Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik

Transkript

1 2010 Yılı İtibarıyla Höşöö Tsaídam Bölgesi ve Orhun Vadisi Dil Araştırmaları... Sayı: 12 Bahar 2013, Dîvânü ss. Lügati t-türk te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik Emine Atmaca * 1 Özet: Anlam biliminin en zor konularından biri de eşgösterenlilik tir. Türk dilinin kelimelerine genel yapı itibarıyla bakıldığında araştırmacılar tarafından eşadlılık, eşseslilik [~homophone ~ omofon (<Eski Grekçe homos benzer +phone ses )] ve eşyazımlılık [~homograph ~ omograf (<Eski Grekçe homos benzer + garpho yazı )] başlığı altında verilen örneklerin birbirine karıştırıldığı görülür. Bu sebepten bu terimler arasındaki karmaşaya son verecek ve her üç terimi de üst kategoride kapsayacak eşgösterenlilik terimi kullanılmalıdır. Bu makalede, Eşgösterenliliğin ölçütü nedir? Eşgösterenli bir kelimenin oluşum aşamaları ve çokanlamlılık ile eşgösterenliliği birbirinden ayıran unsurlar nelerdir? gibi sorular cevaplandırıldıktan sonra eski Oğuz Türkçesinden günümüz Türkiye Türkçesine kadar taranılan kaynaklarda tespit edilen eşgösterenlilik örnekleri ve kazandıkları anlam yüklerine yer verilmiştir. Anahtar sözcükler: Eski Oğuz Türkçesi, anlam bilimi, eşgösterenlilik, çokanlamlılık. Old Oghuz Turkish Turkey Turkish Up Today Homonymy Abstract: One of the most topics of semantics is homonymy. When its looked to Turkish Literature words by general view, it seems like, the homonymie [~ homophone ~ omofon (< homos Old Greek similar + phone voice )] and homograph [~ homograph ~ omograf (< homos Old Greek similar + garpho post )] confused the researchers. For this reason, to end this complexity between these terms, the term which covers three of them, homograph is used. In this article, What is the level of homograph, what are the main features which seperate the homograph and polysemy from each other? were answered through the meanings which the sources gained which were scanned the sources existed from Old Oghuz Turkish untill Turkey (Present) Turkish. Key words: Old Oghuz Turkish, semantic, homonymy, polysemy. ** Dr. Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Araştırma Görevlisi (eatmaca@ sakarya.edu.tr; eatmaca07@hotmail.com) 117

2 Emine Atmaca Giriş Anlam bilimi ve özellikle sözlük biliminin en zor konularından biri de eşgösterenlilik (~Alm. homophonie, Fr. homophonie, İng. homonymy, Rus. омонимия) tir. Bu dil bilimi terimini, Aksan (2006) eşadlılık biçiminde bir dil içinde birbirinden bütün bütün ayrı iki ya da daha çok kavramın ses ya da yazım açısından aynı nitelikteki göstergelerle dile getirilmesi olarak tanımlamış, eşseslilik ve eşyazımlılık ı da eşadlılık ın alt türleri olarak vermiştir. Kazak dil biliminin temsilcilerinden Ahanov (2002), omonimya (< Rus. омонимия) terimi başlığı altında bu konuyu şöyle açıklamıştır: a) eşsesli (~homophone ~ omofon [(< homos (Eski Grekçe)+phone ses )]) Yazılışları aynı, telaffuzları farklı olan kelimelerdir. Mesela; karala- karalamak ile kara ala siyah ile beyaz renklerinin karışmasının sonucunda oluşan renk, b) eşyazılı~eşyazımlı (~homograph ~ omograf (< homos (Eski Grekçe) + garpho yazı )) Yazımı aynı, vurgunun farklı olmasından dolayı değişik söylenen sözlerdir. Mesela; bölme (üydin) bölegi evin odası ile bölme böl- fiilinin olumsuz biçimi 1. Vardar (1998), eşseslilik, eşadlılık ve eşyazımlılık ı birbirinden ayırmış ve şöyle tanımlamıştır: Eşseslilik, kimi dillerde görülen yazılışı ayrı, söylenişi aynı olan sözcüklerin; eşadlılık, gösterileni ayrı, göstereni özdeş olan sözcüklerin; eşyazımlılık kimi dillerde görülen, söylenişi ayrı, yazılışı aynı olan göstergelerin özelliği. Korkmaz (1992) da Söyleniş ve yazılışları birbirinin aynı olup da anlamları/görevleri ve gösterdikleri kavramlar açısından birbirleriyle hiçbir ilişkisi bulunmayan ek ve kelimeler e eş sesli; Ayrı anlam veya görevdeki kelime ve eklerin ses ve yazılış bakımından aynı olmaları durumu nu da eş seslilik olarak tanımlamıştır. Ayrıca Korkmaz, kitabında eş adlı, eş sesli ve eş yazımlı şeklinde ayrı ayrı terimler kullanmamıştır. Tepeli (2006), makalesinde eş adlı - eş adlılık, eş sesli - eş seslilik/sesteş - sesteşlik, eş yazımlı - eş yazımlılık terimlerini birbirinden ayırmış ve farklı terimlerle karşılanan bu türden yapılar için daha kapsayıcı olacağını düşündüğünden eş biçimli - eş biçimlilik terimlerini kullanmıştır. Ses, ses cihazımızın bir tek hareketiyle hava akımına yapılan bir müdahale sonucunda ses yolunda ortaya çıkan bir dil unsurudur. Ad ise anlamı ve gramer vazifesi bulunan tek başına kullanılabilen ses veya sesler topluluğundan oluşan bir dil unsudur. Türk dilinde ses, bir kelime çeşidi değildir. Türk dilinin ad (~isim) ve fiil olmak üzere iki kelime çeşidi vardır 2. Bunlar da Türk dilinin ekleşme ve birleştirme sisteminde birbiriyle karşıtlık ilişkisi içerisinde yer alırlar. Dolayısıyla eşseslilik ve eşadlılık terimleri karşıladıkları kavramlar bakımından 1 Standart Türkiye Türkçesinde bu türden kelimelerin sayısı azdır. Mesela; kâr, kar; yâr, yar gibi kelimeler dikkate alındığında yabancı dillerden Türkçeye geçmiş sözcüklerin yani; alıntı şekillerin (~borrwing) yol açtığı eşgösterenlilik olgusuyla karşı karşıya kalındığı anlaşılacaktır. Bu sözcüklerdeki telaffuz farkı imla işaretiyle ortadan kaldırılmaya çalışılır [Ö. Acar 2010:244]. 2 Geleneksel gramer kitaplarında sıfat, zarf, edat, bağlaç, zamir gibi kelime çeşidi olarak verilenler, bir kelime çeşidi olmayıp ismin ekleşme ve birleştirme sisteminde aldığı görev adlarıdır. 118

3 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik farklı dilbilim terimleridir. Mesela; Türkiye Türkçesinde çil I bir kuş çeşidi ve çil II yüzde oluşan lekeler kelimelerinin yazılışları aynı; fakat kökenleri farklıdır. Çoğu dilbilimci, bu türden kelimeler için ses değerlerinin aynı olması münasebetiyle eşseslilik terimini kullanmaktadır. Ancak bu türden kelimeler için eşadlı terimi kullanılmalıdır. Yazılışları farklı olup söylenişleri bir olan biçim birimlere ise eşsesli denebilir. Mesela; grup~gurup, yag~ya (Tepeli 2006: 21) kıral~kral, cürm-cürüm gibi kelimeler söylenişlerinin benzerliğinden dolayı eşseslidir. Ayrıca Türkçedeki kelimelerde eşadlılık, eşseslilik ve eşyazımlılık bir aradadır. Yani; eşadlı olan bir kelime hem eşsesli hem de eşyazımlıdır. Saussure ün dediği gibi dil, sözcüklerin oluşturduğu bir liste değil, göstergeler sistemidir. Veya dil, gösteren ve gösterilen arasındaki çağrışım ilişkisidir. Gösteren, gösterilenle birleşerek göstergeyi oluşturan ses ya da sesler bütünü; göstergenin özdeksel yönünü oluşturan işitim imgesi (Vardar 2002: 106)dir. Dilde gösteren, seslerden oluştuğu için maddi bir nitelik taşır. Dolayısıyla eşseslilik, eşadlılık ve eşyazımlılık terimlerinin her üçünü de en iyi karşılayan üst kategorideki terim eşgösterenlilik olmalıdır. Yani; eşseslilik, eşadlılık ve eşyazımlılık terimleri, eşgösterenliliğin alt başlığında, ayrı madde başlarında yer alabilirler. Bu bağlamda, bu makalede bu türden yapıların üst başlığı için eşgösterenlilik terimi kullanılmıştır. 1. Eşgösterenlilik Eşgösterenlilik, genellikle tek veya iki heceli kelimeler arasında gerçekleşen, dilde ses değerleri bakımından aynı; fakat anlamları ve fonksiyonları bakımından farklı olan kelimelere denir. Eşgösterenlilik, kelimenin kök ve gövdelerinin yanısıra çekimli yapılarda ve cümle şeklinde de olabilir (Karaağaç 1994: 34). Mesela; Kara tünde kara baspasa, Ertisti arlı-berli kezgen kayıkşını kaşan kördin Karanlık gecede kimsenin olmadığı zaman İrtiş i aşağı yukarı gezen kayıkçıyı ne zaman gördün (M. Avezov) örneğinde renk anlamındaki kara kelimesi, edebî dildeki terbiyesiz, edepsiz, yalancı anlamındaki kara kelimesi ile eşgösterenli olacak şekilde kullanılmıştır. Ama kara kelimesi burada sadece eşgösterenli olmamakta, aynı zamanda insan anlamını da yüklenmektedir. Edebî dildeki eşgösterenli kelimeler ile konuşma dilindeki eşgösterenli kelimeleri birbirinden ayırmak oldukça zordur. Çünkü; edebî dilde kullanılan eşgösterenlilerin çoğu, günlük konuşma dilinde tamamen kalıplaşmış ve halkın geneline ait kelimeler olmuştur (Balakayev vd. 2005: 100). Eşgösterenliliğin oluşma sebepleri şöyledir: a) Bazı eşgösterenli kelimeler, çok anlamlı kelimelerin anlamları arasındaki leksik bağın kopması sonucunda oluşmuştur. Mesela; Kazak Türkçesinde jabagı (I) altı aydan büyük, bir yaşından küçük tay ile jabagı (II) 119

