SERVİSLERİ KULLANILARAK BİLGİ SİSTEMİ BÜTÜNLEŞTİRMEYİ SAĞLAYAN BİR ORTAM GELİŞTİRİLMESİ

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) ANLAMSAL WEB TEKNOLOJİLERİ VE WEB SERVİSLERİ KULLANILARAK BİLGİ SİSTEMİ BÜTÜNLEŞTİRMEYİ SAĞLAYAN BİR ORTAM GELİŞTİRİLMESİ Esra ARIÖZ Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Murat Osman ÜNALIR Bilgisayar Mühendisliği Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu : Sunuş Tarihi : Bornova İZMİR 2011

2

3 III Esra ARIÖZ tarafından Yüksek Lisans tezi olarak sunulan Anlamsal Web Teknolojileri ve Web Servisleri Kullanılarak Bilgi Sistemi Bütünleştirmeyi Sağlayan Bir Ortam Geliştirilmesi başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunmuştur. Jüri Üyeleri: İmza Jüri Başkanı : Yrd. Doç. Dr. Murat Osman ÜNALIR... Raportör Üye : Prof. Dr. Levent TOKER... Üye : Yrd. Doç. Dr. Tuğkan TUĞLULAR...

4

5 V ÖZET ANLAMSAL WEB TEKNOLOJİLERİ VE WEB SERVİSLERİ KULLANILARAK BİLGİ SİSTEMİ BÜTÜNLEŞTİRMEYİ SAĞLAYAN BİR ORTAM GELİŞTİRİLMESİ ARIÖZ, Esra Yüksek Lisans Tezi, Bilgisayar Mühendisliği Bölümü Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Murat Osman ÜNALIR Eylül 2011, 73 sayfa Üretici ve tedarikçi firmalar arasında gerçekleşen tedarik sürecinde, firmaların farklı bilgi sistemleri kullanmasından kaynaklanan bütünleştirme (entegrasyon) sıkıntısı tedarik sürecini uzatmakta ve maliyeti arttırmaktadır. Ayrıca aynı sektörde benzer ürünler üreten firmalar arasında dahi, benzer kavramlar farklı şekillerde ifade edilmekte, firmalar arası işbirliği bilgi sistemleri üzerinden değil, çalışanların tecrübeleri üzerinden işletilmektedir. Tez çalışmasında, ontolojiler kullanılarak tedarik ilişkileri yönetimine yönelik kavramsal açıdan anlamsal bütünlük sağlayan bir Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi geliştirilmiştir. Geliştirilen ontolojiyi kullanan ve üretim yapan firmalar ile tedarikçi firmalar arasında iletişimi kolaylaştırmayı sağlayan bir sistem geliştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Tedarik İlişkileri Yönetimi, Anlamsal Web, Ontoloji, Sistem Bütünleştirme.

6

7 VII ABSTRACT DEVELOPMENT OF AN INTEGRATION ENVIRONMENT USING SEMANTIC WEB TECHNOLOGIES AND WEB SERVICES ARIÖZ, Esra MSc in Computer Eng. Supervisor: Asst. Prof. Dr. Murat Osman ÜNALIR September 2011, 73 pages In procurement process between manufacturer and supplier firms, integration takes long time and cost increases because the firms use different information systems. Even firms in a same sector, use different definitions for the same concepts, so interoperability is provided by experiences of employees. In this work, Supply Relationship Management Ontology develop to serve as a common vocabulary and provide interoperability between manufacturer and supplier firms. A system has been developed to facilitate communication between manufacturer and supplier firms using this ontology. Key Words: Supply Relationship Management, Semantic Web, Ontology, System Integration.

8 VIII

9 IX TEŞEKKÜR Tez çalışmasının her aşamasında bilimsel katkıları ve yardımlarından dolayı tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Murat Osman Ünalır'a, Çalışma süresince her türlü konuda bana destek olan CMA Danışmanlık Bilişim ve Teknolojileri ne ve firma yöneticileri Ebru Kılınç, Çağlar Çakır Tunç ve Özden Erten'e, Çalışma süresince fikirlerinden faydalandığım, analiz ve geliştirme süresince katkı sağlayan çalışma arkadaşlarım Nail Diker ve Kadir Tutar'a, Ayrıca sabır ve anlayışı ile bana destek olan aileme ve çalışma hakkındaki görüşleriyle beni aydınlatan Can Öz'e teşekkür ederim. Desteği ve yol göstericiliği için TÜBİTAK a teşekkürlerimi sunarım.

10

11 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... V ABSTRACT...VII TEŞEKKÜR... IX İÇİNDEKİLER DİZİNİ... XI ŞEKİLLER DİZİNİ... XIII ÇİZELGELER DİZİNİ... XV KISALTMALAR DİZİNİ... XVI 1. GİRİŞ TEDARİK İLİŞKİLERİ YÖNETİMİ Tedarik İlişkileri Yönetiminde Mevcut Yaklaşımlar Kurumsal Kaynak Planlaması (KKP) Uygulamalarında Tedarik İlişkileri Yönetimi Tedarik İlişkileri Yönetiminde Web Uygulamaları ve Web Servisleri ONTOLOJİ TABANLI BİLGİ BÜTÜNLEŞTİRME İlişkisel Model Ve Ontolojiler Ontoloji Tabanlı Bilgi Bütünleştirme Yöntemleri Global şema ile yerel şema arası ilişkiler Veri bütünleştirme sistemlerinde ontoloji kullanımı TEDARİK İLİŞKİLERİ YÖNETİMİ ONTOLOJİSİNİN GELİŞTİRİLMESİ TEDARİK İLİŞKİLERİ YÖNETİMİ ONTOLOJİSİNİ KULLANAN BİR BİLGİ BÜTÜNLEŞTİRME MİMARİSİ... 43

12 İÇİNDEKİLER (devam) Sayfa 6. DURUM ÇALIŞMASI SONUÇLAR KAYNAKLAR DİZİNİ... I EKLER...

13 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa 1.1. Tedarik zinciri SAP modülleri Tedarikçi ilişkileri yönetim sistemi KKP ilişkisi vsrm erkran görüntüsü Tedarikçi portali ÖDY (ETL) işlemi bilgiyi kaynak veritabanlarından özütler, dönüştürür ve veri ambarına yükler Sanal veri bütünleştirme yönteminde, aracı şema ile veri kaynakları arasında iletişim sarmalama arayüzü ile gerçekleşir Tekil ontoloji yaklaşımı Çoklu ontoloji yaklaşımı Melez ontoloji yaklaşımı Sınıflar arası hiyerarşik ilişkiler Sınıf tanımlama Sınıflar arası eşitlik tanımlama Nesne özelliği tanımlama Nesne özellikleri arasındaki hiyerarşi Veri tipi özelliği tanımlama Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi nin Protégé editöründe gösterimi Protégé editörü Active Ontology görünümü Uygulama mimarisi Ontoloji kullanımı Model eşleme ekranı Entegre Ontoloji kavramları ile veritabanı alanları arasında eşleme Eşleme ontolojisinin yapısı Malzeme özelliklerinin benzerlik ağırlıkları Malzeme öneri listesi Sipariş listesi Veri listeleme (malzeme listesi) Ürün ağacı listeleme Arama ekranı ve SPARQL sorgusu SAP KKP ontolojisi NETSİS KKP ontolojisi... 63

14 6.3. Eşleme ontolojisindeki ClassMap örnekleri Entegre ontoloji sınıfları KKP tablo listesi Ontoloji eşleme ekranı (saha seçimi) Ontoloji eşleme ekranı (saha eşleştirme) Sipariş listeleme ekranı Sözleşme listeleme ekranı Malzeme eşleme ve öneri Eşleşen malzemeler Veri listeleme... 70

15 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa 2.1. SAP modül isimleri Kavram listesi Parçalanmış malzeme tanımı... 54

16 KISALTMALAR DİZİNİ BOM DTO GaV GLaV HTML KKP Bill Of Material Data Transfer Object Global As View Global and Local as View Hyper Text Markup Language Kurumsal Kaynak Planlama LaV Local As View MİY Müşteri İlişkileri Yönetimi ORM OWL RDF QBE SCOR SCSF SQL TİY Object-Relational Mapping Web Ontology Language Resource Description Framework Query By Example Supply Chain Operations Reference Smart Client Software Factory Structured Query Language Tedarik İlişkileri Yönetimi TİYO Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi TZY Tedarik Zinciri Yönetimi XML W3C WWW Extensible Markup Language World Wide Web Consortium World Wide Web

17 1 1. GİRİŞ Tedarik zinciri, ihtiyaçlarını karşılayacak ürünlerin tüketicilere ulaştırılmasına dek gerçekleşen adımlar olan tasarım, tedarik, üretim, dağıtım gibi aşamalarda görev alan farklı firmaların oluşturduğu bir ağ olarak düşünülebilir. Mal ve hizmetlerin tedarik aşamasından, üretimine ve nihai tüketiciye ulaşmasına kadar birbirini izleyen tüm halkaları kapsamaktadır. İş süreçleri açısından bakıldığında tedarik zinciri, satış süreci, üretim, envanter yönetimi, malzeme temini, dağıtım, tedarik, satış tahmini ve müşteri hizmetleri gibi pek çok alanı içine almaktadır (Şen, 2008). Şekil 1.1. Tedarik zinciri Tedarik zinciri yönetimi, talep ve tedarik arasındaki dengeyi kurabilmek amacıyla, tedarik zincirindeki tüm halkalar arasında bilgi ve süreç akışının yönetilmesidir. Simchi Levi 2002 yılında tedarik zinciri yönetimini, Tedarik zincirindeki tüm maliyetleri düşürmeyi hedefleyen, malların doğru yere, doğru miktarda ve doğru zamanda dağıtımını sağlamak için tedarikçiler, üreticiler, depolar ve perakendecilerin etkin bir şekilde bütünleştirilmesini sağlayan yöntemler olarak tanımlamıştır. Günümüzde teknolojideki gelişmelerle birlikte tüketici istekleri daha kolay karşılanır olmasına rağmen, hızlı yükselen tüketici talepleri, sektörlerdeki firma sayısının artması gibi nedenler firmalar arası rekabeti arttırmıştır. Firmaların nihai

18 2 amacı olan müşteri memnuniyetini arttırmanın alt adımları, kaliteli ürünü, uygun fiyata ve kısa sürede müşteriye teslim edebilmektir. Bu hedefe ulaşabilmek için sadece ürünü yapan firma değil, tedarik zinciri içerisindeki tüm halkaların performansı önem kazanmaktadır. Böylece rekabet sadece firmalar arasında değil, firmaların yer aldığı tedarik zincirleri arasında gerçekleşen bir rekabete dönüşmektedir. Rekabette öne çıkabilmek için tedarik zinciri boyunca ilişkide olan firmalarla iletişimin güçlendirilmesi, kısa zamanda, kaliteli ve uygun fiyatlı mallara erişimin sağlanması gerekmektedir. Firmaların, ürün fiyatlarını düşürmesi ve kaliteyi arttırabilmesi için maliyetlerini ve verimliliklerini kontrol altına almaları gerekmektedir. Bunu sağlayabilmek için sadece firma içi süreçlerin iyi yönetilmesi yeterli olmamakta, tedarik zincirinde yer alan diğer firmalarla olan iletişimin de güçlendirilmesi ve kontrol altına alınması gerekmektedir. Tedarik zincirinde yer alan firmaların iletişimlerinin iyi olması ve birbirlerinden haberdar olmaları zincirin genel performansını arttırmakta, bu da müşteri memnuniyetini arttırmayı beraberinde getirmektedir. Farklı bilgi sistemleri ve yazılım uygulamaları arasında bağlantılar kurarak sistemlerin koordineli tek bir sistem gibi çalışmasını sağlama işlemi Sistem bütünleştirme olarak adlandırılmaktadır (Georgia State University, 2011). Bilgi sistemleri arasında gerçekleşecek bağlantılar web aracılığıyla sağlanmaktadır. Büyük çoğunluğu HTML (Hyper Text Markup Language) dili kullanılarak elle oluşturulan web sayfalarının linklerle birbirlerine bağlandığı birinci kuşak webde (Web 1.0) belirli kişiler tarafından bilgi paylaşımı yapılmakta, diğer insanlar web üzerinden aramalarla bu bilgilere ulaşmaktaydı. İkinci kuşak weble birlikte kullanıcıların webde bilgi paylaşımında bulunması ve bilgilerin etiketler aracılığıyla gruplandırılması mümkün hale getirildi. Kullanıcıların web üzerinde kolayca bilgi paylaşması, webde yer alan bilginin çok büyük boyutlara ulaşmasını ve webin yönetimi zor bir bilgi deposu haline gelmesini de beraberinde getirmiştir. Web sayfalarında yer alan bilgilerin neyi ifade ettiği insanlar tarafından yorumlanmakta, bilgiler arasındaki anlamsal ilişkiler yine insanlar tarafından kurulmaktadır. Web 3.0 olarak adlandırılan üçüncü nesil web (Anlamsal Web), bilginin makineler tarafından da anlaşıldığı ve işlenebildiği bir web olarak tanımlanmaktadır. Anlamsal Web de bir kavram tanımlanırken, kavramın özellikleri ve diğer kavramlarla olan ilişkileri belirtilmektedir. Anlamsal Web sayesinde, webde sadece insanlar tarafından anlaşılan ve yorumlanan bilgiler, makineler tarafından da anlaşılabilen ve yorumlanabilen bir yapıya kavuşmaktadır.

