İSLÂM ve SANAT. Tartışmalı İlmî Toplantı Kasım Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu. Kampüs - Antalya

Transkript

1 İSLÂM ve SANAT Tartışmalı İlmî Toplantı Kasım 2014 Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu Kampüs - Antalya İstanbul 2015

2 NA TLARDA HZ. PEYGAMBER E YAPILAN TEŞBİHLER; FUZÛLÎ NİN SU KASİDESİ ÖRNEĞİ Hikmet ATİK Türk Edebiyatında şairler Hz. Peygamber sevgisinin bir tezahürü olarak na t türünde birçok şiirler yazmışlardır. Bu şiirler, hem Hz. Peygamber e olan sevginin dizelerle ifadesi hem de kıyamet günü O ndan şefaat ümidiyle kaleme alınmış eşsiz edebi ürünler olarak günümüze kadar ulaşmışlardır. Tarihî süreç içerisinde ilk na t örnekleri İslâm Dini nin yayılıp Müslümanların Medine de bir güç haline gelmesinden itibaren görülmeye başlanmıştır. Arap toplumunda çok etkili ve zirve olarak kabul edilebilecek bir tarzda yaygın olan şiir önce İslâm a karşı kullanılmaya başlamışsa da Kur ân-ı Kerim in mucizevî yönü karşısında aciz kalmıştır. Zaman zaman Hz. Peygamber i sözlü olarak yermeye dönüşen şiirler yazan Arap şairler İslâm a girdikten sonra da yazdıkları şiirlerle onu övmeye başlamışlardır. Na t Türk edebiyatında bir edebî tür olarak Arap ve Fars edebiyatlarından sonra ortaya çıkar. Bununla birlikte Türk edebiyatı İslâm edebiyatları içinde na t türünün en güzel ve en zengin örneklerinin verildiği kol olarak karşımıza çıkar. Klasik Türk şiiri içerisinde yer alan tevhîd, münâcât gibi dinî türler içinde na t Hz. Muhammed (s.a.v.) ile ilgili edebi türlerin en yaygın olanı ve en çok eser verilenidir. Türkler İslâmiyet i kabul etmelerinin ardından ilk edebî eserlerden itibaren bu na t türünde birçok ürün vermişlerdir. Yusuf Has Hâcib e ait olan ve İslâmî Türk edebiyatının ilk eseri olarak bilinen Kutadgu Bilig de (1096), on beş beyitlik bir na t bulunur. Edîb Ahmed Yüknekî nin Atabetü l-hakâyık ında ve Ahmed-i Yesevî nin Dîvân-ı Hikmet inde na t örnekleri mevcuttur. Türklerin İslâmiyet i kabulü sonrası kaleme alınan bu edebî eserlerde Hz. Peygamber in seçkinliği, üstünlüğü, ahlâkî vasıflarındaki yüceliği dile getirilerek kendisinden şefaat talep edilmiştir. İlk eserlerden itibaren verilen na t örnekleri daha sonra devam etmiş ve edebiyatımızda geniş bir na t literatürü oluşmuştur. Doç. Dr., Necmeddin Erbakan Ü. İlahiyat Fakültesi, nevahik@hotmail.com