4 Emine Atmaca kıştan kalmış eski yün, yapağı kelimelerinin kökenleri birdir (Ahanov 2002: ). Dolayısıyla bu kelimeler, Kazak Türkçesi sözlüğünde aynı madde başında numaralandırılarak verilmiştir (Koç vd. 2003: 149). Eşgösterenlilik ve çokanlamlılık ayrımında, Bugün için çokanlamlı gibi görünen kelimelerin bütün anlamları eşgösterenlilik ilişkisi içinde olabilir veya bugün anlamları arasındaki ilişki unutulduğu için eşgösterenli olarak düşünülen pek çok kelime, aslında eski devirlerin çokanlamlı tek bir kelimesi olabilir. hususları göz önünde bulundurulmalıdır. Mesela; Oğuz grubu lehçelerinde bir yere girip çıkarken geçilen ve açılıp kapanma düzeni olan duvar veya bölme açıklığı anlamında kapı kelimesinin kullanılmasına karşılık, Kıpçak ve Karluk grubu lehçelerinde yeşik~yesik~esik (<eşü- örtmek + -k) (Eren 1999: 140) kelimesi kullanılmaktadır. Oğuz grubu lehçelerinde eşik, kapı boşluğunun alt yanında bulunan alçak basamak anlamındadır. Kıpçak ve Karluk grubu ise bugün Oğuz grubunun eşik dediği yer için Moğolca bosaga~bosağa kelimesini kullanmaktadır (Atmaca ve Adzhumerova 2010: 39). Dolayısıyla eşik kelimesi, bugün çokanlamlılıktan kaynaklanan eşgösterenli bir kelime örneğidir. b) Bazı eşgösterenli kelimeler de çeşitli ses olaylarının sonucunda söyleyişlerinin aynılaşmasıyla oluşmuştur. Mesela; Kazak Türkçesinde eyer anlamındaki eger kelimesi, (/g/ > /Ø/ erimesi sonucunda) er kelimesine dönüşmüş, anlam bakımından hiç de yakınlığı olmayan er erkek, yiğit, damat kelimesiyle eşgösterenli olmuştur (Ahanov 2002: ) Tatar Türkçesinde /o/ > /u/ ses değişimi dolayısıyla kol el kelimesi, kul el olmuş; Türkiye Türkçesindeki kul kul, köle (Öztekten 2007: 200) kelimesiyle eşgösterenli olmuştur. c) Bazı eşgösterenli kelimeler de alıntı kelimeler ve yerli kelimelerin söyleyişlerinin benzerliği sonucunda oluşmuştur. Mesela; Rusçada girya ağırlık kelimesi, Kazak Türkçesinde, Kazak Türkçesi fonetik özelliklerine uydurularak kir e dönüştürülmüş, kir kir, pis (Ahanov 2002: ) kelimesiyle eşgösterenli olmuştur. Rusçadan alıntı 16,3 kiloluk ölçme birimi olan pud kelimesi de Kazak Türkçesinde Kazak Türkçesi fonetik özelliklerine uydurularak put a (Atmaca 2012: 288) dönüştürülmüş, put put, tapınacak, sanem kelimesiyle eşgösterenli olmuştur. ç) Bazı eşgösterenli kelimeler de kelime köklerine eşgösterenli eklerin getirilmesi sonucunda oluşmuştur. Mesela Kazak Türkçesinde a) Fiilden ad yapma eki s: ayt-ı-s I atışma ; ayt-ı-s- II söyleş- b) Fiilden ad yapan k eki ve fiilden fiil yapan k eki; kız- fiiline bu eşgösterenli ekler getirilerek hem ad ( kızık suret ilginç şekil ) hem de fiil ( kızıgıp ta karaydı şaşkın bir şekilde baktı ) türetilmiştir (Ahanov 2002: ). Eşgösterenlilik, a) Tam eşgösterenlilik b) Tam olmayan eşgösterenlilik 120

5 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik olmak üzere ikiye ayrılır (Şeka 2011: ). Tam eşgösterenlilikte kelimelerin hem şekilleri hem de fonksiyonları aynıdır. Mesela; Standart Türkiye Türkçesinde kolun bilekten parmak uçlarına kadar olan, tutmaya ve iş yapmaya yarayan bölümü anlamındaki el ile ülke, yurt, ahali, halk anlamındaki el (<*ēl) kelimeleri eşgösterenlidir. Tam olmayan eşgösterenlilikte ise şekilleri aynı olan kelimelerin fonksiyonları farklıdır. Mesela; Arapçada Hz. Hızır anlamındaki hıdır kelimesi Kazak Türkçesinde, Kazak Türkçesi fonetik özelliklerine uydurularak (#x > #q patlayıcılaşması sonucunda) 1. Oturmaya gitmek 2. Gezmek dolaşmak anlamındaki kıdır- kelimesiyle eşgösterenli olmuştur. 2. Eşgösterenlilik ve Çokanlamlılık Michel Bréal (1924) tarafından 1887 yılında dilbilimde polysémie terimiyle karşılanan çokanlamlılık, bir kelimenin birbiriyle bağlantılı birden çok anlama sahip olmasıdır. Bréal e göre çokanlamlılık, eksilti (~ellipsis) 3 olaylarının sonucunda meydana gelmiştir. Lyons a (1977) göre, kelimelerdeki anlam bulanıklılığı (~ambiguity) dır. Anlam bilimi ve söz varlığı çalışmalarında eşgösterenlilik ve çok anlamlılık kavramları birbirine kolayca karıştırılmaktadır. Çünkü; çokanlamlı kelimeler, şekilleri itibarıyla eşgösterenli kelimelere benzerler (Balakayev ve ark. 2005: 94). Hasenov (2003) da eşgösterenli kelimelerle çok anlamlı kelimelerin aralarındaki ortaklığı, yazılışları ve söylenişlerinin aynı olmasına bağlar. Eşgösterenlilikte, birbiriyle anlamca ilgisi bulunmayan kavramlar, ya bir tesadüf sonucu ya da kimi zaman yabancı bir dilden alınan ögelere eşlik nedeniyle aynı göstergeyle anlatılır duruma gelmiştir. Mesela; yap- çok anlamlı fiillerimizden biridir. Räsänen sözlüğünde (1969) bu kelimeyi, yap- (I) yapmak, inşa etmek ; yap- (II) kaplamak, örtmek şeklinde iki başlıkta ele almış ve eşgösterenli kabul etmiştir. Aynı şekilde Sevortyan da sözlüğünde (1989) kelimeyi iki ayrı başlıkta ele almıştır: yap- kapat- ve yap- yapıştır-. Ayrıca bu iki kelimenin köken bağlantısının net olmadığını söylemiştir. Ancak Clauson sözlüğünde (1972) kelimenin inşa et-, kapat-, ört-, yapıştır- anlamlarını birleştirmiş ve kelimeyi çokanlamlı olarak vermiştir. Kelime, Clausonun da ifade ettiği gibi çokanlamlıdır ve Räsänen in söylediklerinin aksine kelimenin türemişleri de bunu kanıtlamaktadır. Bugün Standart Türkiye Türkçesinde yap- fiilinden türemiş şekiller yapış-, yapışık, yapışkan, yapışıcı, yapıştırıcı vb. örneklerde de örtmek anlamı devam etmektedir. 3 Pierre Guiraud a göre ellips, bir tamlamada meydana getirilen kısaltmayı ifade eden bu anlam olayı, birleşik bir deyimin öğelerinden birinin atılması dır. [Anlambilim çev. Berke Vardar, Kuzey yayınları, 1984 s. 47]. 121