19 3 Tez kapsamında, üretim yapan firmaların malzeme temin ettiği tedarikçileri ile iletişimini kolaylaştırmaya ve kurumsal kaynak planlama uygulaması kullanan firmalar arasında sistem bütünleştirmeye yönelik çalışma yapılmıştır. Çalışma kapsamında entegre ontoloji (Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi, (TİYO) ile tedarik ilişkilerinde kullanılan kavramların anlamsal tanımlarını içeren bir sözlük geliştirilmiştir. Farklı firmaların TİYO üzerinden iletişim kurmasını sağlayan bir bütünleştirme ortamı tasarlanarak firmalar arasındaki iletişimin kolaylaşması, tedarik zincirinin tedarik aşamasındaki performansının artması ve müşteri memnuniyetinin yükselmesi hedeflenmektedir. Tez çalışmasının ikinci bölümünde, tedarik zinciri, tedarik zinciri yönetimi, tedarikçi ilişkileri yönetimi ve tedarik ilişkileri kavramları açıklanmıştır. Tedarik ilişkileri yönetiminde izlenen mevcut yaklaşımlar anlatılmış ve mevcut yaklaşımlarda yer alan sorunlar belirlenerek çözüm önerilerinden örnekler incelenmiştir. Üçüncü bölümde ilişkisel model ve ontolojilere ilişkin tanım ve karşılaştırmalar yer almaktadır. Bütünleştirme sistemlerinde ontolojinin kullanım yöntemleri de üçüncü bölümde anlatılmaktadır. Tez kapsamında hazırlanan Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi nin geliştirilmesi ve ontolojideki kavramlara yönelik bilgiler dördüncü bölümde yer almaktadır. Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi ni kullanan bilgi bütünleştirme mimarisinin yapısı, sistemde yer alan yapılar ve bu yapıların birbirleriyle ilişkileri dokümanın beşinci bölümünde anlatılmaktadır. Geliştirilen uygulama ve örnek durum çalışmasının anlatıldığı altıncı bölümün ardından, yapılan çalışmaya ve geliştirilen uygulamaya yönelik sonuçlar yedinci bölümde yer almaktadır.

20 4 2. TEDARİK İLİŞKİLERİ YÖNETİMİ İktisat terimleri sözlüğüne göre tedarik kelimesi Firmanın üretim sürecinde kullanmak üzere ara mal, hammadde ve sermaye mallarını sağlaması olarak tanımlanmaktadır. Whitman ve arkadaşlarının 1999 yılında yaptığı tanıma göre tedarik zinciri, özerk firmaların, müşterilerin memnuniyetini sağlamak amacıyla ortak bir sorumluluk üstlenerek biraraya gelmesiyle oluşan, ürünlerin tasarım, tedarik, üretim, dağıtım gibi bütün fazlarının yönetildiği bir ağdır (Whitman et al., 1999). Tedarik zinciri, mal ve hizmetlerin tedarik aşamasından, üretimine ve nihai tüketiciye ulaşmasına kadar birbirini izleyen tüm halkaları kapsar. İş süreçleri açısından bakıldığında tedarik zinciri, satış süreci, üretim, envanter yönetimi, malzeme temini, dağıtım, tedarik, satış tahmini ve müşteri hizmetleri gibi pek çok alanı içine almaktadır (Şen, 2008) lı yılların öncesinde üretim firma içi teknoloji ve kapasiteye bağlı olarak gerçekleştirilmekteydi. Teknoloji ve uzmanlığın müşterilerle veya tedarikçilerle paylaşılması riskli ve kabul edilemez olarak görülüyordu. İşletmeler arası işbirliği ve alıcı-tedarikçi ortaklığı üzerine ilginin de çok az olduğu görülmekte idi (Tan, 2001) lı yıllarda teknolojideki gelişmelerle birlikte, firmalar arası rekabet anlayışı değişmiş, elektronik ticaret sayesinde büyüklüğü ne olursa olsun birçok firma geniş bir kitleye ulaşabilir hale gelmiştir. Böylece küçük ölçekli firmaların da rekabete katılımı sağlanmıştır. Bilgi teknolojilerindeki gelişmenin etkisiyle, müşteriler internet üzerinden bilgiye çok daha kolay ulaşabilir, ürünler ve firmalar arasında karşılaştırma işlemlerini kolaylıkla yapabilir hale gelmişlerdir. Rekabetin arttığı bu dönem ile birlikte firmaların iş anlayışları da değişmiştir. Artık firmalar öncelikli olarak müşteri memnuniyetini sağlamayı hedeflenmekte ve bunu sağlayabilmek için zincirdeki tüm üyelerle işbirliği yapmaktadırlar. Müşteri memnuniyetini sağlamanın yolu, maliyeti ve verimliliği iyi yönetebilmekten geçmektedir. Bunu sağlayabilmek için süreçleri iyileştirmenin yanı sıra, tedarik zincirinin parçası olan tedarikçi, müşteri, dağıtımcı ve nakliyeci gibi kişi/firmalarla karşılıklı güvene dayalı bir işbirliğine gidilmesi gerekmektedir. Tedarik zincirini oluşturan halkaların birbirleriyle iletişimde olması ve bilgi alışverişinde bulunmasıyla daha etkin bir işleyiş sağlanabilmektedir.

21 5 Tedarik Zinciri Yönetimi Profesyonelleri Konseyi ne göre tedarik zinciri yönetimi: Tedarik, satınalma, dönüştürme ve tüm lojistik yönetimi etkinliklerinin planlama ve yönetimini kapsamaktadır. En önemlisi, bu aynı zamanda tedarikçiler, aracılar, üçüncü parti hizmet sağlayıcılar ve müşterilerin oluşturabileceği kanal ortakları ile koordinasyon ve işbirliğini de içermektedir. Esasen, tedarik zinciri yönetimi şirketler içerisinde ve şirketler arasında tedarik ve talep yönetimini bütünleştirmektedir. Tedarik zinciri yönetimi, temel sorumluluğu işletmeler içerisinde ve işletmeler arasında iş fonksiyonları ve iş süreçlerini tutarlı, yüksek performansta çalışan bir iş modeli sayesinde bağlamak olan bir bütünleşmiş fonksiyondur. Üretim operasyonlarının yanı sıra yukarıda bahsedilen tüm lojistik yönetimi faaliyetlerini içermektedir; pazarlama, satış, ürün tasarımı, finans, bilgi teknolojileri süreçleri ve faaliyetleri içerisinde ve arasında koordinasyonu yürütmektedir. (Vitasek, 2010). Tedarik zinciri yönetiminin kısa süreli amacı müşteriye cevap verme hızının artması, gereksiz stokların ortadan kalkması, faaliyet maliyetinin azaltılmasıdır. Kaliteli ürünün müşteriye en kısa sürede ve en düşük maliyetle gönderilmesi hedeflenmektedir. Uzun vadede amaçlanan ise, müşteri memnuniyetini arttırarak pazarda rekabet üstünlüğü sağlamak ve pazar payını arttırmaktır. Diğer bir deyişle tedarik zinciri yönetimi, müşteriye doğru ürünün, doğru zamanda, doğru yerde, doğru fiyata tüm tedarik zinciri için mümkün olan en düşük maliyetle ulaşmasını sağlayan malzeme, bilgi ve para akışının bütünleşik yönetimidir. Global Tedarik Zinciri Forumu (The Global Supply Chain Forum) üyelerinin tanımladığı sekiz süreç tedarik zinciri yönetimi süreçleri olarak genel kabul görmüştür (Croxton et al., 2001). Bu süreçler aşağıdaki gibidir: Müşteri İlişkileri Yönetimi (Customer Relationship Management) Müşteri Hizmet Yönetimi (Customer Service Management) Talep Yönetimi (Demand Management) Sipariş İşleme (Order Fulfillment) İmalat Akış Yönetimi (Manufacturing Flow Management) Satın Alma (Procurement) Ürün Geliştirme ve Ticarileştirme (Product Development and Commercialization) İadeler (Returns)

22 6 Satın alma süreci, tedarikçi belirleme ve genel olarak tedarikçilerle iletişime yönelik adımları içerdiği için bu sürece Tedarikçi İlişkileri Yönetimi (Supplier Relationship Management) adı verilmektedir (Croxton et al., 2001). Tedarikçi ilişkileri yönetimi ile, tedarikçilerle kurulan ilişkinin iyi yönetilmesi hedeflenmektedir. Tedarikçi sayısının optimum tutulması, mümkün olduğunca en yakın bölgelerdeki tedarikçilerin kullanılması, tedarikçilerin mali durumlarına, üretim kapasitelerine, kalite ve hizmet anlayışlarına göre belgelendirilmesi ve tedarikçi seçiminin bu belgeler doğrultusunda yapılması, uygun tedarikçilerle uzun dönemli sözleşmelerin yapılması bu konuda dikkat edilmesi gereken en önemli hususlar olarak değerlendirilmektedir (Akal, 2002). Tedarikçi ilişkileri yönetiminin en önemli avantajlarından biri söz konusu bilgi akışının verimli ve etkin bir şekilde yapılabilmesini sağlamasıdır. Özellikle üretim işletmeleri için tedarikçi ilişkilerinin etkili bir şekilde yönetilmesinin, söz konusu işletmelerin performanslarının geliştirilmesi ve iyileştirilmesi konusunda son derece önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Tedarikçi ilişkileri yönetim sistemi ayrıca işletmelere tedarikçi seçme ve değerlendirme konusunda da optimumu belirlemede önemli bir rol oynamaktadır (Goffin et al., 2005). Tedarikçi ilişkileri yönetimi ile işletmeler satın alma ve tedarik süreçlerini merkezileştirerek hem mali hem de operasyonel açıdan performans kazancı sağlayabilmektedir. Tez çalışmasında ele alınan süreç, bir firmanın malzeme tedarik etmek için malzemeyi satan yeni tedarikçi arama ve/veya mevcut tedarikçilerin stoklarını sorgulama işlemlerine odaklanmaktadır. Bu noktada tedarikçi belirlenirken tedarikçinin genel malzeme teslim süresi, fiyatı gibi performans kriterleri göz önünde bulundurulabilmekte, firmaların sistemlerinde yer alan güncel bilgiler üzerinden malzemeye ilişkin sorgulama yapılabilmektedir. Tez çalışmasında ele alınan süreç isimlendirilirken, sürecin malzeme tedarik etmek isteyen firmaların, istedikleri malzeme özelliklerini belirterek, malzemeyi tedarik edebilecekleri en uygun tedarikçilere ulaşmasını (daha önce birlikte çalışılan ya da hiç çalışılmamış tedarikçiler) ve tedarik işlemlerini yönetmesini sağlamaya yönelik işlemleri içermesi nedeniyle sürece Tedarik İlişkileri Yönetimi adı verilmiştir. Tedarik ilişkileri yönetiminin kapsamı, malzeme arama işlemiyle başlamakta, performans kriterleri göz önüne alınarak aranan malzemeyi sağlayan en uygun tedarikçinin bulunmasıyla son bulmaktadır. Bulunan tedarikçi, üretici firmanın daha önce