3 256 İSLÂM ve SANAT Türk edebiyatında bir tek şairin na tlerinden oluşan divan-ı nu ût (na tlerden oluşan divan) eserleri vücuda gelmiştir. Aynı şekilde birbirinden farklı şairlere ait na tlerin bir araya getirilmesiyle oluşan bugünün na t antolojileri hüviyetindeki na t mecmuaları ortaya çıkmıştır. Klasik dönemde bazı şairlerin, Hz. Peygamber e duydukları derin sevgiden olsa gerek, kendilerine Na tî mahlasını seçtikleri ve bu mahlaslarla temayüz ettikleri de görülür. Na tî Çelebi (ö. 1537), Na tî Ahmed Paşa (1536 da hayatta), Gelibolulu Mehmed Efendi (ö. 1679), Na tî Mustafa (ö. 1718), Gaziantepli Kunduracı Na tî Efendi (1785 te hayatta) şiirlerinde Na tî mahlasını kullanırlar. Klasik Türk şiirinde en başta kaside olmak üzere, gazel, mesnevî, kıta, müstezâd, tercî -i bend, terkîb-i bend, musammat, rubâî, tuyuğ, müfred ve mısra şeklinde birçok na t kaleme alınmıştır. Bununla birlikte na tlerde en çok kullanılan nazım şekli kaside, gazel ve mesnevîdir. Şairlerin çok az kullanılan nazım şekillerinde de na t kaleme aldıklarını görmekteyiz. Türk Edebiyatının önemli dinî, edebî türlerinin başında gelen na tlara her şairin mürettep divanının başında rastlamaktayız. Hz. Peygamber sevgisinin duygulu ve samimi bir dille ifade edilmeye çalışıldığı bu na tlar hem içerik hem de edebi özelliği bakımından çok mühim şiirlerdir. Bu şiirlerde Hz. Peygamber odaklı bir sanat ve ifade tarzı öne çıkmaktadır. Şairler O na olan sevgilerini yaptıkları teşbihlerle sanatlı ve edebi bir dille ortaya koymaktadırlar. Bu şiirlerde peygamber sevgisinin tezahürü olarak O hemen herkesçe güzelliği ve mükemmelliği kabul edilen şeylere benzetilmektedir. Hz. Peygamber ilk başta bir güle (gülbün, gonca, verd) benzetilmektedir, daha sonra da O inciler deryası, rahmet denizi, su, rahmet, sahib-i kevser, bahr-i keramet, âb-ı hayat, ankâ, ay, bedir, bülbül, cevher, merdüm-i dîde, sâkî, tabîb, tûtî, miftâh, mürşid gibi birçok güzel şeye benzetilmektedir. Şairler Hz. Peygamber e olan sevgilerinin yansımalarını sözün gücü ve edebi sanatlarla hem geliştirmiş hem de daha anlamlı bir şekilde ifade edebilme gayretinde olmuşlardır. Ancak bir taraftan da Cenab-ı Allah ın övdüğü ve habibim dediği bir zatı övmenin ne kadar zor olduğuna da vurgular yapmışlardır. Na t kaleme alan şairlere her şeyden evvel Kur ân-ı Kerim ve hadisler kaynaklık etmiştir. Hz. Muhammed (s.a.v.) bizzat Cenab-ı Hak tarafından övgüye mazhar olmuştur. Hz. Peygamber in ahlâkının güzelliği ve insanlar için en güzel örnek olduğu âyetlerle sabittir. Efendimiz ahlâkı tamamlamak üzere gönderildiğini kendisi de dile getirmiştir. Âyet-i Kerîmeler ve hadis-i şeriflerle birlikte hikemî gelenekte yer alan

4 Na tlarda Hz. Peygambere Yapılan Teşbihler: Fuzûlî Su Kasidesi Örneği 257 peygamber anlatılarının na tlere kaynaklık ettiğini söylemek mümkündür. Bütün bu hususiyetlerle birlikte edebiyatımızda na tlerin en belirgin özellikleri daha çok tasavvufî bir bakış açısıyla kaleme alınmış olmalarıdır. Fuzûlî nin Su Kasidesi, Nâbî nin Sakın terk-i edebden kûy-i mahbûb-ı Hudâdır bu mısraıyla başlayan gazeli, Şeyh Gâlib in Sultan-ı rüsül şâh-ı mümeccedsin Efendim mısraıyla başlayan müseddesi Türk edebiyatının klasik döneminde yazılmış en güzel ve en meşhur na t örneklerindendir. Burada Su Kasidesi nin ismi üzerinde biraz durmak gerektiği kanaatindeyiz. Kaside redifine göre isimlendirilmiştir, yani Su Kasidesi olarak anılan bu kaside Türkçe nat ların zirvesini temsil etmektedir. Âlemlere rahmet olarak gönderilen Hz. Peygamber i öven bir na t için bu onun rasullük vazifesini de çok iyi ifade eden bir mazmundur. Fuzûlî Bağdat civarında yaşadığı için, bu bölgeden Arap Yarımadası na doğru coşkulu bir şekilde akan Dicle ve Fırat nehirlerinin sularından aldığı ilhamla Hz. Peygamber i hayatın kaynağı olan suya benzetmiştir. Ona göre suyun geçtiği her yer nasıl yeşerir ve hayat bulursa önce Mekke, Medine sonra da bütün dünya onun evrensel mesajıyla hayat bulmuştur. O yüzden kasideye su redifini vererek Hz. Peygamber sevgisini su ekseninde ele almıştır. Türk edebiyatının zirve na ti olarak kabul edilen bu kasidede de Hz. Peygamber e yapılan teşbihleri sıklıkla görmekteyiz. Şimdi Su Kasidesi nden hareketle Hz. Peygamber için yapılmış teşbih örneklerini ele alarak daha müşahhas örnekler sunmak istiyoruz. Suya virsün bâğ-bân gül-zârı zahmet çekmesün Bir gül açılmaz yüzün tek virse min gül-zâre su (K3/4) Bahçıvan hiç zahmet çekmesin gül bahçesini sele versin (su ile mahvetsin), çünkü bin gül bahçesine de su verse de senin yüzün gibi bir gül açılmaz. Fuzûlî, bu beyitte âlemlere rahmet olarak gönderilen Efendimiz Hz. Muhammed in yüzü ile gül arasında olan benzerlik dolayısıyla bir mukayese yapıyor. Bu beyitte ayrıca su ve bahçıvana da yer verilmiştir. Ancak Hz. Muhammed in güle benzediği vurgulanarak bir teşbih yapılarak Hz. Peygamber in Habibullah sıfatı ve âlemlere rahmet olma özelliği dolayısıyla onun gibi başka birinin daha olmasının imkânsızlığı vurgulanmıştır.