6 Emine Atmaca Eşgösterenlilik ve Çokanlamlılık ı Ayırma Ölçütleri: Dilbilimcilerin pek çoğu çokanlamlı bir kelimenin farklı leksik anlamları ile eşgösterenli kelimeler arasında kesin bir sınır belirlemenin çok zor olduğunu söylerler (Şanskiy 2007: 52). Bazı dilbilimcilere göre de çokanlamlılık, ilk başta aynı kök morfemlerin semantik gelişiminin bir sonucu değildir. Dilin farklı şekillerinin zamanla aynı şekil haline dönüşmesidir. Dolayısıyla çokanlamlılığın ve eşgösterenliliğin hiçbir üniversal ölçütü yoktur (Şeka 2011: 172). Eşgösterenlilik ve çokanlamlılık ın ayrımındaki ilk ölçüt, kelimelerin etimolojik içeriğidir 4. Çokanlamlılık gösteren bir sözcüğün anlamlarından her birinin kökenine gidilir ve bu husus çokanlamlılık ile eşgösterenlilik ayrımı için yeterli bir koşul olarak görülür. Ancak kelimelerin etimolojik içeriği her zaman güvenilir olmayabilir ve dolayısıyla bu konuda araştırma yapanları da kesin bir sonuca götüremeyebilir (Uçar 2009: 74-75). Eşgösterenlilik ve çokanlamlılık ın ayrımındaki ikinci ölçüt, kelimelerin sahip oldukları anlam yüklerinin birbirleriyle bağlantılı olup olmadığıdır. J. Lyons Semantics inde (1977) kelimelerin leksik anlamları arasında bağlantı varsa kelime, çokanlamlı yoksa eşgösterenli dir demektedir. Eşgösterenlilikte sesçe aynı olan göstergeler arasında anlam bakımından hiçbir ilişki yoktur. Çokanlamlılıkta ise aynı sözcüğün değişik anlamları arasında doğrudan veya dolaylı olarak mutlaka bir ilişki vardır. Mesela; Türkiye Türkçesi Sözlüğü nde yüz (I) (<yüz) sayı, 100 rakamı, yüz (II) (<*yǖz) başta, alın, göz, burun, ağız, yanak ve çenenin bulunduğu ön bölüm, çehre yüz (III) (herhangi bir) deriyi yüzmek; suda yüzmek fiillerinin emir kipi kelimelerinin aralarında anlam bakımından bir yakınlık olmadığı için ayrı maddelerde eşgösterenli bir biçimde verilmiştir. Bazen kelimelerin eşgösterenli kategorisinde mi, yoksa çokanlamlı kategorisinde mi yer alacağının tespitinde kelimeler arasındaki anlam yakınlığı yeterli olmayabilir. O durumda ayrım için Vardar ın dil artzamanlı bir boyutta oluşmuş ve kesintisiz bir değişim süreciyle özdeşleşmiştir düşüncesinden hareketle kelimenin gelişim seyrini yazma eserlerde kazandığı dil içi ve dil dışı bağlamlardan tespit etmek gerekir. Ayrıca bu tespitler, (Türk dili için) çağdaş lehçelerle ve çağdaş lehçelerin ağız sözlükleriyle de desteklenmelidir. Karaağaç, Eş Yazılılık, Eş Seslilik, Çok Anlamlılık (1994) makalesinde iki kelime arasında eşgösterenlilik ilişkisi mi, çokanlamlılık ilişkisi mi olduğunun tespitinde Ahanov ve Hasenov dan farklı olarak anlam bağının yeterli olmayacağını düşünür ve eşgösterenli olan bu iki eş şekilli (~izomorpe) kelimenin, bir dilin belirli bir yer ve zamanındaki konuşucuları tarafından ayrı kelimeler olarak anlaşılması gerektiğini ifade eder. 4 Herhangi bir kelimenin morfolojik ayrımı net değilse onu tarihî geçmişinden takip ederek sonuca ulaşabiliriz [L. V. Şçerba İzbrannıye Rabotı Po Russkomu Yazıku (Rusça ile İlgili Seçilmiş Çalışmalar), Moskova, 1957 s. 165]. 122

7 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik Lakoff a göre bilişsel dilbilimde ve anlambilimde eşgösterenlilik ile çokanlamlılık arasındaki ayrım, çokanlamlılıkta anlamlar arasında sistematik bir bağlantı olmasıyla yapılır. Bilişsel dilbilimde çokanlamlılıktan söz edildiğinde, birden fazla anlamın olması değil, bu anlamların doğal ve sistematik bir biçimde birbirileriyle bağlantılı olmaları temel noktadır (Uçar 2009: 65). Ahmanova ya (2004) göre de eşgösterenlilik ve çokanlamlılık net olarak anlaşılmayınca şekillerin aynîlik durumu semantik açıdan belli olabilir. Çokanlamlılık ve eşgösterenliliğin ayrımındaki üçüncü ölçüt, kelimenin çıkış noktası; yani kelimenin sahip olduğu ilk kavram alanı (Ahmanova 2004: 122) dır. Bir kelimenin anlamların toplamına Rus dilbilimci Vinogradov ve öğrencileri çalışmalarında kelimenin semantik yapısı adını vermişlerdir. Buna istinaden bir kelimenin leksikolojik varlığına kelime tanımları (~konseptemler) ve konseptema toplamı (~leksemalar) girer. Dil sisteminin semantik unsurları göz önünde bulundurulduğunda anlam zinciri şöyle oluşturulabilir: Reel (Gerçek) Denotat (Temel) Konsept (~Bağlam) Semantema 5. Eşgösterenlilikte kelimeler, tesadüfi olarak bir araya gelirler. Özellikle alıntı kelimeler ve ses değişimlerinden kaynaklanan eşgösterenlilik tamamen tesadüfidir. Kelimedeki hece sayısı azaldıkça, bu tesadüflük oranı daha da artar (Karaağaç 2012: 640). Dilbilimcilerin pek çoğu çokanlamlı kelimelerin ise tesadüfi olmadığını ve insanın deneyim, bilgi ve dili yapısallaştırması sonucunda ortaya çıktığını söylerler (Uçar 2009: 55). Bu bağlamda kelimelerin sahip oldukları anlamlar sabit değil, değişkendir (Karaağaç 1994: 38) Çokanlamlılık ve eşgösterenliliğin ayrımındaki dördüncü ölçüt, morfolojik yaklaşım/lar olabilir. Çokanlamlılık kelimelere, morfemlere (~ek ve köklere) ve söz dizimsel yapılara (~tamlama, cümle, metne) mahsustur. Eşgösterenlilik ise daha çok yapım ekleriyle alakalıdır. Ancak, ayrımda morfolojik yaklaşım da tek başına bir ölçüt değildir (Şeka 2011: 169). Bu yüzden morfolojik ölçütün yanında kelimelerin cümle içerisinde kazandığı anlam yüklerine de dikkat edilmelidir. 3. Eşgösterenlilik Örnekleri Kelimelerin anlam boyutunda eşgösterenliliğin saptanmasında Tanıklarıyla Tarama Sözlükleri ve Türkiye Türkçesi Sözlüğü temelinde Eski Oğuz Türkçesinden günümüz Türkiye Türkçesine kadar gelen eserler tek tek taranmış, metinlerdeki kelimelerin anlam dairelerindeki değişiklikler ve kazandıkları anlam yükleri yüzyıl sırasına göre verilmiştir. Bu duruma uygunluk gösteren 5 İ. P. Susov, Vvedeniye v Teoretiçeskoye Yazıkoznaniye Modul 3. Osnovı Obçşey Leksikologi. Polisemiya Slova i Omonimiya Slov (Kelimelerde Çokanlamlılık ve Eşgösterenlilik). Bu yazı, http: // homepages.tversu.ru/~ips/3_03.htm ( , 15:00) sitesinden alınmıştır. 123