23 7 çalıştığı bir firma olabileceği gibi, daha önce çalışılmamış bir firma da olabilmektedir. Tedarik ilişkileri yönetimi, tedarik sürecine ilişkin tedarik zinciri yönetimi ve tedarikçi ilişkileri yönetimi kavramlarından farklı konumda bulunmaktadır. Tedarik zinciri yönetimi kapsam olarak daha geniş bir süreci (planlama, tedarik, üretim, dağıtım, iade) ele almaktadır. Tedarikçi ilişkileri yönetimi, firmaları anahtar tedarikçileriyle koordine ederek iş süreçlerini iyileştirir. Firmaların tedarikçi havuzundaki tedarikçileriyle daha etkin çalışabilmesi ve tedarikçi ilişkilerinde uzun süreli bir fayda sağlaması için tedarik stratejisini iyileştirmeyi sağlar. Satın Alma ve Tedarik Yetkili Enstitüsü (Chartered Institue of Purchasing & Supply -CIPS- ) tedarik ilişkileri yönetimini Birinin diğerine bir şeyler tedarik ettiği iki varlık arasındaki sürecin yönetilmesi olarak tanımlamaktadır.

24 Tedarik İlişkileri Yönetiminde Mevcut Yaklaşımlar Üretici ve tedarikçi firmaların kullandıkları veritabanı yönetim sistemleri, kurumsal kaynak planlama uygulamaları, verilerin tutulma şekilleri ve verilerin isimlendirmeleri büyük oranda farklılık göstermektedir. Günümüzde bir çok firmada, üretici firma ve tedarikçileri arasında tedarik işlemi elektronik posta, faks, telefon gibi iletişim araçları kullanılarak başlamaktadır. Üretici firma, tedarik etmek istediği malzemeler için önceden sisteminde kayıtlı olan tedarikçilerden sipariş açmayı uygun gördüğü tedarikçiye telefon, elektronik posta, faks gibi iletişim araçları aracılığıyla ulaşarak sipariş etmek istediği malzemenin tanımı, miktarı, teslim tarihi gibi bilgilerini iletir. Bu yöntemlerle siparişe ilişkin bilgileri alan tedarikçi firma, kendi bilgi sisteminde ilgili bilgileri doldurarak sipariş kaydını girer ve üretime yönelik işlemleri başlatır. Bazı üretici firmalar, ürün ağaçlarını tedarikçi firmalarla paylaşmaktadır. Bunun nedeni, üreticinin kendisinin de ürettiği bir malzemeyi tedarikçisine de ürettirmek istemesi olabileceği gibi, üretici firmanın malzeme siparişinde ürün ağacına ilişkin hesaplamaları kendisinin yapmak istememesi, hesaplamaları tedarikçi tarafına bırakması da olabilir. Üretici firmanın tedarikçisinden talep ettiği malzemenin kod ve tanımı tedarikçi firmada farklı bir şekilde ifade edilebilmektedir. Üretici firmanın istediği malzemenin tedarikçi tarafındaki hangi malzemeye karşılık geldiği bilgisi tedarikçi tarafındaki ilgili kişiler tarafından tespit edilmektedir. Bazı firmalarda, birlikte iş yapılan büyük firmaların kullandığı malzeme kodları sistem içerisinde üretici firma kodu verisi olarak tutulmakta, kimi firmalarda ise bu eşleme firma çalışanlarının iş tecrübesi sayesinde, çalışanlar tarafından bilinmekte ve süreçte malzeme eşleme için kullanılmaktadır. Mevcut tedarik sürecinin birçok dezavantajı bulunmaktadır. Örneğin, malzeme eşleme işleminin çalışanların tecrübesine dayanılarak yapıldığı sistemlerde, ilgili çalışanın işten ayrılması ile süreç sekteye uğrar. Üretici kodunun veri sisteminde tutulduğu firmalarda ise, satılan her malzeme için, o malzemenin satıldığı her bir üretici firmanın malzeme kodu bilgisi sistemde tutulmalıdır. Bu durum hem firmaya ait olmayan bir bilginin firma sisteminde tutulmasını gerektirmekte, hem de üretici tarafından kod değiştirildiğinde bu değişikliğin tüm tedarikçilerin sistemine yansıtılması zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır.

25 9 Mevcut tedarik sürecinin olumsuz yönlerine, her bir sipariş için tekrarlı olarak gerçekleşen telefon, elektronik posta, faks gibi iletişim araçlarının kullanımı da eklenebilir. İletişimin bu tip yöntemlerle gerçekleştirilmesi hem ciddi bir zaman kaybı, iletişim trafiği ve kırtasiye masrafı yaratmakta hem de tedarikçiye gelen sipariş bilgilerinin tedarikçi tarafındaki bilgi sistemine girilmesini yeniden gerektirmekte böylece çalışanların zamanlarını almaktadır. Ürün ağacı ve fiyat bilgilerindeki güncellemelerin tedarikçilerle geç paylaşılması tedarikçilerin eski ürün ağacı bilgisine göre üretim yapmasına neden olmakta, değişen ürün ağacı bilgisinin ilgili tüm tedarikçi firmaların sistemlerinde yeniden güncellemesini gerektirmektedir. Firmaların farklı veritabanı sistemleri ve farklı kurumsal kaynak planlaması uygulamaları kullanmaları, firmalar arası bütünleşik bir çözüm uygulanmasını güçleştirmektedir. Firmaların aynı malzemeler için farklı kod ve tanımlar kullanması da bütünleşik çözüm sunulmasını zor kılan nedenlerden birisidir. Piyasada bütünleşik bir çözüm sunmak amacıyla geliştirilen birtakım uygulamalar bulunmaktadır. Bu uygulamaların önerdiği genel çözüm, elektronik veri değişimi ile farklı sistemler arasında belirli saatlerde veri transferini temel almaktadır. Farklı firmalar arasında malzeme verilerinin eşlenmesine çözüm olarak sundukları yöntem ise, her firma çifti için malzeme bazında birebir kod eşlemesinin yapılmasıdır. Veri alışverişinin belirli zamanlarda gerçekleşmesi, firma sisteminde yer alan verilerin güncel olmamasına neden olmaktadır. Malzemeler için yapılan eşlemelerin her firma çifti için ayrı ayrı yapılması, bir üreticinin her bir tedarikçisi ile malzeme eşleme işlemini tekrarlı olarak gerçekleştirmesini, benzer şekilde üretici/tedarikçi firma tarafında değişen bilgilerin, ilgili firmanın birlikte iş yaptığı tüm üretici/tedarikçi firmalarla eşleme bilgilerine yansıtılmasını gerektirmektedir. Bu yöntemlerin uygulanması sürecinde üretici ve tedarikçi tarafındaki bilgilerin eşlenmesi için her iki firmadan çalışanların bir araya gelerek malzemeler arasındaki eşleme işlemini gerçekleştirmesi gerekmektedir. Mevcut tedarik sürecinde, üretici firma yeni bir tedarikçi ile çalışmak istediğinde yeni tedarikçi bulma sürecini aşağıdaki adımlarla işletmektedir.

26 10 Çalışanların tecrübesi ve tedarikçi performansları göz önüne alınarak ve/veya internet üzerinden araştırma yapılarak ilgili malzemeyi satan firmalar tespit edilir. Malzemenin kolay tedarik edilebileceği ve/veya kalitesinden emin olunan firmalar tarafından üretilip üretilmediğini öğrenmek için, firmanın mevcut tedarikçileriyle görüşmeler yapılabilir ve istenen malzemenin tedarikçilerde üretilip üretilmediği öğrenilebilir. Bulunan tedarikçiler arasından, fiyat, kalite, teslim süresi gibi farklı kriterlere göre en uygun tedarikçiler belirlenir. Mevcut bütünleşik çözüm önerilerinde, üreticinin ve tedarikçileriyle arasındaki işlemler dikkate alınmakta fakat üretici firmanın yeni bir tedarikçi bulmasına yönelik işlem yapılmamaktadır.

27 Kurumsal Kaynak Planlaması (KKP) Uygulamalarında Tedarik İlişkileri Yönetimi En genel şekliyle Kurumsal Kaynak Planlaması (KKP), bir kurumda süregelen tüm bilgi akışının bütünleşmesini sağlayan ticarî yazılım paketleridir (Rajagopal, 2002). KKP öncesinde klasik yazılımlarda işletmenin her bölümü, kendi ihtiyaçlarını karşılayacak yazılımları kullanmaktaydı. Her departmanın ayrı bir yazılım kullanması, yöneticiler gibi firma hakkında inceleme yapmak isteyen kişilerin işlerini zorlaştırmakta, şirkete dair verilerin, her departmandan ayrı ayrı alınan raporlar bir araya getirilerek incelenmesi, raporların okunurluğunu ve raporlar arası ilişki kurulmasını güçleştirmekteydi. KKP bir kurumun tüm süreçlerinin bir bütün olarak görülmesini sağlamaktadır. KKP uygulamaları işletmedeki bir çok sürecin yönetilmesini ve işletmenin tüm süreçlerine ait verilerin bir arada tutulmasını olanaklı kılmaktadır. Farklı yerlerde bulunan birimlerin tüm bilgilerinin aynı sistemde tutulması, verinin tekrarlı girişlerini önlemektedir. KKP yazılımları sayesinde, iş birimleri ve iş süreçleri arasında bağlantı kurmak kolaylaşmış, böylece iş gücü, makine, malzeme gibi kaynakların daha verimli kullanılması sağlanmıştır. KKP uygulamalarının bir diğer tanımı, işletmelerin stratejik amaçları doğrultusunda farklı coğrafi bölgelerde de bulunabilen kaynaklarını en etkin ve verimli olacak şekilde planlanması, yönetilmesi ve koordine edilmesi olarak ifade edilebilir. KKP uygulamaları firmanın tüm süreçlerinin yönetilmesini hedeflemektedir. KKP uygulamaları modüler bir yapıya sahiptir, modüller tek başlarına işletilebileceği gibi birkaç modül birlikte de işletilebilmektedir. Hem maliyet hem de yönetim açısından her firma kendi firması gerekli olduğunu düşündüğü modülleri satın alıp kullanabilmekte, ister kademeli şekilde ister tek seferde tüm süreçleri işleterek firmalarını KKP uygulamaları ile yönetmeye başlayabilmektedir verilerine göre dünya pazarında en büyük ilk 3 KKP sistemi aşağıdaki gibidir (Verberne, 2010). SAP Oracle Sage

