,

18 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı EKLER 1169

19 Haluk SELVİ 1170

20 Milli Mücadele de Gebze Kaymakamlarının Kaçırılmaları Olayı 1171

21 Haluk SELVİ 1172