5 258 İSLÂM ve SANAT Bu beyitte, Hz. Peygamber güzelliği ile güle benzetilmiş ve eşi benzeri olmayacağı ifade edilmiştir. Ohşadabilmez gubârını muharrir hattuna Hâme tek bahmahdan inse gözlerine kâre su (K3/5) Hattatın yazı yazarken kâğıda bakmaktan dolayı, kalem gibi, gözlerine kara su inse, kör olsa, çok ince bir yazı yazabilmek için gayret etse de yazdığı bu gubârî yazıyı, senin yüzündeki tüylere benzetemez. Şair burada da Hz. Peygamber i övmeye devam etmektedir. Onun ne kadar mükemmel yaratılmış biri olduğunu ifade etmek için gubârî yazı yazan hattatla bir kıyaslama yapmaktadır. Çok ince olan gubârî yazıyı yazmak için kalem gibi gözlerine kara su ininceye kadar da uğraşsa bu güzelliği ve nahif yaradılışı asla taklit edemeyeceğini zikretmektedir. Ârızun yâdıyla nem-nâk olsa müjgânum n'ola Zayi olmaz gül temennâsıyla virmek hâre su (K3/6) Ey sevgili, Senin gül gibi yanağını hatırlayıp ağlasam ve kirpiklerim ıslansa ne olur, buna hiç şaşılır mı? Zira gül elde etmek gayesiyle bir dikene verilen su asla boşa gitmez. Bu beyitte de yine Hz. Peygamber in bir güle benzetildiğini görüyoruz. Gül gibi güzel yüzü olan Efendimizin özlemiyle birinin ağlayıp gözlerinin dolmasına şaşmamak lazım. Çünkü kıyamet günü O nun şefaatini umarak güzelliği ne zaman yâda gelse ağlamak boşa gitmez demektedir. Yani kıyamet günü kevser havuzunun başında şefaat umudu vardır. Men lebün müştâkıyam zühhâd kevser tâlibi Nitekim meste mey içmek hoş gelür hûş-yâre su (K3/9) Ey Sevgili ben senin bütün insanlığa İlâhî aşkı sunan dudağının susuzuyum. Ancak zahidler ise kıyamet günü kevsere talibdir. Zaten sarhoşlara şarap, ayık insanlara da su içmek hoş gelir. Leb, Farsça, dudak demektir. Tasavvufta ise, melek vasıtası ile peygamberlere, kalp tasfiyesi ile velîlere yücelerden inip gelen söz, idrak edilmesi ve hissedilmesi şartıyla aracısız gelen söz (ilham), sevgilinin sözü, sevgili demektir. Fuzûlî burada, Hz. Peygamber in sözlerini sarhoşluk veren ilahi aşkın şarabına benzetmektedir. Ravza-i kûyuna her dem durmayup eyler güzâr Âşık olmış galibâ ol serv-i hoş-reftâre su (K3/10)