28 12 Dünyadaki en yaygın kurumsal kaynak planlama uygulaması olan SAP nin modüler yapısı aşağıdaki Şekil 2.1 de gösterilmiştir. Çizelge 2.1. SAP modül isimleri SD Sales&Distribution Satış Dağıtım MM Material Management Malzeme Yönetimi PP Production Planning Üretim Planlama QM Quality Management Kalite Yönetimi PM Plant Maintenance Bakım Onarım HR Human Resources İnsan Kaynakları FI Financial Accounting Finansal Muhasebe CO Controlling Maliyet Kontrolü TR Treasury Hazine PS Project System Proje Sistemi WF Workflow İş Akışı IS Industry Solutions Endüstri Çözümleri Şekil 2.1 SAP modülleri Bir önceki başlıkta belirtildiği gibi, tedarik ilişkileri yönetimi ile kastedilen, üretim planlama aşamasında üretici firmaların malzeme tedarik etmek için daha önce çalıştığı tedarikçilerden en uygun tedarikçilerin bulunması ya da daha önce çalışılmamış firmalardan malzeme tedarik etmek için uygun tedarikçilerin üretici firmaya önerilmesidir. Firma seçme ve önerme aşamalarında üretici firmanın belirlemiş olduğu performans kriterleri dikkate alınmaktadır. KKP uygulamalarında tedarik ilişkilerine yönelik işlemler, malzeme yönetimi ve üretim planlama modülleri içerisinde satın alma işlemlerinin alt işlemleri olarak gerçekleştirilmektedir. SAP gibi bazı KKP uygulamaları tedarik

29 13 sürecine yönelik çözümlerini Tedarik Zinciri Yönetimi (Supply Chain Management-SCM) modülü ve Tedarikçi İlişkileri Yönetimi (Supplier Relationship Management-SRM) modülü içerisinde gerçekleştirmektedir. Tedarik zinciri yönetimi, yukarıda da belirtildiği gibi tedarik zincirinin tüm aktivitelerini (planlama, tedarik, üretim, teslim, iade) talep-tedarik dengesini kurarak ve global performans ölçümünü yaparak tasarlama, planlama, yönetme ve kontrol etme işlemidir. Tedarikçi ilişkileri yönetimi ise, daha önce bahsedildiği gibi firmanın mevut tedarikçileri ile ilişkilerini düzenlemektedir. Günümüz piyasa koşullarında rekabetin artması, üretici firmaların müşteri memnuniyetini sağlamasında tedarikçilere de büyük görev düştüğünün anlaşılmasını sağlamıştır. Ürün üretiminde kullanılacak malzemelerin en uygun tedarikçiden, uygun fiyat ve kalitede kısa sürede temin edilmesi, üreticiden müşteriye ulaşan ürünü doğrudan etkilemektedir. Üretici firmaların, malzemeyi tedarik edeceği yeni bir firmayı belirlemesi uzun çalışmalar sonucunda gerçekleşmektedir. Bulunan firmanın ne kadar güvenilir olduğuna ilk anda karar verilememekte, firma ile birlikte yapılan çalışmalar sonucunda karşılıklı güven kazanılmaktadır. Üretici ve tedarikçi firmalar müşteri memnuniyetini sağlamak için ortak bir çalışma sergilemelerine rağmen, üretici ve tedarikçi firmalar arası iletişimde bir takım zorluklarla karşılaşılmaktadır. Firmaların farklı kültürel ve organizasyonel yapılara sahip olmaları, firma içerisinde kullanılan terminolojilerin farklı olması, firma çalışanlarının farklı konularda uzmanlık sahibi olmaları gibi nedenler firma çalışanları arasında birbirini anlama sürecini zorlaştıran nedenler arasındadır. Firmalar bir yandan kurum için bilgi ve organizasyonlarını dış firmalara açmak istemezken, diğer yandan tedarikçileri ile iletişim kurmak için tedarikçilerine kendi organizasyonel yapısını anlatan eğitimler vermek durumundadır. Üretici ve tedarikçi firmaların her ikisi de haklı olarak kendi çıkarlarını korumak konusunda ısrarcı davranmaktadırlar. Fakat birlikte iş yaptıkça sağlanan karşılıklı güven her iki firmanın da kendi rekabet ortamında öne çıkmasını sağlamaktadır. Tedarikçilerle doğrudan veya dolaylı olarak birlikte çalışılması, firmaların birbirini iyi anlaması, ihtiyaçların karşılıklı olarak belirlenmesi sayesinde maliyetler düşürülebilir, yanlış anlaşılmalardan kaynaklanan süreç uzamaları ortadan kaldırılabilir.

30 14 Üretici ve tedarikçi firmalar arasındaki yanlış anlaşılmaların ortadan kalkması, iletişim masrafının azalması ve sipariş süresinin kısalmasını beraberinde getirmektedir. Tedarikçilerle iletişim arttıkça ve iyileştikçe, tedarikçi ilişkileri yönetimini de içinde barındıran tedarik zinciri yönetimi iyileşmekte, böylece firmalar arası rekabette avantaj sağlanmaktadır. KKP uygulamaları içerisinde tedarik zinciri yönetimi ve tedarikçi ilişkileri yönetimine yönelik modüller yer almaktadır. Tedarik zinciri yönetimi modülünde ele alınan süreç, satın alma ve tedarik süreci ile başlamakta, depo yönetimi, üretim, kalite kontrol gibi safhaların ardından müşteriye ürünün teslim edilmesine dek gerçekleşen tüm işlemleri takip etmektedir. Tedarik zinciri yönetimi, üretici, tedarikçi, dağıtıcı, bayii ve müşterinin dahil olduğu süreçleri kapsar. KKP uygulamalarındaki tedarik zinciri yönetimi ile, ürün bazında arz/talep uygunluğu sağlanır. Ürün bazında kaynak kullanımı ve kısa süreli talebi karşılamak için, kaynakların nasıl en iyi şekilde dağıtılabileceği belirlenir. Geçmiş veriler, pazar koşulları, istatistik verileri, özel promosyonlar ve rakiplerin mevcut stratejileri değerlendirilerek talepler belirlenir. Mevcut kaynaklar değerlendirilerek, müşteriye teslim edilebilecek terminler belirlenir. Eğer malzeme sağlanamaz ve üretim çizelgesinde sapmalar meydana gelirse, alternatif bölgeler, ürün ve bileşenler değerlendirilir. KKP uygulamaları içinde yer alan tedarikçi ilişkileri yönetimi ise, firmanın tedarikçileri ile arasında gerçekleşen süreçleri takip ederek, malzemelerin daha uygun fiyata tedarik edilmesini hedefler. Böylece üretici firmanın tedarikçileriyle iş birliğinin rekabet ortamında avantaj sağlaması amaçlanır. Tedarikçi ilişkileri yönetim sistemlerinin KKP sistemleri ile entegrasyonuna bir örnek Şekil 2.2 de verilmiştir.

31 15 Şekil 2.2 Tedarikçi ilişkileri yönetim sistemi KKP ilişkisi (Choy et al., 2003). Tedarikçi ilişkileri yönetiminin öne çıktığı alanlardan birisi ürün geliştirme sürecidir. Ürün geliştirme sürecinde malzemelerin ve hizmetlerin zamanında, iyi kalitede ve uygun fiyatta tedarik edilmesi, ürünün müşteriye zamanında, beklenilen kalite ve fiyatta ulaştırılması için ön şarttır. Aksi takdirde firmaların temel hedefi olan müşteri memnuniyetini sağlamak gerçekleştirilemeyen bir hedef olarak kalmaktadır.

32 Tedarik İlişkileri Yönetiminde Web Uygulamaları ve Web Servisleri Firmaların temel hedefi, müşteri memnuniyetini sağlamak ve pazar payını genişletmektir. Bu hedefe ulaşmak isteyen firmaların, sadece kendi iç süreçlerini düzenleyerek müşteri memnuniyetini arttırıp piyasada rakiplerinin önüne geçmesi günümüz koşullarında mümkün değildir. Müşterilerin öncelikli önem verdiği, fiyat, kalite, zamanında teslim gibi kriterler, dolaylı olarak üreticinin tedarikçilerinden temin etmesi gereken malzemelerin özellikleriyle ilgilidir. Tedarikçinin kalitesiz bir malzeme göndermesi ürün kalitesini düşürmekte, malzemeye yüksek fiyat istemesi ürün fiyatını arttırmakta, malzemenin geç teslim edilmesi ürün teslim süresini uzatmaktadır. Üretici ve tedarikçi firma çalışanları arasında iletişimin güç olması firmalar arası anlaşmayı zorlaştırmakta, dolayısıyla üretici taleplerinin tedarikçi tarafında karşılanmasını güçleştirmektedir. Elden yöntemlerle yürütülen sipariş sürecinde, siparişler telefon, elektronik posta, faks gibi araçlarla tedarikçiye iletilmektedir. Siparişteki termin, miktar, fiyat gibi değişikliklerin yönetilmesi yine aynı araçlar üzerinden gerçekleştirilmekte, yüzlerce sipariş için değişikliklerin takibi, hatasız olması mümkün olmayan bir duruma gelmektedir. Firmalar arası telefon, faks vb. trafiği azaltmak, tedarikçi için kendisine açılan siparişleri web üzerinden takip etmek, üretici için satın alma siparişlerinin ne aşamada olduğunu takip etmek gibi tedarikçi ile üretici arasındaki ilişkileri düzenlemek amacıyla geliştirilen web uygulamaları bulunmaktadır. Türkiye de başta Koçtaş olmak üzere bir çok firma tarafından kullanılan vsrm (Virtual Supplier Relationship Management) isimli platform internet üzerinden çalışan bir iletişim platformudur. Sipariş, sevkiyat gibi süreçlerin takibinde yoğun olarak kullanılan bu platformda, üretici firma sisteme kaydolmakta, ardından tedarikçilerinin sisteme kaydolmasını sağlamaktadır. Tedarikçiler kendilerine açılan siparişleri sistem üzerinden takip etmekte, sipariş değişikliklerini sistem üzerinden işleyip siparişlere teyit verebilmektedirler. Bir malzemenin üretici firma ile tedarikçi firma arasında farklı kodlarla ifade edilmesi durumunda, sistem üzerinde üretici ve tedarikçi firma arasında malzeme kodları arasında kod bazında eşleme yapılmaktadır. Üretici ve tedarikçi firmaların bilgi sistemlerinden veri alma ve veri gönderme işlemleri belirli formatlarda dosya

33 17 alışverişleri ile belirli saatlerde gerçekleştirilmektedir (Koçtaş, 2010). vsrm e ilişkin ekran görüntüsü Şekil 2.3 de gösterilmektedir. Tedarik ilişkilerini yönetme amaçlı bir diğer yaygın web uygulaması ise tedarikçi portalleridir. Şekil 2.4 de örnek bir tedarikçi portaline ilişkin ekran görüntüsü yer almaktadır. Üretici firmalar kendi bilgi sistemlerinin belirli bir kısmını tedarikçilere web üzerinden açarak, tedarikçilerin gerçek zamanlı verileri görmesine olanak tanımaktadır. Üretici bilgi sistemindeki belirlenmiş alanların tedarikçilere açılması sayesinde, sipariş takibi tedarikçiye bırakılmakta, tedarikçi güncel sipariş bilgilerine ulaşabilmekte, üretici firma çalışanlarının siparişi kendi bilgi sistemlerine girmeleri yeterli olmakta, elektronik posta, telefon, faks gibi araçlarla tedarikçiye iletme işlemlerini gerçekleştirmesine gerek kalmamaktadır. Web uygulaması çözümlerinde, üretici ve tedarikçi sistemlerinde malzemelerin farklı kodlara sahip olması sorunu ya sistemde her iki firma için de malzeme kodlarının tutulması ya da web uygulaması üzerinde eşleme bilgisinin tutulması ile çözülmektedir. Her iki uygulamada da üretici firma mevcut tedarikçileri ile ilişkilerini düzenlemekte, uygulamayı kullanarak yeni bir tedarikçi bulamamaktadır. Üretici ve tedarikçi firmaların farklı platformlarda çalışan bilgi sistemleri kullanması, genel olarak firmalar arası bilgi alışverişini güçleştirmektedir. Extensible Markup Language (XML), hem insanlar hem bilgi işlem sistemleri tarafından kolayca okunabilecek belgeler oluşturmaya yarayan,w3c tarafından tanımlanmış bir standarttır. Bu özelliği ile veri saklamanın yanında farklı sistemler arasında veri alışverişi yapmaya yarayan bir ara format görevi de görür (Quin, 2011). XML temelli olan web servisleri ile platform bağımsız bir şekilde veri alışverişi sağlanabilmekte, metot çağrımı yapılabilmektedir. Farklı platformlarda çalışan bilgi sistemleri arasında iletişimin sağlanması amacıyla, platform bağımsız iletişimi sağlayan web servisleri kullanılmaktadır. Tedarikçi portali üzerinden üretici firma sisteminde yapılan bir işlem, tedarikçi firma sistemindeki bir web servisini tetikleyerek, tedarikçi firma sisteminde bir işlemin gerçekleşmesini sağlayabilmektedir.