8 Emine Atmaca kelimeler, aşağıda kelimelerin köken bilgisi sözlüklerindeki anlamlarından da yararlanılarak- alfabetik sırasıyla şöyle açıklanmıştır: a) çapar Taranılan kaynaklarda çapar (I-II) kelimeleri, alıntı şekillerin (~borrowing) yol açtığı eşgösterenliliğe örnek verilebilir. Kelime TAS ta çapar (I) maddesinde karışık renkli, benekli {Pelengreng (Fa.): Peleng renklü ve çapar at (Deş. XVI )} ve çapar ulak, (çapar (II)) maddesinde haberi çabuk yetiştirmek için her menzilde atı ve binicisi değişen posta; tatar {Dört yana kabâil-i Araba çapar atlılar gönderdi. (Anter XIV. 2, 271)} eşgösterenli kabul edilmiş ve ayrı maddelerde doğru biçimde verilmiştir. TAS (I) taki karışık renkli, benekli anlamı Vullers in (1855) Lexicon Persico-Latinum Etymologicum ve Steingass ın Persian - English Dictionary sözlüğünde (2005) < Farsça çepār iki renkli, alacalı olarak kayıtlıdır. Ayrıca Vullers, kelimenin Arapçasının abraş (Tıp metinlerinde 6 bu kelime baraş ~ baras ~ abraş şekillerinde vücutta yer yer beyaz ve alaca lekeler meydana getiren ve tedavisi kabil olmayan bir hastalık, abraşlık, sam lekesi olarak geçer.) olduğunu belirttikten sonra kelimenin çepār kebūter biçiminde bir güvecin cinsi olarak kullanıldığını da ifade etmiştir. Kelimenin TAS (I) deki anlamı, Gülensoya a göre çapar 2 (hayvan ve bitki için) benekli < çal-par [< *çil] kelimesinden gelmektedir (2011:219). Kelimenin TAS (II) deki anlamı ise çap- fiilinin bir türemişidir. Clauson (1972), çap- kelimesini yansıma fiilerden biri olarak vermiştir. Kelimenin XIV. yy. Osmanlı Türkçesindeki anlamını baskın yapmak, saldırmak ; XV den sonraki anlamını da (bir atı) dört nala sürmek olarak kaydetmiştir. Standart Türkiye Türkçesinde kadın, erkek peşinde koşan kişi anlamındaki çapkın (Çağatay Türkçesi: çapgun (Üçok 1947:75)) kelimesi de çap- fiilinden türemiştir. Ayrıca TAS (II) deki çapar kelimesi, çapar ulak kelimesinin kısaltılmış şeklidir. Çapar ulak tamlamasında, ikinci unsurun atılmasıyla birinci unsur onun anlam yükünü üstlenmiş, böylece anlam biliminde eksiltme (~ellips) dediğimiz anlam olayı gerçekleşmiştir. Kelime DK de (234-6) ve Kâmûs-ı Türkî de haberci, postacı, tatar, ulak (çaparh gibi) olarak eski anlamını devam ettirmiştir. Günümüzde TS de kelime, TAS ta olduğu gibi eşgösterenli olarak değil, çokanlamlı bir kelime gibi kabul edilmiş ve aynı madde içerisinde yanlış olarak verilmiştir: 1. halk ağzında Benekli, alacalı (hayvan ve bitki); 2) Postacı, ulak; 3) Akşın; 4) halk ağzında Çiçek bozuğu yüz. DS de ise kelime, kullanım sıklığı dolayısıyla anlam dairesi 6 Baraş TİKT te Leke hastalığı, abraşlık (95a/5), KAB da baras Abraşlık hastalığı, atın tüysüz yerlerinde uyuz gibi çıkan hastalık, T de baras Abraşlık hastalığının bir türü, ak behakın kızarmayan türü (114a-4), TA da baras Abraşlık, vücutta yer yer alaca lekeler meydana getiren ve tedavisi mümkün olmayan bir hastalık (78b/3), GBTBİ de Vücutta yer yer beyaz ve alaca lekeler meydana getiren ve tedavisi kabil olmayan bir hastalık, abraşlık, sam lekesi (17- b/2), Kâmûs-ı Türkî de (< Ar. Tıp.) Abraşlık, leke hastalığı. Bu hastalığa tutulana abras derler. şeklinde verilmiştir. 124

9 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik genişlemiş olarak karşımıza çıkar: (I) 1. Sarışın mavi veya yeşil gözlü çilli insan; 2. Kula renkli hayvan; 3. Benekli, alacalı hayvan; 4. Beyazı çok kır renkli hayvan; 5) Boz ve siyah karışımı renkli köpek; 6) Karışık renkli tüyleri olan köpek; 7) Karışık renkli yılan. b) ışık TAS ta ışık kelimesi, bazı ses değişmelerinin sonucunda söyleyişlerinin aynılaşması sonucunda çok anlamlı olarak değerlendirilmiş ve aynı maddede verilmiştir: TAS ta ışık kelimesi, 1. Demir başlık, miğfer {Bu dünya bir marekegâhdır. Perhiz etmek, yaramaz nesnelerden sakınmak, gerekli nesneleri işlemek, çukal, ışık geyip kalkan götürmektir, sayruluk düşmandır. (Hazain. XV. 20-2)} 2. Parlak, güzel yüzlü {Şâm dan gelmiş yalın yüzlü ışık mahbûbdur Tas alub kâyün gedalar gibi seyreyler güneş (Hayali. XVI. 6)} 3. Aydınlık, ziya {Es-senâ (Ar.): Işıklık ki zıyâ mânasınadır. (Kdeb. XVIII. 32-2)} anlamlarında kayıtlıdır. TAS ın 1. maddesinde geçen ışık demir başlık, miğfer olarak kayıtlı olan kelimenin kökü muhtemelen eşü-/işi- korumak fiilinden geliyor. Clauson sözlüğünde (1972) yaşuk/yoşuk II kelimesinin anlamını, miğfer olarak vermiştir. Kelimenin ayrıca XVIII. yy. Osmanlı Türkçesinde ışığ/ışık şeklinde ve miğfer anlamında olduğunu söylemektedir. Sevortyan sözlüğünde (1974), gereksiz akkuzatif koymuşum, *ış (ı)- ört-, koru- + -(k) ekiyle türemiş biçimde; anlamlarını da 1. Sığınak, barınak, tenha yer; miğfer; 2. Rüzgârdan korunmuş yer; 3. Sakin sessiz; 4. Gizli saklı olarak vermiştir. Söz konusu kelime, Kâşgarî de demir başlık, tulga ; Oğuz Türkçesi metinlerinden DK de (239-6), ETT te (HŞ ), ŞHŞ de (2242) ve IN da (3495), ŞŞÇ de (12950) demir başlık, miğfer, tolga olarak kayıtlıdır. Eski Oğuz Türkçesi döneminden sonra kelime kaybolmuştur. Ancak günümüzde TS de yaşmak biçiminde 1. Kadınların ferace ile birlikte kullandıkları, gözleri açıkta bırakan ince yüz örtüsü; 2. halk ağzında Başla birlikte yüzü, ağzı kapatan örtü ; DS de aynı kelime, yaşmah /yaşmaklık biçimlerinde 1. Başla birlikte yüzü, ağzı kapatan örtü; 2. Ocak perdesi olarak benzer anlamlarda tekrardan ortaya çıkmıştır. TAS ın 2. ve 3. maddesindeki anlamları verilen ışık kelimesi ise ışı- ışılda- fiilinden gelmektedir. Clauson sözlüğünde (1972) yaşuk (< (-a- > -ı-)) I kelimesinin kökenini, yaşu:- dan getirdikten sonra kelimenin anlamını parlak, ışıldayan, parlaklık, parıltı vb. anlamlarda olarak kaydetmiştir. Sevortyan (1974) ise kelimenin kökeninin ışı- veya *ış- fiilinden türemiş olma ihtimali 125

10 Emine Atmaca üzerinde durmuştur. Kelimenin anlamlarını da ışık, aydınlık, güneşin ışıldaması, uzakta gözüken ateşçik olarak vermiştir. Aydınlık, parlaklık olarak geçen ışık kelimesi, XX. yüzyıldan sonra metaforik anlamlar kazanarak anlam dairesini Kâmûs-ı Türkî de yüzde mutluluk, neşe veya zekâdan dolayı beliren pırıltı, günümüz TS de 1. Mutluluk, sevinç veya zekâdan doğan, özellikle yüzde ve gözlerde beliren parıltı; 2. Yol gösteren, aydınlatan kimse, düşünce eser vb. biçimlerinde genişletmiştir. c) kalın Taranılan kaynaklarda yazılışları aynı, anlamları farklı iki kalın kelimesi tespit edilmiştir. Kalıŋ (I) ve kalın (II) kelimeleri de ses değişmelerinden (~sound change) kaynaklanan eşgösterenliliğe örnek verilebilir. Clauson sözlüğünde (1972) kalın (I) kelimesinin anlamlarını, (katı nesne için) yoğun ; (halk için) kalabalık olarak vermiştir. Kelimenin ayrıca yoğu:n la eş anlamlı olduğunu ve kökenini de kal- dan türemiş isim/sıfat olarak kaydetmiştir. Sevortyan sözlüğünde (1997) kalın (I) kelimesinin anlamlarını, 1. Kalın (yassı nesneler hakkında), yoğun; 2. Gür, sıkı; 3. Yoğun, derin; 4. a) Çok sayıdaki; b) Çok; pek; bir hayli; c) Kuş sürüsü, çokluk, grup, kalabalık; 5. Zengin (bazı kaynaklarda) olarak vermiştir. Sevortyan a göre kelimenin kökeni, Eski Türkçe ka- (*ka:-) sal-, katla- sıra ile koy- ile bağlantılıdır. Kelime, TAS ta 1. Sık, kesif, kalabalık, çok, sayısız {Ne yiğitsin kalın Oğuz ilinden gelen yiğit (Dede. E. XIV. 267)}, 2. Kalınlık {Pes Tanrı Taâlâ Firdevsin yüksek derecesinden bir yeşil yakut indirdi anın kalıŋı beş yüz yıllık yol idi (Enb. XIV. 6)} 3. Derin {El-hecic [Ar.]: Kalıŋ dere, yani derin ki vâdi-i amîk mânasına. (Kdeb. XVIII )}, BHMİH te kalıŋ Kalın, kalabalık (Kâş., Caf., Abu H., Houtsma, Ettuhfe, Dede kalın; Kom., Dede kalıŋ) (163:24), DK de Kalın, kalabalık, büyük kuvvetli (Oğuz un sıfatı) (15-12); kalıŋ Sık, kesif, kalın (224-11), HN de kalın/kalıŋ Cihaz (5988), KT de 1. Kalın, sert, şiddetli (32a-11=3/159) 2. Sağlam, kuvvetli (46b-8=4/154), T de kalıŋ 1. Çapı geniş (11b-12) 2. Yoğun, kesif (31a-8), TİKT te Derin (77a/7), ŞŞÇ de (II) Çok (2467), SN de (2583); (kalıŋ Sık, yoğun (orman) (2951)), ŞKM de kalıŋ (71a/1), TM de kalıŋ (13a-10), Bİ de (98) Kuvvetli, kalın, yoğun olarak benzer anlamlarda kayıtlıdır. Kelime, XX. yüzyılın önemli sözlüklerinden biri olan Kâmûs-ı Türkî de yukarıdaki EOT metinlerinde geçen 1. Çapı veya derinliği çok olan (cisim), yoğun, tok, kaba; 2. Koyu, sulu olmayan, kıvamlı anlamları yanında 1. mecazlaşmış Terbiye olmamış, kaba; 2. Zekâsı olmayan, anlayışı kıt ve 3. argolaşmış Zengin anlamlarını da kazanarak anlam dairesini soyut yollarla genişletmiştir. Günümüzde TS de kelimenin (I) 1. Cisimlerde uzunluk ve genişlik dışında üçüncü boyutu çok olan (cisim); 2. Enli ve gür; 3. Düzlem biçimindeki şeylerde, iki yüz arasındaki uzaklık kendi cinsindekilere göre çok 126