6 Na tlarda Hz. Peygambere Yapılan Teşbihler: Fuzûlî Su Kasidesi Örneği 259 Su, galiba o hoş yürüyüşlü, salınarak yürüyen; serviyi andıran sevgiliye âşık olmuş o yüzden her zaman senin Cennet gibi mahallendeki bahçene doğru akar gider. Şair bu beyitte bir tablo çizmekte ve serv-i hoş-reftâr tamlamasıyla Hz. Peygamber i kastetmektedir. Hoş yürüyüşlü, salınarak yürüyen; serviyi andıran sevgilinin yani Hz. Peygamber in bulunduğu yer Ravza-i Mutahhara dır. Su da ona âşık olduğu için oraya doğru, ona kavuşma arzusuyla daima coşkulu bir şekilde akmaya devam etmektedir. Bu beyitte Hz. Peygamber in boyu servi ağacına benzetilmiştir. İçmek ister bülbülün kanın meger bir reng ile Gül budağınun mizâcına gire kurtâre su (K3/13) Gül budağı güle renk verme gibi bir hile ile bülbülün kanını içmek istiyor. Su, buna engel olmak için gül dallarının damarlarına girerek gül ağacının mizacını değiştirerek onu kurtarsın. Bu beytin çok güzel bir yorumunu Âdem Çalışkan ın çalışmasında görmekteyiz. Ona göre, Tasavvufta gül, çok yapraklı olmasından dolayı vahdetin karşıtı kesrettir. Mâsivâyı sembolize eder. Bülbül âşık, sâlik derviştir. Su, Hz. Muhammed ve onun yoludur. Gül ü Bülbül hikâyesindeki aşk beşeri aşktır. Şem u Pervâne hikâyesindeki aşk ise İlâhî aşktır. Mâsivâ, çeşitli hile ve desiselerle insanı aldatır ve onu kendisine âşık eder. Nefsinin sesine kulak veren kimse dünyaya ve onun aldatıcı güzelliklerine kul olur. Su, rahmettir. Hz. Muhammed (s.a.v.) de âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir; O, insanları mâsivânın esiri olmaktan kurtarır. Dünya sevgisi yerine gerçek sevgiyi, yani muhabbetullâhı (Allah sevgisini) yerleştirir. Bu beyitte Hz. Peygamber suya (rahmet) benzetilmektedir. Tıynet-i pâkini rûşen kılmış ehl-i âleme İktidâ kılmış târîk-i Ahmed-i Muhtâr'e su (K3/14) Su, Hz. Muhammed'in (s.a.v.) göstermiş olduğu yola uymak (Kur ân yolu) suretiyle temiz yaratılışını tüm dünyaya açıkça göstermiştir. Burada Hz. Peygamber e ittiba eden bir mü minle su arasında bir benzerlik kurarak suyun temizleyici ve de temiz olmasıyla mü minin de böyle bir davranışla doğru yaparak bunu herkese duyurmuş olduğunu ifade ediyor. Peygamber efendimiz bu beyitte de suya benzetilmektedir.

7 260 İSLÂM ve SANAT Seyyid-i nev-i beşer deryâ-yı dürr-i ıstıfâ Kim sepüpdür mucizâtı âteş-i eşrâre su (K3/15) İnsanlığın efendisi, seçilmiş incilerin denizi olan Hz. Muhammed (s.a.v.) 'in mucizeleri bütün kötülerin ateşine su serpip söndürmüştür. Bu beyitte Hz. Peygamber in çok özel incilerin çıktığı bir denize benzetildiğini görüyoruz. Divan şiirini süsleyen na tlarda inci/dürr ile Hz. Peygamber arasında hep bir benzerlik kurularak ondan bahsederken dürr-i yektâ, dürr-i yek dâne, dürr-i şehvâr ve dürr-i yetim gibi tamlamalar kullanılmaktadır. Bazen de bu ifadelere yetim-i dürr-i yektâ şeklinde rastlamak mümkündür. Bu ifadelerle incinin oluşumundaki efsaneden ilhamla dünya kocaman bir istiridyeye benzetilmiş ve onun içinde doğan yegâne inci Hz. Peygamber olarak kabul edilmiştir. Nasıl ki her istiridyeden bir tane inci çıkarsa dünyada da Hz. Peygamber kadar değerli başka bir varlık olmayacaktır. Onun beşer olarak başka bir benzeri yoktur. Deryâ-yı dürr-i ıstıfâ tamlamasıyla Hz. Peygamber in bu özelliğine vurgu yapılarak seçilmiş incilerin denizi olduğu ve öyle bir deryadan insanlığa yön verecek inciler kadar değerli olan hadis-i şeriflerden bahsedilmektedir. Kılmağ içün tâze gül-zârı nübüvvet revnakın Mu'cizinden eylemiş izhâr seng-i hâre su (K3/16) Peygamberlik gül bahçesinin parlaklığını tazelemek için O bir mucize olarak katı olan taştan su meydana çıkarmıştır. Burada Hz. Peygamber in bir mucize olarak sert bir taştan su çıkarması hadisesine telmih vardır. Hz. Peygamber bu mucizeyi nübüvvet gül bahçesinin gülleri solmasın diye göstermiştir. Yani o peygamberliğin/nübüvvetin son halkasıdır. Bu özelliğiyle de peygamberliğin gül bahçesidir ki bu beyitte O bir gül bahçesinin son temsilcisi olan güle benzetilmiştir. Mu'cizi bir bahr-ı bî-pâyân imiş âlemde kim Yetmiş andan min min âteş-hâne-i küffâre su (K3/17) Hz. Peygamberimiz in dünyada uçsuz bucaksız bir deniz gibi olan mûcizelerinden ateş-perest kâfirlerin binlerce mabedine su ulaşmış ve onları söndürmüştür.