34 18 Şekil 2.3 vsrm erkran görüntüsü Şekil 2.4 Tedarikçi portali

35 19 3. ONTOLOJİ TABANLI BİLGİ BÜTÜNLEŞTİRME Hızla gelişen teknoloji sayesinde, firmalar verilerini elektronik ortamda tutmakta ve firma süreçlerini bilgisayar sistemleri ile yönetebilmektedir. Yönetimsel alanlarda da teknolojiden faydalanılması karar alma süreçlerini hızlandırmakta, verilerin kolaylıkla biraraya getirilebilmesi daha kapsamlı veriyle analiz yapılmasını ve böylece analizin daha gerçekçi olmasını sağlamaktadır. Bilim, ticaret gibi bir çok alanda farklı süreçler birbirlerini yoğun olarak etkilemektedir. Bir çalışmanın çıktısı olan veriler, bir başka çalışmada girdi olarak kullanılmaktadır. Örneğin bilimsel bir deneyin sonuçları, bir başka deneyin girdisi olmakta, firmanın bir departmanının elde ettiği veriler bir başka departmanın raporlarına veri sağlamaktadır. Firmaların, gerek firma içinde farklı birimler arasında, gerekse iş birliğinde bulunduğu diğer firmalarla kolay iletişim kurması, temel hedef olan müşteri memnuniyetini sağlamada önemli bir rol üstlenmektedir. Fakat firma içi ve firmalar arası iletişimin sağlanmasını zorlaştıran bir takım durumlar söz konusudur. Örneğin, bir firmanın farklı birimleri arasında kullanılan bilgi sistemleri farklı olabilir. Hatta bir firmanın tek bir biriminde dahi farklı veriler için farklı sistemlerin kullanıldığı durumlarla karşılaşılmaktadır. Bilgilerin farklı bilgi sistemlerinde, farklı formatlarda, farklı anlamsallık seviyelerinde tutulması bilgi alışverişini güçleştirmektedir. Farklı türde veri kaynaklarında tutulan verilerin birlikte sorgulanabilmesi uzun zamandır çözümü aranan bir problemdir. Bilgilerin değerlendirilebilir biçimlerinin yaratılması için bilgiler dönüştürülmeli, bütünleştirilmeli ve biraraya getirilmelidir. Bilgi bütünleştirme; farklı kaynaklarda yer alan, kavramsal ve içeriksel olarak birbirinden farklı olan verilerin tekil ve entegre bir veri kaynağına sentezlenmesi olarak tanımlanabilir. Farklı sistemlerdeki verileri görüntülemek ve işlemek için, verilerin tekil, tutarlı ve doğru bir şekilde temsil edilmesine odaklanılmaktadır. Görevlerini yerine getirmek için bir çok farklı sistemle çalışması gereken son kullanıcıların, verinin nerede ve hangi yapıda olduğunu bilmesine gerek kalmadan, entegre bir veri kaynağından çalışmasının sağlanması hedeflenmektedir (Taylor, 2010; Linková, 2007). Farklı veri sistemlerinin basit bir sorgu arayüzü ile sorgulanması problemi, bütünleştirmeye ilişkin en eski problemlerden birisidir. En bilinen çözüm önerisi veri ambarlamadır. Veri ambarlama, veritabanlarındaki üstü kapalı, daha önce

36 20 bilinmeyen, kullanışlı olabilecek (örn., bilgi kuralları, kısıtlar) bilgilerin ortaya çıkartılması işlemidir (Piatetsky-Shapiro et al., 1991). Veri ambarı sistemleri, farklı kaynaklardaki verileri özütleyip dönüştürerek, tek, ortak, sorgulanabilir bir şemaya yükler, böylece veriler tek bir şema üzerinden sorgulanabilir. Özütle (Extract), Dönüştür (Transform), Yükle (Load) yönteminde veriler merkezi bir veri kaynağında saklanır ve merkezi veri kaynağına veri aktarımı belirli zaman aralıklarında topluca gerçekleştirilir. Bu yöntemde sorgular tek bir kaynağa yöneltilmektedir. Sıkıca bağlı (tightly coupled) bir mimariye sahip olan ÖDY (Özütle Dönüştür Yükle) yönteminde veri güncelliğinin sağlanması güçtür. Veri aktarımının belirli zaman aralıklarında gerçekleştirilmesi nedeniyle, gerçek veri kaynağında güncellenen verinin veri ambarına aktarılmasına dek geçen zamanda, merkezi kaynak ile gerçek kaynak arasında tutarsızlık oluşması bu yöntemin bir dezavantajıdır. Merkezi veri kaynağına aktarılan verinin işletme verisinden ayrılması sayesinde, ÖDY yönteminde sorgulamalar veriler üzerinden etkin bir şekilde yapılabilmektedir. Şekil 3.1 ÖDY (ETL) işlemi bilgiyi kaynak veritabanlarından özütler, dönüştürür ve veri ambarına yükler (Wikipedia, 2011) Veri ambarlamadan farklı olarak, bir diğer veri bütünleştirme yöntemi sanal veri bütünleştirmedir. Sanal veri bütünleştirmede, veriler veri ambarlamada olduğu gibi bir başka yapıya taşınmaz, veriler kaynaklarında bırakılır ve veri

37 21 kaynaklarına yönelik ortak bir şema (aracı şema) oluşturulur. Şemaya gelen sorgular uygun veri kaynaklarına yönlendirilir ve veri kaynaklarından dönen sonuçlar şemaya uygun hale dönüştürülür, bu işlemler için sarmalama (wrapper) arayüzünün tasarlanması gerekmektedir. Yerel veri kaynaklarından dönen sorgu sonuçları ortak şemada birleştirilerek kullanıcıya sorgu sonucu olarak gösterilir. Sanal veri bütünleştirme yöntemi mimarisi Şekil 3.2 de gösterilmiştir. Şekil 3.2 Sanal veri bütünleştirme yönteminde, aracı şema ile veri kaynakları arasında iletişim sarmalama arayüzü ile gerçekleşir (Wikipedia, 2011) Ontoloji tabanlı bilgi bütünleştirme yöntemi, verinin/bilginin birden fazla farklı kaynaktan alınıp bir araya getirilmesinde ontolojiden faydalanmaktadır. Bu yöntemin etkinliğinin temelinde, ontolojinin tutarlılığı ve yüksek anlatım gücü yer almaktadır (Wikipedia, 2010).

38 İlişkisel Model Ve Ontolojiler Veritabanı, yönetilebilir, taşınabilir, güncellenebilir, bilgiler arasında ilişkiler tanımlanabilen, sistematik erişim imkânı olan bilgi kümesi olarak tanımlanabilir. Veritabanları genel veri modellerine göre düzenlenmektedirler. En yaygın veri modellerinden biri, 1969 yılında E. F. Codd tarafından önerilen ilişkisel modeldir. İlişkisel modelin amacı veri ve sorgular için bir bildirim metodu sağlamaktır. İlişkisel model, kullanıcıların istedikleri veriye doğrudan ulaşmasına ve sorgu cevaplamada kullanılacak prosedürlerin belirlenmesine olanak tanır. İlişkisel modelde veriler, birbirlerine ilişkilerle bağlanan küçük parçalara ayrılmaktadır. Veri bir defa tanımlanmakta, veriler arasında bağlantı kurularak verinin yeniden kullanımı sağlanmaktadır. Bu sayede, bir veri üzerinde güncelleme yapılması gerektiğinde, güncellemenin tek bir parça veri üzerinde yapılması yeterli olmakta, böylece doğruluk (accuracy) sağlanmaktadır. İlişkisel model ile, düzensiz yapıdaki büyük veri kütleleri küçük veri parçalarına ayrılmaktadır. Küçük veri parçaları arasında ilişkiler belirlenerek, büyük veri kütlesi düzenli bir yapıyla yeniden elde edilmektedir. İlişkisel modelin temelinde, verinin ilişki (relation) adı verilen iki boyutlu tablo koleksiyonları ile düzenlenmesi yer almaktadır. İlişkide yer alan satırlar kayıt (tuple), sütunlar ise özellik (attribute) olarak adlandırılmaktadır. Tablolar arası ilişkiler anahtarlar aracılığıyla sağlanmaktadır. Birincil anahtar (primary key) tablodaki belirli bir kaydı tekil olarak ifade eden özellikler kümesidir. İkincil anahtar ise, tablolar arası bağlantı kurmaya yarayan, belirli bir ya da birden çok özellik değeriyle tabloda aranılan kaydı bulmaya yardımcı olan, fakat kaydın konumunu doğrudan göstermeyen özellik kümelerine denilmektedir. Bir veritabanının, verileri doğru ve tutarlı olarak saklaması, veri bütünlüğünü (data integrity) sağlaması gerekir. Bir tabloda veri güncelleme, silme veya ekleme gibi işlemler yapılırken, diğer tablolardaki verilerin birbirleriyle uyum içinde olması, veri tutarlılığının bozulmaması istenmektedir. Veri bütünlüğünün sağlanması için bir takım kısıtlamalar uygulanır. Bu kısıtlamalar ile kullanıcıların veritabanı üzerinde gerçekleştireceği ekleme, güncelleme, silme gibi işlemlerin kısıtlamalara uyup uymadığı kontrol edilmekte, veri bütünlüğünü bozmayacak işlemlerin gerçekleştirilmesine izin verilmektedir. Veri bütünlüğünü

39 23 sağlamak amacıyla ilişkisel modelde yer alan kısıtlamalar 3 başlık altında toplanabilir. Bunlar; Anahtar kısıtlamaları (Stability of the Primary Key): Birincil anahtar sahalarda güncelleme yapılmasına izin verilmez. Varlık Bütünlük Kısıtlaması (Entity Integrity): Tabloda anahtar özellik olarak belirlenen alanlar boş bırakılmamalıdır. Referanslı Bütünlük Kısıtlaması (Referential Integrity): Tabloda ikincil anahtar alanı boş olabilir. Bu alan dolu ise, bu alandaki değerin referans olarak gösterdiği satır mutlaka var olmalıdır. Anlamsal Web vizyonu ile, WWW in kısıtlamalarının üstesinden gelecek yeni teknolojiler ve bakış açıları ortaya çıkmıştır. Ontolojiler, anlamsal farklılık problemini çözmenin yanı sıra, web uygulamaları ve web servislerine anlamsal birlikte işlerlik sağlamak için de kullanılmaktadır. Ontoloji, Gruber tarafından paylaşılan bir kavramsallaştırmanın resmi, açık belirtimi olarak tanımlanmıştır (Gruber, T., 1993). Bu tanımdaki kavramsallaştırma, dünyadaki olayların, bu olaylarla ilgili kavramların tespit edilmesi ile soyut bir modelinin oluşturulmasını ifade etmektedir. Açık ile kastedilen, ontolojide kullanılan kavramların tiplerinin ve kısıtlarının açıkça tanımlanmasıdır. Resmi kelimesi, ontolojilerin makineler tarafından da okunabilir olması gereğini belirtirken, son olarak paylaşılan ifadesi ontolojinin üzerinde anlaşmaya varılmış, topluluklar tarafından kabul edilmiş bir yapıda olması gerekliliğini anlatmaktadır (Fensel et al., 2003). Bilgisayar bilimleri kapsamında bakıldığında ontoloji, bir bilgi ya da söylem alanındaki temsili sözcükleri tanımlamaktadır. Temsili sözcükler sınıf (class), özellik (attribute) ya da ilişki (relation) tipinde tanımlanabilir. Temsili sözcüklerin tanımları, sözcük anlamlarını ve mantıksal tutarlılık için gereken sözcük kısıtlarını içerir (Gruber, 2007). Ontoloji belirli bir etki alanı (nesne ve/veya kavramlar, özellikleri ve aralarındaki ilişkileri içeren alan) için ortak ve paylaşılan bir sözlük görevi görür. Ontolojilerin temel amacı bilgisayar sistemleri arasında herhangi bir sistem teknolojisinden, bilgi mimarisinden, uygulama alanından bağımsız olarak iletişimi sağlamaktır. Ontolojinin içeriğindeki temel birimler; temel terimleri içeren sözlük, anlamsal ilişkiler, basit çıkarsama kuralları ve belirli bir konu için mantık olarak tanımlanabilir (Gali et al., 2004).