11 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik olan; 4. Yoğun, akıcılığı az olan anlamları yanında, 1. Etli, dolgun; 2. Pes (ses) anlamları da kayıtlıdır. Clauson sözlüğünde (1972) kalıŋ kelimesinin anlamını, damat tarafından gelinin ailesine ödenen başlık parası olarak kaydetmiştir. Sevortyan (1978) ise kalıŋ (II) kelimesinin anlamlarını, 1. Gelin için başlık parası, çeyiz; öğrenim için okul esnasında verilen hediye; evlenirken isteme (dünürlük) için damadın gelin tarafına gönderdiği para; damadın gelin tarafına verdiği para ve eşyalar; damat tarafının geline gönderdiği duvak; 2. Damadın evindeki düğün yemeği, düğüne 1 hafta kala gelin evindeki ziyafet, orada damad tarafından geline ve ailesine para ve hediyeler sunulur; evlenmeden önceki hediyeleşme ve onunla ilgili kutlama olarak vermiştir. Doerfer, kalın kelimesinin kalan devletin esas toprak vergisi kelimesinden geldiğini düşünür. Vámbéry, kalim, kalıŋ kelimelerini kal- fiilinden getirir. Bu köken açıklamasını? altında Brockelmann da verir. Vámbéry sözlüğünde ayrca kalıŋ başlık parası ve kalın toplama, çoğulluk kelimelerini karşılaştırmıştır (Sevortyan 1978: ). Kelime, EOT metinlerinden KAB da Çeyiz, nikâh akçası, düğünün başladığı gün kız tarafından erkek tarafına gönderilen hediye, VG de (381) ve TDGAEAT ta kalıŋ (MT 27-10) ve ŞŞÇ de kalıŋ (I) (2467) Nikâhta kız tarafına verilen ağırlık, para, başlık olarak kayıtlıdır. ç) kapan Taranılan kaynaklarda kapan kelimesi de alıntı şekillerin (~borrowing) yol açtığı eşgösterenliliğe örnek verilebilir. Sevortyon sözlüğünde (1997), kelimeyi kap- kap-, el ile tut-, gaspet-, ağızla kapla-, saldır- ağızla- tut- vs an-ġan -ġın kapan, tuzak, ilmikli tuzak şeklinde vermiştir. N. Baskakov, Türkçe- Rusça Sözlük ünde kapan kelimesini, kapan I kapan, tuzak, kapan II hasır, örtü (tütün bitkisinin filizini örten örtü), kapan III kapanın elinde kalmak, kapan IV pazar tartısı olarak ayrı maddelerde, eşgösterenli olarak vermiştir (Şeka 2011: 166). TS de (2005) kapan (I) ve ondan türemiş kapanca (I) 7 kelimelerinin kökeni için parantez içerisinde Arapça qabbān kelimesi verilmiştir. Ancak kelime, kap- fiilinden gelmektedir. kapan (I) ve kapan (II) kelimeleri, TS yi hazırlayan sözlük kurulu tarafından birbirine karıştırılmış ve aynı madde başında çokanlamlı olarak verilmiştir. kapan (I) kelimesi, Türk dili vokabülerinin öz malıdır ve kelimenin çok sayıda türemişi vardır. Ancak pazara satılmak üzere gelen yiyecek maddelerinin tartıldığı resmî büyük kantar ve bu kantarın bulunduğu yer anlamındaki kapan (II) kelimesi ise köken olarak Arapça qabbān el kantarı, terazi skalası, kantar (Mutçalı 1995) kelimesinden gelir ve kepân kelime-i Fârisiyyesinden mu arrebdir (Naci 2009). Doerfer e göre de 7 Bu kelime, Radloff un sözlüğünde (1899), kapan+ça kuş avlamak için hazırlanan tuzak (Osmanlı) olarak geçmektedir. 127

12 Emine Atmaca Arapça qabbān kelimesi, Farsçadan alınmıştır (TMEN 1424). Ancak Karaağaç sözlüğüde (2008), kapan (II) kelimesini de Türk diline ait kelimelerden biri olarak vermekte ve kelimenin Türkçeden Arapçaya, Farsçaya, Rusçaya ve Romancaya ödünç verilen kelimelerden biri olduğunu söylemektedir. Kelime Bİ de Kuşu tuzağa düşürmeye yarayan alet, kapan Kapanca ile dutalar toganı Eline ala bir gayrı âdem anı (1256) Kâmûs-ı Türkî de de kelime, Bİ de kayıtlı olan küçük kuş kapan anlamıyla kayıtlıdır. Günümüzde TS de kelime, küçük kapan temel anlamı yanında düzen, hile anlamında da mecazlaşmıştır. DS de de (V) kapanca/ kapança biçimlerinde tuzak, kapan (VIII 2630) olarak geçer. d) kız Taranılan kaynaklarda kız başlığı altında verilen kelimelerin zamanla ses değişmelerinin (~sound change) yol açtığı eşgösterenlilik nedeniyle birbirine karıştırıldığı tespit edilmiştir. Clauson sözlüğünde (1972), kız (I) şöyle açıklamıştır: kız, evlenmemiş kadın ; fakat sık sık sınırlı anlamlarda kız, cariye vb. anlamda kullanılıyor. Kâşgarî de kız olmasına rağmen kelimenin orijinal şekli kesinlikle kı:z dır. Sevortyan sözlüğünde (1978), kelimenin anlamlarını 1. Kız, genç kız, genç kadın, evlenmemiş kadın; 2. Gelin; 3. Kız çocuğu; 4. Kız evlat; 5. Kız yeğen, görümce; 6. Kız hizmetçi, kız köle, cariye olarak vermiştir. Kız kelimesinin kökeni net değildir: Bang, çalışmasında kız, kırkın ve kırnak köle kelimelerini mukayese etmiş, iki alternatif görüş öne sürmüştür: 1. kız < *kırız < * kır-ız 2. kız < *kız; *kı, kır- kır-, kazı- kelimelerini karşılaştırmış. Ama bu görüş, Sevortyan a göre temelsizdir. Ayrıca Bang, gïz (kız) ve Eski Türkçede guduz evlenip ayrılmış kadın kelimelerinin yapısal benzerliği üzerinde durmuştur (Sevortyan 1978: ). XVI. yüzyıla ait olduğu düşünülen Bİ de kelime, kız çocuk, kız bebek Arayup kız emer avreti bul Kızuŋ emdügi südden ola ol (1307) ŞKM de kız çocuğu (31a/4), BH de (3A/10), V de (25b.11) kız, ŞŞÇ de *(I) kız (21849) kız oglan bâkire (44025) anlamlarında kayıtlıdır. Kâmûs-ı Türkî de ve TS de kelime, 1. Dişi insan; 2. Bakire; 3. Üzerinde kadın resmi bulunan iskambil kağıdı; 4. Dişi cinsten birine daha yaşlı biri tarafından kullanılan seslenme sözü olarak kayıtlıdır. Clauson sözlüğünde (1972), kı:z (II) ise şöyle açıklamıştır: GB de Osmanlı Türkçesinde son zamanlara kadar varlığını sürdürmüş olan kelime, bugün kıt la yer değiştirmiştir. Türk dilinin eski kelimelerinden biri değildir. 128