8 Na tlarda Hz. Peygambere Yapılan Teşbihler: Fuzûlî Su Kasidesi Örneği 261 Bu beyitte de Hz. Peygamber doğduğu gece bir mucize olarak sönen Mecûsîlik ateşine bir telmih vardır. Bu hadise dolayısıyla Hz. Peygamber in mucizeleri uçsuz bucaksız (bî-pâyân) bir denize benzetilmektedir. Eylemiş her katreden min bahr-ı rahmet mevc-hîz El sunup urgaç vuzû içün gül-i ruhsâre su (K3/19) Hz. Peygamber abdest almak için el uzatıp gül yanaklarına su vurunca oradan sıçrayan her bir su damlasından binlerce rahmet denizi dalgalanmıştır. Şair burada Hz. Peygamber in yüzünü güle benzetmiştir. O abdest almak için suyu alıp gül gibi güzel yüzüne vurduğu zaman gül yüzünden dökülen damlalardan binlerce rahmet denizi oluşmuştur. Yani onun âlemlere rahmet olarak gönderilmesi dolayısıyla denizler kadar olan bu rahmet hep çoğalmıştır. Yâ Habîballah yâ Hayre'l beşer müştakunam Eyle kim leb-teşneler yanup diler hem-vâre su (K3/23) Ey Allah'ın sevgilisi! Ey insanların en hayırlısı! Susuzluktan dudakları çatlamış kişiler nasıl yanıp dâimâ su isterlerse ban de seni öyle özlüyorum. Fuzûlî bu beyitte Hz. Peygamber e olan özlemini çok susamış ve daima su bulma arzusuyla yaşayan insanların suya hasret haline benzetiyor. Suya olan hasretiyle dudakları çatlayan bir insanın su özlemi gibi kendisinin de Hz. Peygamber e o denli bir özlem duyduğunu vurgulayarak onu suya benzetiyor. Sensin ol bahr-ı kerâmet kim şeb-i Mi'râc'da Şebnem-i feyzün yetürmiş sâbit ü seyyâre su (K3/24) Yâ Muhammed (s.a.v.), Sen o kerâmet denizisin ki mi'râc gecesinde feyzinin çiy taneleri sabit yıldızlara ve gezegenlere su ulaştırmış. Şair burada Mirac mucizesine telmih yaparak Hz. Peygamber i keramet denizine (bahr-i kerâmet) benzetmiştir. Keramet kelimesinin anlamı, Allah dostlarının ve velilerin göstermiş olduğu olağanüstü haller demektir. Bu beyitte Sensin ol bahr-ı kerâmet kim ifadesiyle Hz. Peygamber in olağanüstü tecelliler ortaya koyan bir veli yani mucize sahibi olması anlatılmaktadır. Bu sözlerle onun, tıpkı içinde inci ve mer-

9 262 İSLÂM ve SANAT can gibi değerli şeyleri bulunduran bir deniz gibi olması dolayısıyla susuz bir rahmetin kaynağı olduğu anlatılmaktadır. Zaten O, âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olup peygamberliğin son halkasıdır. Umduğum oldur ki rûz-ı haşr mahrûm olmayam Çeşme-i vaslun vire men teşne-i dîdâra su (K3/29) Yâ Rasûlallah! Umduğum odur ki, mahşer günü seni o güzel yüzüne susamış/hasret kalmış olan bana vuslat çeşmen su versin. Bu beyit, Su Kaside sinin dua bölümündendir. Fuzûlî bu beyitle hem şiirini bitirmeye hazırlanıyor hem de asıl maksadının kıyamet günü Hz. Peygamber in şefaatinden mahrum kalmamak olduğunu ifade ediyor. Kıyamet günü onun şefaatine olan ihtiyacını suya hasret kalmış bir insanın haline benzeterek bu özlemini dile getiriyor. Bu beyitte de Hz. Peygamber yine suya benzetilmektedir. Tebliğimizi Türk Edebiyatı nın zirve na tını kaleme almış olan Fuzûlî nin şu güzel beytiyle bitirmek istiyoruz. Yümn-i na tünden güher olmış Fuzûlî sözleri Ebr-i nîsândan dönen tek lü'lü-i şeh-vâre su (K3/27) Yâ Rasûlallah! Seni övmüş olmanın bereketinden dolayı Fuzûlî'nin sıradan sözleri, nisan bulutundan düşen yağmur damlalarının şâhâne iri bir inciye dönmesi gibi çok değerli olmuştur.