40 24 Veritabanı sistemleri kapsamında bakıldığında ontoloji, veritabanı modellerinin (hiyerarşik ve ilişkisel veri modeli) soyutlanmış hali olarak düşünülebilir. Ontolojide amaçlanan örnekler (individuals) hakkındaki bilgilerin, özelliklerin ve diğer örneklerle olan ilişkilerin modellenmesidir. Ontolojiler, veri yapıları ve uygulama stratejilerinden soyutlanmış diller aracılığıyla tanımlanmaktadır. Ontoloji dilleri ifade gücü açısından, veritabanı modelleme dillerinden ziyade birinci derece mantıksal (first order logic) dillere daha yakındırlar. Bu nedenle de ontolojiler anlamsal seviyede veri modeli, veritabanı şemaları ise mantıksal ya da fiziksel seviyede veri modeli olarak ifade edilebilir. Ontolojiler, düşük seviye veri modellerinden bağımsız oldukları için farklı veritabanı sistemlerini bütünleştirmek, farklı sistemler arasında birlikte işlerlik sağlamak ve bağımsız bilgi tabanlı servisleri belirtmek için kullanılmaktadırlar (Gruber, 2007). Fensel, ontoloji ile ilişkisel veritabanı modeli arasındaki farkları aşağıdaki gibi özetlemektedir. Ontoloji tanımlama dilleri, söz dizimsel ve anlamsal olarak veritabanı yaklaşımlarından daha zengindir. Ontoloji ile ifade edilen bilgi, tablo yapısında değildir, yarı yapılandırılmış doğal dil metinlerinden oluşmaktadır. Ontoloji, bilgi paylaşımı ve bilgi değişimi amacıyla kullanıldığı için, üzerinde anlaşma sağlanmış ve paylaşılan bir terminolojidir. Ontoloji bir veri deposu değil, bir alan teorisi (domain theory) sağlamaktadır.

41 Ontoloji Tabanlı Bilgi Bütünleştirme Yöntemleri Bir çok alanda, farklı bilgi kaynaklarında yer alan verilerin birlikte kullanılması gerekmektedir. Buna yönelik, veri/bilgi birleştirme, veri ambarı, karar destek sistemleri gibi çalışma alanları örnek gösterilebilir. Uygun bilgi kaynakları bulunduktan sonra, bu kaynakların bilgiyi sorgulayan sistem için birlikte çalışabilirliğinin sağlanması gerekmektedir. Farklı bilgi sistemleri arasında bilgi iletişiminin, bilgi içine kodlanmış anlam ile tutarlı bir biçimde gerçekleşmesi yeteneği anlamsal birlikte işlerlik (semantic interoperability) olarak adlandırılmaktadır (Patel et al., 2004). Farklı veri kaynaklarının birlikte çalışabilmesine, kullanılan donanım, sistem yazılımı, iletişim sistemlerinin farklı olması gibi bir takım teknik nedenler engel olmaktadır. Etkili bir bilgi paylaşımının gerçekleşebilmesi için bu teknik problemlerin çözülmesi gerekmektedir. Heterojen ve dağıtık bilgisayar sistemlerinin biraraya getirilmesi problemi birlikte işlerlik problemi (interoperability problem) olarak adlandırılmaktadır. Kaynaklar arasında etkin bir bilgi paylaşımının sağlanabilmesi için, farklı kaynaklardan bilginin alınması ve bu bilgilerin işlenip sorgulanabilmesi gerekmektedir. Heterojenlik; söz dizimsel heterojenlik, yapısal heterojenlik ve anlamsal heterojenlik olarak üçe ayrılabilir. Söz dizimsel heterojenlik, farklı veri formatlarının kullanılmasından kaynaklanmaktadır. XML, RDF/RDFS, OWL gibi veri tanımlamada kullanılan standart formatlarla verinin bir örnekte ifade edilmesi ve paylaşılan bilginin otomatik işlenebilmesi sağlanmakta, böylece söz dizimsel heterojenliğin üstesinden gelinmektedir. Yapısal heterojenlik, farklı bilgi sistemlerinin verilerini farklı yapılarda tutmasından kaynaklanmaktadır. Bir sistemde veriler çok ayrıntılı ve ince detaylı tutulurken bir başka sistemde veriler sadece genel bilgileri ile tutuluyor olabilirler. Yapısal heterojenliğin üstesinden gelmek için elle kodlanmış dönüşüm kuralları kullanılmaktadır. Anlamsal heterojenlik ise bilginin içeriğiyle ve anlamı ile ilgilenmektedir. Bilginin içsel, gizli anlamının ontolojilerle ifade edilebilmesi, anlamsal heterojenlik problemine bir çözüm yaklaşımı sunmaktadır. Anlamsal birlikte işlerliğin sağlanabilmesi için, sistemler arasında alışverişi yapılan bilginin anlamının sistemler tarafından anlaşılması gerekmektedir.

42 Global şema ile yerel şema arası ilişkiler Veri bütünleştirme sistemleri genel olarak <G,S,M> üçlüsü olarak ifade edilmektedir. G global şemayı, S veri kaynaklarını (source), M ise veri kaynağı sorguları ile global şema sorguları arasındaki eşleme bilgisini göstermektedir. Sistem üzerinde yapılan sorgulamalar, sorguların ve sorgu sonuçlarının eşleme bilgileri kullanılarak dönüştürülmesiyle gerçekleştirilmektedir. Global şema ve yerel şema arasındaki ilişkilendirme ve sorgu işletilmesine yönelik 3 temel yaklaşım bulunmaktadır. GaV (Global-as-View) yaklaşımında global şemadaki her element, yerel şema görünümlerinin bir kümesi olarak tanımlanır. Global şemadaki her kavram/özellik, yerel şemalar üzerinde çalışan bir sorguya karşılık gelmektedir. Bu sayede global şema üzerinden yapılan sorguların nasıl çalışacağı bilinmektedir, sorgulama işlemleri kolaydır. GaV yaklaşımının dezavantajı, GAV daki her bir kavram/özelliğin veri kaynakları tarafından bir sorguya karşılık gelmesi nedeniyle, sisteme yeni veri kaynakları katıldığında global şemanın yeniden düzenlenmesinin gerekmesidir. GaV yaklaşımı, veri kaynaklarının sabit olduğu ya da az değiştiği sistemler için tercih edilebilir. LaV (Local-as-View) yaklaşımında yerel kaynaklardaki her element, global şema üzerinde hazırlanmış veri görünümlerinin kümesi olarak tanımlanır. LaV yaklaşımında, yeni veri kaynakları sisteme eklendiğinde global şemada güncelleme yapılması gerekmemektedir, bu sayede sisteme yeni veri kaynaklarının eklenmesi kolaydır. Bu iki temel yaklaşımın birleştirilmiş ve genelleştirilmiş hali olan GLaV (Global-Local-as-View) yaklaşımında ise, hem global hem de yerel şema üzerinden oluşturulan görünümler kullanılır. LaV ın ölçeklenebilirlik ve genişletilebilirlik (yeni kaynak ekleme) özellikleri ile, GaV ın sorgu işlemlerindeki kolaylığı GLaV yaklaşımında yer almaktadır. Ontoloji tabanlı veri bütünleştirme sistemlerinde, şema olarak ontoloji modelleri kullanılmaktadır. Bu sistemlerde, ontolojiler ve veri kaynakları arasında eşleme yapılarak entegre ontoloji modeli üzerinden sorgulama yapılabilir.

43 Veri bütünleştirme sistemlerinde ontoloji kullanımı Ontoloji tabanlı bütünleştirme yöntemlerinde ontolojiler, bilgi kaynaklarının anlamsallığının açık tanımının yapılmasında kullanılmaktadır. Ontolojilerin ontoloji tabanlı bilgi bütünleştirme yöntemlerinde kullanım yaklaşımları, aşağıda 3 başlıkta incelenmektedir (Stuckenschmidt and Harmelen, 2004). 1. Tekil Ontoloji Yaklaşımı : Tekil ontoloji yaklaşımında, anlamsal belirtimler için paylaşılan bir kelime haznesini sağlayan tek ve global bir ontoloji kullanılmaktadır. Tüm veri kaynakları bu genel ontoloji ile ilişki içindedir. Global ontoloji tek bir ontoloji olabileceği gibi, birden çok özelleşmiş ontolojinin biraraya getirilmesi ile de oluşabilir. Tek parça büyük bir ontoloji tanımlanması yerine, özelleşmiş birden çok ontolojinin bir araya getirilmesiyle modülerlik sağlamaktadır. Tekil ontoloji yaklaşımı, etki alanına hemen hemen aynı görüşte bakan bilgi kaynakları arasında bütünleştirme sağlamakta kullanılmaktadır. Bilgi kaynaklarından birinin dahi etki alanına bakışı farklı ise, örneğin farklı seviyede ayrıntı içeriyorsa, farklı seviyede bağlantı bulunuyorsa, tekil ontoloji ile bütünleştirme sağlanması güçleşmektedir. Ayrıca tekil ontoloji, veri kaynaklarındaki değişikliklere karşı çok duyarlıdır, veri kaynaklarındaki değişikliklerin global ontolojiye ve veri kaynakları ile ontoloji arasındaki eşlemeye yansıtılması gerekmektedir. Şekil 3.3. Tekil ontoloji yaklaşımı 2. Çoklu Ontoloji Yaklaşımı : Çoklu ontoloji yaklaşımında, tüm veri kaynakları kendilerine ait yerel bir ontoloji tarafından temsil edilir. Çoklu ontoloji yaklaşımının avantajı, ortak bir ontoloji taahhüdünün bulunmamasıdır. Her kaynak ontolojisi farklı bir kaynak ve ontolojiyle ilişkilendirilmeden