13 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik Sevortyan sözlüğünde (1978), kıs (II) 8 kelimesinin anlamlarını 1. Cimri; 2. Sık rastlanmayan /ender; 3. Pahalı, değerli olarak vermiştir. 1. ve 2. maddedeki anlamlar, kıt nadir, kısıtlı ile aynıdır. Kıs ~ kıt II cimri ; kıs I dar daraltılmış kelimesinin semantik türemişidir. Kelimenin EOT deki anlam yüklerine bakıldığında TAS ta 1. Pahalı, ağır pahalı, kıt, az bulunur 2. Kıtlık, darlık, azlık, pahalılık (Leys. Ar. XV. 250) SN de kıt, az bulunur, pahalı (2015), ETT te pahalı (HŞ 1196), IN da pahalı (4337) ve ŞŞÇ de (II) az (43511) anlamlarındadır. e) konak - koŋak Taranılan kaynaklarda konak ve koŋak kelimeleri de ses değişmelerinin (~sound change) yol açtığı eşgösterenliliğe bir örnektir. Clauson sözlüğünde (1972), konak/konuk (konok) kelimesinin anlamlarını şöyle vermiştir: eski bir dönemden beri hem (1); misafir kalmaya gelen kişi hem de (2) birinin (genellikle kısa bir süre için) yerleştiği yer; geçici konut. Sevortyan sözlüğünde (1997), konak I kelimesinin anlamını misafir, geceleme, durma yeri olarak kaydetmiş, kökenini de kon- (inmek, duraklamak) tan getirmiştir. Ona göre kelimenin eski biçimi, *ko:- dur. Doerfer (1967 III-1539), çalışmasında bu kelimeyi Moğol sonrası Türkçe yazılı metinlerde yer aldığından Moğolcadan alıntı olarak vermiştir. Eren sözlüğünde (1999), koŋak kelimesini kundak çocuklarının başlarında oluşan kepek tabakası anlamında kaydettikten sonra Orta Türkçede başta oluşan kepeğe kalŋuk (< *kalıŋuk?) ve kıltık adları verildiğini söylemiştir yılında Latin alfabesine geçişle eski metinlerimizde sıkça geçen geniz- damak-diş ŋ si yazıda 9 kaybolmuş, göŋül, beŋiz, deŋiz vb. kelimeler, geniz-diş n siyle karşılanır olmuştur. Bu durum beraberinde zamanla ses değişmelerinin (~sound change) yol açtığı eşgösterenliliğin doğmasına sebep olmuştur: Mesela; bugün misafir anlamında kullanılan konak kelimesi ile saçtaki kepek anlamındaki koŋak kelimeleri aynı sesle işaretlendiği için bazı sözlüklerde (Sami 1985: 737) birbirine karıştırılmıştır. Bu kelimeler, Eski Oğuz Türkçesi metinlerinden GBTBİ de koŋak (296-a/9), MŞ de koŋak (40b/12), LME de koŋak (57b/7), saç kepeği, başın derisinde oluşan küçük, beyaz pulcuklar ; IN da konak menzil, misafirhane (5804), ŞŞÇ de konak kalınan, oturulan yer (6531) biçimlerinde ayrı madde başlarında ve doğru biçimde verilmiştir. f) koyun Taranılan kaynaklarda yazılışları aynı, anlamları farklı iki 8 kıs (I) kıs- fiilinin isim şeklidir. Anlamları da 1. Dar, sıkı 2. Sıkılaştırılmış, sınırlı dır. Bang, Uygur Türkçesindeki kıs nadir kelimesini köken olarak kıt a dayandırır ve farazi bir *gı- fiili olduğunu düşünür (Sevortyan, age., 1997:251). 9 A. Bican Ercilasun (2007: 251), Tanzimat Gramerlerine Göre Tanzimat Döneminin Dili makalesinde İstanbul Türkçesinde geniz- damak-diş ŋ sinin bulunmadığı, daha evvel geniz- damak-diş ŋ siyle karşılanan kelimelerin de diş n siyle okunduğu Tanzimat gramerlerinden Şemsettin Samî nin Nev-Usûl Sarf-ı Türkî sinde, Ahmet Cevdet Paşa nın Medhâl-i Kavâid inde ve Tahir Ken ân ın Kavâid-i Lisân-ı Türkî sinde geçtiğini kaydeder. 129

14 Emine Atmaca koyun kelimesi tespit edilmiştir: a) Birinci koyun kelimesi; Köktürk döneminde kony, Uygur döneminde koy (Budist), kon (Maniheist) ve Eski Oğuz Türkçesi döneminde koyun biçimlerinde hayvan adı olarak geçer; b) İkinci koyun kelimesi ise göğüsle giysi arası, kollar arası anlamında kullanılandır. Clauson ve Sevortyan, sözlüklerinde koyun kelimesini iki ayrı başlıkta eşgösterenli vermişlerdir: Clauson (1972), ko:ŋ I kelimesini genel olarak koyun ; özel olarak dişi koyun ; 12 yıllık hayvan takvimindeki hayvanlardan biri olarak vermiştir. Sevortyan (1997), koyun (I) kelimesini hayvan adı (koyun, koç) ve 12 yıllık hayvan takviminde 8. yılın adı olarak kaydetmiştir. Clauson, koyun (I) (*ko:n >koni(n)) kelimesinin batıdan doğuya doğru Türkçeden Moğolcaya Tunguzcaya geçtiğini söyler. Ramstedt, Vladimirtsov, Poppe, Räsänen çalışmalarında bu kelimeyi, Moğolca qonin ile karşılaştırmışlardır. Bazı araştırmacılara göre de Moğolcadaki qonin kelimesi, Türkçeden geçmiştir. Doerfer, kelimeyi sözlüğünde qon ăn > qonin (Eski Türkçe) biçiminde kaydetmiştir. Clauson (1972), *ko:ŋ II kelimesini koynunda vb. anlamlarda olarak verdikten sonra kelimenin orijinal şeklinin *kodun (<ko:d-) olduğunu söylemiştir. Sevortyan, koyun (II) kelimesinin anlamlarını şöyle vermiştir. 1. Koyun, sine; göğüs ile göğüste karşılaştırılmış eller arasındaki yer; 2. Koltuk altı; 3. Göğüs, bağır; 4. İç, karın; 5. Kucak, tutam; 6. Elbiselik göğüs yeri; 7. Göğüsteki cep, iç cep; 8. Dağ eteği. Şerbak, kelimenin kökenini, *kōj (~kō ); Räsänen ise *kōn olarak vermiştir. Bang ve Vámbéry, kelimeyi, ko- koy- ile karşılaştırmıştır. Bang, ayrıca kelimenin kökenini koyun < *koy + -un/ın (küçültme eki) olarak vermiştir (Sevortyan 1980: 55, 2000: 23-26). T. Tekin e göre de iki ayrı koyun kelimesi vardır. Çünkü; *kōy(ın) koyun, sık, kesif uzun vokallidir; hayvan adı olan koyun kelimesi ise kısa vokallidir. g) ohşamak (~oğşamak) Taranılan kaynaklarda tespit edilen eşgösterenli kelimelerden biridir. Clauson sözlüğünde (1972), oxşamak kelimesinin XIV deki anlamını, beslemek, okşamak olarak vermiştir. Sevortyan kelimeyi iki ayrı başlıkta eşgösterenli olarak kaydetmiştir: (I) 1. Benzemek, aynı olmak, çekmek, andırmak, gibi olmak, bir (eşit) olmak; 2. Uygun olmak, beğenilmek, uymak, uygun olmak, yakışmak, iyi olmak (uygun, yararlı olmak), gerektiği gibi olmak, başarılı sonuçlanmak ; (II) 1. Okşamak, sıvazlamak, beğenilmek, iyi görünmek, sevmek, göze girmek, hoşa gitmek; 2. Öpmek; 3. Şakalaşmak, oynaşmak, tatlı diller dökmek; 4. Dikkat etmek, şefkat etmek, bağışlamak, şeref vermek, memnun etmek. Sevortyan sözlüğünde okşa- (I) fiilinin kökeni için Ramstedt in görüşüne yer vermiştir: okşaz < ok benzer + fiil yapma eki şa-. Bang, Brockelmann ve Ananiasz Zajaczkowski de çalışmalarında aynı köken bilgisine yer vermişlerdir. 130

15 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik Ogşa- II fiili, og- fiilinden şa- eki yardımı ile oluşan ikincil bir fiildir. Ogfiilinin esas anlamı sürmek/sıvazlamak (el ile), buradan da eserlerde ogşafiilinin sevmek anlamı; yani sevgi duygusunun fiilen ifadelenmesini anlatan bir kelime olarak açıklamıştır. Öpmek anlamı ise ikincil bir anlamdır, eserlerde bu anlam geçmez (Sevortyan 1974: ). Bu kelime, Eski Türkçe ve Orta Türkçede okşa- benzemek, andırmak olarak kayıtlıdır. Bu anlam, bugün modern şivelerde de korunmuştur. Ancak Standart Türkiye Türkçesinde okşa- kelimesinin anlamı herhangi bir nesneyi okşamak, sıvazlamak olarak kayıtlıdır. Tekin in (1997) de ifade ettiği gibi Eski Türkçedeki okşa- ile Türkiye Türkçesindeki okşa- bir ve aynı olmayıp iki ayrı fiildir. Benzemek anlamındaki eylem, oguş, uguş aile, soy, sop isminden türemiştir. Türkçe okşa- ise oġ- > ov- fiiliyle ilgilidir. Aşağıda EOT dönemine ait kaynaklarda kökenleri ayrı olan bu iki fiilin anlamlarının birbirine karıştırıldığı tespit edimiştir: Kelime, TAS ta 1. Okşamak, taltif etmek {Nevazende (Fa): Çalıcı ve oğşayıcı (Şamil. XVI. 522)} 2. Benzemek {Yahut kumdan bir depecüğe ohşar ki kûh-ı Kaf gibi tağa dokunup yerinen ırmağ ister (Kesir. XV. 196)}, SN de ohşa- 1. Okşamak (179); 2. Benzetmek (2198), DK de okşamak, iltifat etmek, sevmek, gönül almak, gönlünü yapmak, tavlamak (75 10), PN de ogşa- okşayarak sevmek (46a/09), IN da ohşa- benze- (3315), ŞŞÇ de 1. Okşamak (19500); 2. Taltif etmek (3110); 3. Şımartmak, yüz vermek (2921); 4. Benzemek (591) anlamlarında kayıtlıdır. XX. yüzyıldan sonra Kâmûs-ı Türkî de kelime, 1. Sevmek, gönül almak; 2. Bir şeye biraz benzemek, andırmak; 3. Sevgi ve şefkat ifadesi olarak bir şeyin üzerinde elini hafif hafif gezdirmek veya elle dokunmak; 4. mecazlaşmış Hafifçe dövmek, dayak atmak; günümüzde TS de kelime, 1. mecazlaşmış Bir kimseyi hoşnut etmek; 2. eskimiş Benzemek, andırmak, hatırlatmak anlamları yanınında, 1. Sevgi, şefkat belirtisi olarak elini bir şeyin üzerinde yavaş yavaş gezdirmek veya ona hafifçe vurmak; 2. mecazlaşmış Hafifçe dövmek anlamları da vardır. DS de kelime, (I) Benzemek, andırmak ; (II) Okşamak, sevmek (IX 3273) olarak geçer. h) üt- Taranılan kaynaklarda, ses değişmelerinin (~sound change) yol açtığı eşgösterenlilik nedeniyle birbirine karışmış iki fiil tespit edilmiştir. Bunlardan biri ateşte yakmak anlamında kullanılan üt- kelimesidir. Kelime, EOT dönemine ait önemli eserlerden biri olan ŞŞÇ de ateşte tutmak, hafifçe yakmak {Kesüben ol çubugı oda ütgil / Pes anı togrı eyle ok düzetgil (34549)}, LME de üt- ütmek, taze mısırı veya buğdayı ateşe tutup pişirmek (22a/1), günümüzde TS de ütmek (I) 1. Bir şeyi, tüylerini yakmak 131