44 28 geliştirilebilir. Bu ontoloji mimarisinde değişimi yönetmek kolaydır, örneğin yeni kaynakların eklenip çıkartılması o kaynağa ait ontolojinin eklenmesi/silinmesi yolu ile kolaylıkla yönetilebilmektedir. Fakat kaynaklar arasında ortak bir sözlüğün bulunmaması farklı kaynak ontolojilerinin karşılaştırılması ve ilişkilendirilmesinde güçlüklere neden olmaktadır. Bu güçlüğe çözüm getirmek amacıyla, ontolojiler arasında bir eşleme gösterimi gerekmektedir. Ontolojiler arası eşleme bilgisi, farklı ontoloji kaynakları arasında birbiriyle ilgili terimleri, örneğin anlamsal açıdan benzer ya da aynı olan terimleri, tanımlamaktadır. Çoklu ontoloji yaklaşımında, kaynak ontolojilerinin etki alanına farklı açılardan bakması ve ontoloji terimlerinin farklı seviyede ayrıntı içermesi nedeniyle ontolojiler arası eşleme bilgisinin tutulmasında sıkıntılar yaşanmaktadır. Şekil 3.4 Çoklu ontoloji yaklaşımı 3. Melez Yaklaşımlar : Tekil ontoloji yaklaşımı ve çoklu ontoloji yaklaşımında yaşanan sıkıntıların çözülebilmesi amacıyla her iki yaklaşımdan faydalanan melez yaklaşımlar geliştirilmiştir. Melez yaklaşımlarda, çoklu ontoloji yaklaşımında olduğu gibi her kaynak için yerel bir ontoloji tanımlanmaktadır. Yerel ontolojiler arasında karşılaştırma ve eşleme işlemlerinin yapılabilmesi için, yerel ontolojiler global paylaşılan bir sözlükten türetilmektedir (Goh, 1997; Wache vd., 1999). Global sözlük, etki alanındaki temel terimleri içermektedir, bu terimler yerel ontolojilerde karmaşık anlamsallıkların tanımlanabilmesi için yer almaktadır. Global sözlük, bir ontoloji olarak da tanımlanabilir. Melez yaklaşımda iki tip eşleme yapılmaktadır. Bunlar; 1)Veri kaynakları ile yerel ontolojiler arasında eşleme, 2) Yerel ontolojiler ile global ontoloji arasında eşlemedir.

45 29 Melez ontoloji yaklaşımının avantajı yeni veri kaynaklarının kolaylıkla eklenebilmesi ve kaynak eklenmesi sırasında diğer ontolojilerde düzenleme yapılmasına gerek olmamasıdır. Melez yaklaşımda ontolojilerin gelişim ve evrimi kolaydır, paylaşılan bir sözlük kullanılmasıyla yerel ontolojiler arasında karşılaştırma yapılmasına olanak sağlanır ve çoklu ontolojilerde yaşanan dezavantajlar ortadan kaldırılır. Bu yöntemde, paylaşılan sözlükle uyumlu yerel ontoloji tanımlanması gerekmektedir, bu nedenle yerel ontolojiler genellikle yeniden kullanılabilir değildir. Kaynak ontolojilerin her defa yeniden oluşturulması gerekliliği melez yaklaşımın dezavantajı olarak anılabilir. Şekil 3.5. Melez ontoloji yaklaşımı Tez çalışması kapsamında, farklı firmaların veri kaynakları arasında bütünleştirmenin sağlanması ve tedarik ilişkileri yönetimine ilişkin genel ve yeniden kullanılabilir bir veri sözlüğü oluşturulması amaçlanmıştır. Çalışmada, yeni veri kaynaklarının kolaylıkla sisteme dahil olmasını mümkün kılan ve yeni veri kaynağı eklenmesi sırasında sistem üzerinde büyük bir güncelleme gerektirmeyen, GLaV (Global and Local As View) eşleme yönteminin gerçekleştirildiği bir melez ontoloji yaklaşımı tercih edilmiştir. Çalışmada, tedarik sürecine yönelik kavramları içeren ve veri kaynakları incelenerek tanımlanan entegre ontoloji, melez ontoloji yaklaşımındaki Paylaşılan Sözlük görevi görmektedir.

46 30 4. TEDARİK İLİŞKİLERİ YÖNETİMİ ONTOLOJİSİNİN GELİŞTİRİLMESİ Üretici ve tedarikçi firmalar arasında tedarik ilişkilerinin yönetilememesinin en önemli nedenlerinden biri, firmaların süreç içindeki kavramları kendilerine özgü isimlendirmesidir. Aynı kavram için farklı firmalarda farklı tanımların kullanılmasının yanında, aynı firma içinde dahi farklı bölüm çalışanlarının aynı kavramı farklı terimlerle tanımladığı görülmektedir. Çalışmada ele alınan tedarik ilişkileri yönetimi süreci de dahil olmak üzere bir çok süreçte, farklı kişilerin aynı kavram için farklı tanımlar kullanması iletişimi güçleştirmekte ve ele alınan süreci uzatmaktadır. Ontolojiler, Anlamsal Web de bilginin anlamlı paylaşılabilmesi için kullanılan temel teknolojidir. Belirli bir alandaki bilgilerin paylaşılan ve genel bir anlamının oluşturulmasını sağlamakta, alandaki kavramlar ve kavramlar arasındaki ilişkileri tanıtan bir kavram haritası sunmaktadır. Ontolojide kurallar sayesinde kavramlar arasında mantıksal bağlantılar kurmak mümkündür. Alan, insanlar ve çeşitli dağıtık uygulama sistemleri ile ilişkilidir. Ontolojiler, belirli bir alan hakkında tüm taraflar için genel ve ortak bir anlayış sağlamaktadırlar. Ontolojinin paylaşılan ve genel bir anlam içermesi, hem insanlar hem de makineler için ortak bir anlayış sunması vb. özellikleri, firmalar arasındaki iletişim sorunlarının çözülmesinde ontolojiden faydalanılmasını sağlamıştır. Çözüm sunulmak istenen alanın (üretici firma ile tedarikçi firmalar arasındaki tedarik ilişkileri yönetimi) belirli olması, iletişimin bu alana özgü kavramlar üzerinden gerçekleştirilecek olması, ontolojinin belirli bir alana özgü kavram sözlüğü oluşturma özelliğiyle örtüşmektedir. Tedarik ilişkileri yönetiminde kullanılan kavramların belirli olması fakat bu kavramların, farklı kurum ve kişiler tarafından farklı isimlendirilmeleri nedeniyle oluşan iletişim sorununun, tedarik ilişkileri yönetimine ilişkin geliştirilen bir ontolojiyle firmalar ve kişiler arasında ortak ve genel bir sözlük oluşturulması sayesinde aşılabileceği öngörülmektedir. Anlamsal Web, webde üstü kapalı olarak yer alan bilgilerin makineler tarafından otomatik olarak işletilmesi ve webde yer alan bilgilerin bütünleşik hale getirilmesini hedefleyen geleceğin web vizyonudur. Anlamsal Web de makinelerin verileri işleyebilmesi için verilerin anlamlı şekilde ifade edilmesi gerekmektedir.

47 31 Anlamsal Web de veriler, veri için tasarlanmış dillerle ifade edilmektedir. Bu dillerden XML ile veriler belirli bir söz dizimine uygun olarak ifade edilebilmektedir, fakat anlamsallık içermemektedir (Quin, 2011). XML Schema ile, XML dosyalarının yapısı belirlenmekte ve veri tipleri tanımlanabilmektedir (Sperberg-McQueen and Thompson, 2010). Resource Description Framework (RDF), kaynaklar ve kaynaklar arasındaki ilişkiler için veri modeli görevi görmektedir. RDF veri modeli, XML söz dizimi ile ifade edilebilmekte ve veri modeli için basit bir anlamsallık sunabilmektedir. RDF Schema, RDF kaynaklarının sınıf ve özelliklerini tanımlamanın yanı sıra, sınıf ve özellikler için genel hiyerarşiyi belirtmek için kullanılabilecek kelimeleri de tanımlamaktadır. Web Ontology Language (OWL), sınıf ve özelliklerini tanımlamak için daha fazla yapıtaşı kullanımını olanaklı kılmaktadır. Sınıflar arası ilişkiler, özellik tanımlama ve özellik karakteristikleri belirlemede sınıflar arası ayrıklık (disjointness), nicelik, eşitlik tanımlamaları gibi kapsamlı anlatımlara imkan tanımaktadır. World Wide Web Consortium un (W3C) Anlamsal Web yığıtında OWL, ontoloji tanımlama dili standardı olarak belirtilmektedir (W3C OWL Working Group, 2009). Yapılan çalışmada firmalar arası iletişimi kolaylaştırmak amacıyla, tedarik ilişkileri yönetimi alanına özgü verilerin genel bir tanımlamasının yapıldığı bir ontoloji gerçekleştirilmektedir. Ontoloji tanımlama dili olarak W3C nin Anlamsal Web için standart olarak belirlediği OWL kullanılmaktadır. OWL, XML tabanlı bir dildir. Geliştirilmek istenen ontolojide yer alacak kavramlar ve kavramlar arasındaki ilişkiler ontolojideki söz dizimleri dikkate alınarak XML ile oluşturulabilir. Fakat elle yürütülen bu işlemlerin gerçekleştirimi ve takibi zor olmaktadır. Bu nedenle ontoloji geliştirmek için bir takım programlar geliştirilmiştir. OntoLingua, OntoEdit, Protégé isimli araçlar, ontoloji geliştirme araçlarına örnek olarak verilebilir. Protégé in kullanıcıya tanıdığı bazı imkanlar aşağıda listelenmektedir; OWL ve RDF ontolojileri yükleme ve kaydetme Sınıf, özellik ve kuralları düzenleme ve görselleştirme Mantıksal sınıf karakteristiklerini OWL ifadeleri olarak tanımlama Ontoloji eşleme, sorgulama, çıkarsama gibi amaçlarla geliştirilmiş araç ve teknolojilere uyumlu çalışabilme (Jena, SPARQL, Pellet vb.) Yukarıda bahsedilen özelliklerin yanı sıra, kolay kullanılabilir arayüzü ve çok sayıda doküman sağlaması nedeniyle, yapılan çalışmada ontoloji tanımlamak için Protégé ontoloji editörü kullanılmaktadır.

48 32 Ontolojilerde 3 temel yapı yer almaktadır. Sınıf (Class) Özellik (Property) Örnek (Individual) Sınıflar, benzer karakteristiklere sahip kaynakların soyut bir şekilde gruplanmasını sağlayan yapılardır. Sınıflar, o sınıfa ait olacak örneklerin sahip olması gereken özellikleri içerirler. Sınıflar arasında hiyerarşik (alt sınıf, üst sınıf) ilişkiler kurulabilir. Özellikler veri tipi özelliği (datatype property), nesne özelliği (object property) ve açıklama özelliği (annotation property) olmak üzere üçe ayrılır. Veri tipi özelliği, bir örnek ile bir veri değeri arasındaki bağlantıyı gösterirken, nesne özelliği iki örnek arasındaki bağlantıyı göstermektedir. Açıklama özelliği ise sınıf, özellik ve örneklere ek bilgi eklemek için kullanılmaktadır. Örnekler, ontolojideki sınıfları örnekleyen nesnelerdir. Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi oluşturulurken, ontoloji geliştirmeye yönelik metodolojiler araştırılmıştır. Ontoloji geliştirme editörü olarak seçilen Protégé in dokümantasyonlarında referans verdiği, Stanford Üniversitesi nde yayımlanan Ontology Development 101 isimli dokümanda anlatılan ontoloji geliştirme adımları Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi ni oluşturmakta izlenmektedir (Noy and McGuiness, 2001). Uygulanan yöntem yinelemeli (iterative) bir geliştirme yöntemidir. Ontoloji geliştirme adımlarında önceki adımlara yönelik ekleme ve düzenlemeler yapılmıştır. Ontoloji geliştirilirken izlenen adımlar aşağıda sıralanmaktadır. 1. Çalışma alanını ve ontolojinin kapsamını belirlemek : Ontolojinin hangi çalışma alanına ilişkin bilgileri tanımlayacağı, ne amaçla kullanılacağı, hangi tür sorulara cevap vereceği, kimler tarafından kullanacağı gibi sorulara yanıtlar alınarak ontolojinin kapsamı belirlenmektedir. Çalışma ile çözüm sunulması istenen kapsam üretici ile tedarikçi firmalar arasındaki tedarik ilişkileridir. Üretici ve tedarikçi firmalar arasındaki iletişim güçlüğünün temel sebeplerinden birisi firmaların birbirinden farklı bilgi sistemleri kullanmalarıdır. Farklı KKP sistemleri, farklı veritabanı yönetim sistemleri kullanan firmalar arasında sistemler