16 Emine Atmaca için alevden geçirmek; 2. Taze buğday veya mısırı ateşe tutup pişirmek olarak kayıtlıdır. Görüleceği üzere kaynaklarda kelime hep ütmek biçiminde ve vokalleri de ince sıradandır. Bir diğer ütmek kelimesinin anlamlarını Clauson sözlüğünde (1972), -ut- kelimesini- şöyle vermiştir: (1) kumarda (bir şeyi) kazanmak ; (2) dövmek, yenmek (birini, çeşitli durumlarda) (a) kumarda; (b) savaşta vs. Ayrıca kelimenin bütün modern şivelerde yaşadığını da eklemiştir. Sevortyan (1989) ise 1. Kazan-, oyunda yen-; 2. Galip çık-; 3. Bul- (mesela; bulmacayı), bilebil-; 4. Benimse-, (yansıla-, öykün-); 5. Aklında tut-, yakala-; kendine çekip al- olarak kaydetmiştir. Räsänen, şekil ve anlamları verirken Moğolca uči ra karşılaş- ile karşılaştırmıştır. Vámbéry, ut- kazan- ve oyun kelimelerinin aynı kaynaktan geldiğini söylemiştir. TAS ta ütmek ~ utmak biçimlerinde yenmek, oyunda kazanmak anlamında kayıtlıdır. EOT metinlerinden BHMİH te (165: 22), YED/RN de, GN de, IN da (1993), HN de (5769), MN de (289-6), ŞHŞ de (5830), utbiçiminde oyunda ütmek, yenmek, SN de üt- biçiminde kumarda kazanmak (4625), MT de de üt- biçiminde ütmek, yenmek (50a-8) olarak kayıtlıdır. Söz konusu kelimenin XX. yüzyıldan sonra aslî şekli olan utmak biçimi kaybolmuş, ince vokalli ütmek biçimi ise yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu durum, iki farklı kelimenin zamanla eşgösterenli olmasına yol açmıştır. Günümüzde TS de ütmek (II) halk ağzında oyunda kumarda kazanmak, yenmek biçiminde ütmek (I) den ayrı, eşgösterenli olarak kaydedilmiştir. ı) üz- Taranılan temel kaynaklardan TAS ta üzmek başlığı altında verilen iki fiilin zamanla ses değişmelerinin (~sound change) yol açtığı eşgösterenlilik nedeniyle birbirine karıştırıldığı tespit edilmiştir. üz- kelimesi TAS ta 1. Koparmak, kırmak, kesmek, bozmak, ayırmak, uzaklaştırmak {Gülün bağçavana ne suçu dokundu ki budaktan üzer. (Tebareke. XIV. 31 2)}; 2. Yüzmek {Su kuyuya girdi kuyu toldu, Ebülkasım üzerek divara yapışarak kuyunun ağzına geldi. (Ferec. XV. 16)} anlamlarında kayıtlıdır. TAS ın 1. maddesinde verilen anlam, üz- fiilinden gelir. Clauson (1972), yüz- II kelimesinin anlamını (to flay) soymak olarak verdikten sonra kelimenin Azerbaycan Türkçesinde üz-, Osmanlı ve Türkmen Türkçelerinde yüz- şeklinde olduğunu söylemiştir. Sevortyan (1989), üz- (I) 10 kelimesinin anlamlarını 1. Yırt-, kopar-, kes-, sona erdir-, ayır-; 2. Soy- (deriyi), çıkart-; 3. Eziyet ettir-, sıkıştır-, rahatsızlan-, rahatsızlık ver-; 4. Kır-, kırıl-; 5. Mahvet-, mahvol-, 10 Sevortyan (1989), yüz- (II) kelimesi için şu açıklamayı yapmıştır: yüz- (II) derisini yüz-/ soy- (hayvan kesiminde) (tüm kaynaklarda) olarak vermiştir.güneybatı lehçelerinde ve Güneybatı lehçelerinin özelliklerini yansıtan eserlerde vardır. Yüz- kelimesi soy- (hayvan kes-) ve üz- fiilinin semantiğiyle karşılaştırılabilir. Üz- kopar- zaten onun tarihî değişkenidir. 132

17 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik iptal et-; 6. (mecazi) Kaybet- olarak vermiştir. Sevortyan, sözlüğünde ayrıca kelimenin üz yıkım, bozukluk isim şekli olduğunu da söylemiştir. Ramstedt, kelimeyi Altay dillerindeki biçimleriyle karşılaştırmıştır. Räsänen de kelimenin eski şeklini, *hür- > üz- olarak kaydetmiştir (Sevortyan 1974: ). Kelimenin EOT deki anlam yüklerine bakıldığında SN de (5112), KY de (300), ETT te (HŞ 1462; 890), NH de (116a/9, 800), ŞHŞ de (890), HFN de, IN da (1739), ŞŞÇ de (21326), F de (12b 4), FFANG da üz-(i) koparmak, kesmek, ilişkiyi kesmek, bitirmek; YED-YED/RN de (I) Koparmak, ayırmak, kesmek ; (II) Tasalandırmak, ayırmak olarak kayıtlıdır. XX. yüzyılın başlarından itibaren kelime, Kâmûs-ı Türkî de üzmek, 1. Gerip gevşetmek, sölpük etmek; 2. Yorup sıkmak, can sıkmak, sıkıntı vermek; 3. Acı ve eziyet vermek günümüzde TS de üzmek, 1. Üzüntü vermek; 2. Bir şeyi gerip çekerek gevşetmek, sürterek aşındırmak DS de ise (I) 1. Koparmak, ayırmak; 2. Kopacak duruma getirmek (XI 4085) biçiminde metaforik anlamlar kazanarak anlam dairesini genişletmiştir. TAS ın 2. maddesindeki yüzmek anlamında verilen üz- kelimesini, Clauson (1972), yüz I (to swim) yüzmek ; Sevortyan (1989), yüz- (I) suda yüz- (tüm kaynaklarda) olarak vermiştir. Sonuç Bu makalede, Eski Oğuz Türkçesinden günümüz Türkiye Türkçesine kadar taranılan kaynaklarda tespit edilen kelimelerdeki anlam yüklerinden hareketle anlam biliminin ve sözlük biliminin temel sorunlarından biri olan eşgösterenlik terimi üzerinde durulmuştur. Eski Oğuz Türkçesinden günümüze kadar gelen eserlerin taranması neticesinde saptanan eşgösterenli kelimelere göre Türkçede eşgösterenliliğin a) Ses değişmelerinin yol açtığı eşgösterenlilik b) Alıntı şekillerin yol açtığı eşgösterenlilik c) Çokanlamlılığın yol açtığı eşgösterenlilik ve d) Kelimelere eşgösterenli eklerin getirilmesi sonucunda oluşmuş eşgösterenlilik olmak üzere dört temel kaynağının olduğu görülmüştür. Eşgösterenlilik türlerine yazma eserlerdeki kelimeler açısından bakılırsa Türkçede ses değişmelerinin ve alıntı şekillerin yol açtığı eşgösterenli kelimelerin tespitinin çokanlamlılıktan kaynaklanan eşgösterenli kelimelerin tespitine göre daha kolay olduğu söylenebilir. Ancak Tatar (Öztekten, 1997:199), Kazak (Atmaca, 2011), Azerbaycan Türkçeleri (Tokatlı, 2004:143) ve Türkiye Türkçesi arasında ses değişmelerinin yol açtığı eşgösterenlilik türünün diğer eşgösterenlilik türlerine göre ses ve şekil bakımından tam bir benzerliğe sahip olduğu için yapılan aktarmalarda çoğu zaman bazı zorluklara (Öztekten, 1997:199) neden olduğu da bilinmektedir. 133

18 Emine Atmaca İşaretler ~ Birbirinin yerine geçen (alternanslı) şekilleri gösterir. Ø Bir gramer unsurunun telaffuz edilmeyen ve fonksiyonu korunan şeklini temsil eder. > Sağa doğru gelişme gösterir. < Sola doğru bir gelişme gösterir. # Bir sesin başında kelime başını, sonunda ise kelime sonunu gösterir. Kısaltmalar ve Taranan Eserlerin Yüzyıl Sırasına Göre Listesi BHMİH (12. yy.) Behcetü l- hadâ ik fi mevizeti l-halâyık ETT ( yy arası) Eski Türkiye Türkçesi TAS ( yy arası) XII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlükleri, YED (14. yy) Yunus Emre Divanı (Tenkitli Metin) Yunus Emre Külliyatı II YED/RN (14. yy) Yunus Emre Divanı III Risâletü n-nushiyye NH (4 Receb 732 (1 Nisan 1332) (14. yy ilk yarısı) Nazmü l- Hilâfiyat Tercümesi MT (14. yy ikinci yarısı) Sadru d- dîn Şeyhoğlu Marzûbân-nâme Tercümesi SN (14. yy) Süheyl ü Nev- Bahâr MŞ (14. yy) Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifa KY (H. 768/M. 1366/1367 yy) Erzurumlu Darir Kıssa-i Yusuf Yûsuf-u Züleyhâ VG (H. 770/M. 1368) Yûsuf ı Meddâh Varka ve Gülşah IN (H. 10 Rebîü l-âhir 800 (M. 3 Ocak 1398) Mehmed Işk-Nâme (İnceleme- Metin) BH (H. 812 (M. 1409) Hatipoğlu Bahrü l- Hakâyık KT (H. 827/M. 1424) Muhammed Bin Hamza, XV, Yüzyıl Başlarında Yapılmış Satır Arası Kur an Tercümesi T (14. yy. sonu 15. yy. başı) Hacı Paşa (Celâleddin Hızır) Teshîl KAB (15. yy) Keykâvus Kabusnâme ŞKM (H. 803/ M.1401) Şeyhoğlu Kenzü l- Küberâ ve Mehekkü l- Ulemâ HFN (H. 829 (M. 1426) Hatipoğlu Ferah-Name TM (15. yy (1427) Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî, Tuhfe-i Murâdî TA (15. yy) Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin ŞŞÇ (15. yy. (1510) Latif Beyreli, Şerîfî Şehnâme Çevirisi TİKT (15. yy ortaları) Şirvanlı Mahmut Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi DK (15. yy orta ve sonu) Dede Korkut Kitabı II ŞHŞ (H (II. Murâd ın tahta geçmesiyle yazılmaya başlanmış ve Şeyhî nin ölümüne kadar tamamlanmamıştır) Şeyhî ve Hüsrev ü Şîrin F (H. 923/M. 1507) Burġazî Fütüvvetnâme FFANG (16. yy) Floransalı Filippo Agenti nin Notlarına Göre (Milan ADAMOVIC, Floransalı Filippo Agenti nin Notlarına Göre (1533) LME (17. yy) Dervîş Siyâhî, Lârendevî Lügat-ı Müşkilât-ı Eczâ Bİ (17. yy ortaları) Bâz-Nâme-i İndî (Kitabü Bâz-Nâme-i Īcâd-ı Mücerreb) 134

19 Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Eşgösterenlilik PN (17. yy ortaları) İbn-i Nasuh Paşa Pârs-nâme TDGAEAT ( yy) Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi GBTBİ (H. 1075/M ) Sâlih bin Nasrullâh (İbn Sellum el- Halebî) Gâyetü l-beyân fî Tedbîri Bedeni l-insân Kâmûs-ı Türkî Kamus-ı Türkî DS Derleme Sözlüğü TS Türkçe Sözlük Kaynaklar ACAR, Ö. (2010), Çokanlamlılık- Eşadlılık İkileminde İştirâk-i Lâfzî, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51: 2, Ankara, s ADAMOVIC, Milan (2009), Floransalı Filippo Agenti nin Notlarına Göre (1533), (çev. Aziz MERHAN), TDK Yayınları, Ankara. AHANOV, Kaken (2002), Til Biliminin Negizderi, Joqarı oquv ornındarının qavımdastıqı, Kitap baspa üyi, Almatı. AKSAN, D. (2006), Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Engin Yayınları Ankara. ARGUNŞAH, Mustafa (1999), Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî, Tuhfe-i Murâdî (İnceleme- Metin-Dizin), TDK Yayınları, Ankara. ATALAY, B. (1999), Kâşgarlı Mahmut Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi (I-II-III-IV), TDK Yayınları, Ankara. ATMACA, E. ve Adzhumerova R. (2010), Kapı ve Eşik Kelimeleri Üzerine SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (II), Sakarya, s ATMACA, E. (2011), Eski Oğuz Türkçesinden Türkiye Türkçesine Söz Varlığındaki Değişmeler ve Anlam Olayları, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya. ATMACA, E. (2012), Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Kadar Özelleşme Yoluyla Anlam Daralmasına Uğrayan Kelimeler Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/2 Spring, Ankara/Turkey, p ATMACA, E. (2012), Kazak Türkçesinin Söz Varlığındaki Rusça Alıntılar ve Ses Değişmeleri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, Ankara/ Turkey, p BALAKAYEV, M. ve Janpayisov, E. ve Tomanov, M. ve Manasbaev, B. (2005), Kazak Tilinin Stilistikası, Almatı. BİLGİN, Azmi (1996), Nazmü l- Hilâfiyyat Tercümesi, TDK Yayınları, Ankara. BLOOMFİELD, L. (1933), Language, Unwin University books, NewYork. CANPOLAT, Mustafa (1965), Behcetü l- Hada ik Fi Mev İzeti l Hala ik Doktora Çalışması Giriş-Yazı Özellikleri- Ses Özellikleri Söz yazılışı- Söz Bölümleri-,Ankara. CLAUSON, S. G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth- Century Turkish, Oxford Üniversity Press, London. DEVELLİOĞLU, F. (2007), Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara. 135

20 Emine Atmaca DİLÇİN, Cem (1991), Süheyl ü Nev- Bahâr (inceleme- metin-sözlük), TDK Yayınları, Ankara. DOERFER, Gerhard (1963), Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, I Mongolische Elemente. DOERFER, Gerhard (1965), II Turkische Elemente, alif bis tâ. DOERFER, Gerhard (1967), III ditto jim bis kâf, Wiesbaden. DOĞAN, Şaban (2009), Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş- İnceleme- Metin- Dizinler), Sakarya Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora tezi, Sakarya. ELBİR, Zekiye Gül (2000), Sâlih bin Nasrullâh (İbn Sellum el- Halebî) Gâyetü l-beyân fî Tedbîri Bedeni l-insân (Giriş- İnceleme- Metin- Dizin), Fırat Üniverstesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora tezi, Elazığ. ERCİLASUN, A. Bican (2011), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara. EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basım Evi, Kızılay/ Ankara. ERGİN, Muharrem (2009), Dede Korkut Kitabı II, TDK Yayınları, Ankara. ERGÜZEL, M. Mehdi (2006), Bâz-Nâme-i İndî (Kitabü Bâz-Nâme-i Īcâd-ı Mücerreb) (İnceleme- Karşılaştırmalı Metin- Dizin). ERGÜZEL, M. Mehdi (2009), İbn-i Nasuh Paşa Pârs-nâme, TDK Yayınları, Ankara. FASMER, M. (I. Cilt 1964, II. Cilt 1986, III. Cilt 1987, IV. Cilt 1987), Etimologiçeskiy Slovar Ruskogo Yazıka, Progress, Moskova. GÖKYAY, Orhan Şaik (2007), Keykâvus Kabusnâme, Kabalcı yayınevi: 295, Şark Klâsikleri Dizisi: 8 Mayıs, İstanbul. GÜLENSOY, T. (2011), Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara. GÜLTEK, V. (20049, Bilim ve Sanat Rusça-Türkçe Sözlük, Ertem matbaası, Ankara. GUİRAUD, P. (1984), Anlambilim, Kuzey Yayınları, Ankara. HASENOV, A. (2003), Til Bilimi, Sanat baspası, Almatı. KARAAĞAÇ, G. (1994), Eş Yazılılık, Eş Seslilik, Çok Anlamlılık, E.Ü. Edeb. Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi VIII, İzmir, s KARAAĞAÇ, G. (2008), Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara. KARAHAN, Leylâ (1994), Erzurumlu Darir Kıssa-i Yusuf Yûsuf-u Züleyhâ (İnceleme- Metin- Dizin), TDK Yayınları, Ankara.. KOÇ, K. ve Bayniyazov, A. ve Başkapan V. (2003), Kazakça Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara. KORKMAZ, Zeynep (1973), Sadru d-dìn Şeyhoğlu Marzubān-nāme Tercümesi (İnceleme-Metin- Sözlük- Tıpkıbasım), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara. KÖKTEKİN, Kâzım (2007), Yûsuf ı Meddâh Varka ve Gülşah, TDK Yayınları, Ankara. KÜLTÜRAL, Zuhal (1999), Latif Beyreli, Şerîfî Şehnâme Çevirisi, TDK Yayınları, Ankara. LAKOFF, G. (1987), Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Human Mind, University of Chicago Press, Chicago. LAKOFF, G. Johnson, M. (1980), Metaphors We Live by. Chicago University Press, Chicago and London. LEHMANN, W. P. (1992), Historical linguistics: An Introduction, Third edition published by 136