49 33 üzerinden otomatik bir haberleşmenin gerçekleşmesi güç olmaktadır. Farklı bilgi sistemleri kullanılmasının yanı sıra, firmaların farklı terminolojilere sahip olmaları, aynı anlama sahip verileri farklı şekillerde tanımlamaları ve ifade etmeleri de firmalar arası iletişimi güçleştirmektedir. Mevcut sistemleri yeniden düzenlemeye gerek kalmadan süreçte yaşanan sıkıntıya çözüm sunmak amaçlanmıştır. Ontolojinin insanlar ve makineler tarafından anlaşılır olması, çalışma alanına ait bilgiyi yeniden kullanılabilir yapıda tutması, belirli bir alana ait bilgileri kullanmak isteyenler için ortak bir sözlük görevi görmesi gibi özelliklerinden faydalanılarak tedarik süreci kapsamında kullanıcıların ihtiyaç duyacağı bilgilerin ontolojide tanımlanmasına karar verilmiştir. Tedarik ilişkilerinde odaklanılan senaryolara örnek olarak, firmalar arasında alışverişi yapılan malzemelerin farklı firmalardaki tanımlarının eşlenmesi bu sayede üretici firmanın aradığı bir malzeme için uygun tedarikçiye ulaşması, üretici ve tedarikçi firmaların sözleşme ve sipariş bilgilerine güncel olarak ulaşması, ürün ağacı ve fiyat bilgilerinin güncel olarak gösterilmesi, ontoloji üzerinden firma veritabanlarını sorgulayacak yapının kurulması ve bu sayede firmaların güncel bilgilerine istenilen zamanda ulaşılması verilebilir. Teklif talebi, teklif gibi sipariş öncesi işlemler ve teslimat, fatura, iade gibi sipariş sonrası işlemler çalışma kapsamında incelenmemektedir o nedenle ontoloji kapsamına alınmamaktadır. 2. Geliştirilmek istenen ontolojide kullanılabilecek daha önce geliştirilmiş ontolojilerin araştırılması : Tedarik ilişkilerine yönelik geliştirilmek istenen ontolojiye destek olabilecek ontolojilerin olup olmadığı araştırılmıştır. Tedarik ilişkileri, tedarik zincirinin bir alt süreci olarak nitelendirilebilir. Tedarik ilişkilerine yönelik araştırma yapılırken, tedarik zincirine yönelik hazırlanmış sözlük çalışmaları incelenmiştir (Vitasek, 2010). Supply Chain Council tarafından tedarik zinciri yönetimi süreçlerini iyileştirmeye yönelik sunulan SCOR (Supply Chain Operations Reference) modeline ilişkin dokümanlar da bu kapsamda incelenmiştir (Supply Chain Council, 2011). 3. Ontolojideki önemli terimlerin belirlenmesi : Bu adımda ontolojide yer alması gereken kavramlar belirlenir. Kavramların yapıları, hiyerarşik

50 34 ilişkileri ve sınıf, nesne özelliği, veri özelliği ilişkileri düşünülmeden ontolojide bulunması gereken tüm kavramların listesi oluşturulur. Bu aşamada farklı KKP uygulamalarının veritabanı modelleri de incelenmiş ve farklı KKP lerdeki kavramlardan da faydalanılmıştır. Liste oluşturulurken bilinen tedarik sürecine ilişkin kavramlar listelenmiştir, ardından KKP sistemlerinde yer alan tanımlar da dikkate alınarak kavramlara isim verme aşamasına geçilmiştir. Bu aşamada, önceden bahsetmiş olduğumuz farklı isimlendirmelerden kaynaklanan entegrasyon sorununa ilişkin örneklerle karşılaşılmıştır. Örneğin malzemeyi tanımlayan hammadde, bileşen, yarı mamul, mamul, ürün, malzeme, stok gibi farklı kavramlar bulunmaktadır. Bu kavramların birbirlerinden anlam olarak ne farklarının olduğu, kavramların hangi anlamlarda kullanıldıkları tespit edildikten sonra, aynı anlamı taşıyan farklı tanımlar için ortak ve anlaşılır bir isimlendirmeye gidilmiştir. Örneğin bir KKP sisteminde stok kavramı depodaki malzemeyi belirtirken, bir diğer KKP sisteminde stok kavramı ile ifade edilen malzemenin kendisi olmaktadır. Entegre ontolojide bu kavramın malzeme olarak ifade edilmesinin daha anlaşılır olacağı düşünülerek malzeme olarak isimlendirilmiştir. Elde edilen kavram listesi metodolojinin 4.adımı olan sınıf ve sınıf hiyerarşilerini belirleme adımında kullanılacaktır. Elde edilen kavram listesinin bir kısmı Çizelge 4.1 de gösterilmektedir. 4. Sınıfların ve sınıflar arasındaki hiyerarşilerin belirlenmesi : Ontoloji geliştirme metodolojisinin üçüncü adımında elde edilen kavram listesinde belirli bir grup örneği ifade edebilecek ortak özelliklere sahip olan kavramlar sınıf olmak üzere belirlenmiştir. Yeni bir sınıf oluşturma kararında, yeni oluşturulacak sınıfın üst sınıftan farklı özellik ve kısıtlamalara sahip olması, üst sınıfın sahip olduğu ilişkilerden farklı ilişkilerinin olması gibi durumlar aranmaktadır. Sınıf hiyerarşisini tanımlamak için ise 3 farklı yöntem izlenebilir. Top-down yaklaşım (Genelden özele yaklaşım) : Tanımlamalar ontolojideki en geniş kapsamlı kavramdan başlayarak gittikçe özelleşen kavramların tanımlanmasına doğru devam eder.

51 35 Bottom-up yaklaşım (Özelden genele yaklaşım) : Ontolojideki en özellikli kavramdan, hiyerarşideki yaprak kavramlardan tanımlamalara başlanır. Kavramlar gruplanarak grubun ortak özelliklerini içeren daha genel bir yapıda olan üst sınıflar (superclass) tanımlanır. Combination yaklaşım (Birleşim Yaklaşım): Genelden özele yaklaşım ve özelden genele yaklaşımın birlikte kullanıldığı yaklaşımdır. Tanımlamalar en genel kavramlardan başlayıp, en özelleşmiş kavramların tanımlanmasıyla devam edebilir. Tanımlanan genel kavramlar ve özelleşmiş kavramlar arasında orta seviyede bir ilişki belirleme işlemi gerçekleştirilebilir. Kavram listesindeki kavramların sınıf ve özellik ayrımı yapıldıktan sonra, kavramlar arasında kurulabilecek hiyerarşi incelenmektedir. Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi geliştirilirken sınıf hiyerarşilerini belirlemede birleşim yaklaşımı kullanılmıştır. Kavramlar arasındaki ortak yönler dikkate alınarak mevcut kavramlar arasında hiyerarşi tanımlanmakta ve ortak yönü çok olan ve/veya gruplanabilecek yapıdaki kavramlar için ortak özelliklere sahip genel yapılar tanımlanmaktadır. Sınıflar arası hiyerarşik ilişkiler (alt sınıf ilişkisi) geçişlilik özelliğine sahiptir, bu sayede bir sınıf kendi alt sınıflarının tüm örneklerini de kapsamaktadır. Şekil 4.1 Malzeme sınıfı ile alt sınıfları arasındaki hiyerarşiyi göstermektedir. Hiyerarşideki Ürün, Hammadde, YarıMamül, Mamül sınıflarının örnekleri aynı zamanda Malzeme sınıfının da bir örneğidirler. Class subclassof Malzeme subclassof subclassof subclassof Class Ürün Class Hammadde Class Yarı Mamül Class Mamül Şekil 4.1 Sınıflar arası hiyerarşik ilişkiler

52 36 5. Sınıf özelliklerinin belirlenmesi : Ontolojide yer alacak sınıfların özelliklerinin, kavram içeriklerinin belirlenmesi işlemi bu adımda gerçekleştirilir. 4. adımda sınıf olarak belirlenen kavramlar ayrıldıktan sonra, kavram listesinde kalan kavramlar özellik olarak ele alınacak kavramlardır. Özellik belirten kavramların ne tür özellik olacağına (veri tipi özelliği, nesne özelliği, açıklama özelliği) karar verilirken, kavramın neyi ifade edeceği, ne tür değerler alabileceği ve hangi kavramlarla ilişkili olabileceği göz önünde bulundurulmuştur. İlişkiler ve ilişki ifade eden kavramlar nesne özelliği olarak ifade edilirken, kavramın belirli bir özelliğine ilişkin veri içeren özellikler veri özelliği olarak tanımlanmaktadır. Sınıfa tanımlanan özellikler, sınıfın tüm alt sınıfları tarafından kalıtımla alınmaktadır, o nedenle özelliklerin o özelliği taşıyacak en genel sınıfa tanımlanması uygun olacaktır. Kavram listesinde doğrudan yer almayan nesne özellikleri, sınıflar arasındaki ilişkiler göz önüne alınarak tanımlanmaktadır. Örneğin, Sipariş ve SiparişKalemi sınıfları arasında bir aitlik ilişkisi bulunmalıdır, bu ilişki hassiparişkalemi adlı nesne ilişkisiyle ontoloji içerisinde gösterilmektedir. Özellikler arasında yer alan hiyerarşiler de ontoloji ile ifade edilebilmektedir. Entegre ontoloji geliştirilirken özelliklerin hiyerarşilerinde özelden genele yaklaşım kullanılmıştır. Önce varolan ilişkiler (nesne özelliği olarak ontolojiye tanımlanacak ilişkiler) belirlenmiş, ardından bu ilişkiler arasındaki ortak yönler tespit edilerek ortak özellikleri içeren genel nesne özelliği tanımlaması yapılmıştır. Tanımlanan nesne özelliğinden kalıtım yoluyla diğer nesne özellikleri oluşturulmuştur. Örneğin, hassözleşmekalemi ve hassiparişkalemi özellikleri bir belgenin kalem bilgisine sahip olmasını belirtmektedir. haskalem isimli, bir belgenin kalemi olduğu bilgisini veren bir nesne özelliği tanımlanmış ve bu özellik de genel olarak sahip olmak ilişkisini belirten has isimli nesne özelliğinden türetilmiştir.

53 37 Çizelge 4.1 Kavram listesi Malzeme Ölçü Birimi Sözleşme Hammadde Mal Grubu Tanımı Kalemi Satıcı Sipariş Sipariş Kalemi Yarı Mamül Malzeme Tanımı Üretici Satış Siparişi Malzeme Türü Depo Sipariş Tarihi Ürün Mamül Mal Grubu Şehir Telefon No Stok Teslim Karakteristik Sipariş Adres Tarihi Numarası Malzeme Sözleşme Karakteristik Sipariş Miktarı Ölçü Birimi Tanımı Türü Grubu 6. Sınıf özelliklerine ait değerlerin belirlenmesi : Bu adımda sınıf özelliklerinin alabileceği değerlerin veri tipi, özelliklerin alabileceği değer sayısı ve verinin etki alanı-değer alanı bilgisi tanımlanır. Örneğin, Malzeme sınıfı özellikleri için, MalzemeAdı özelliği string veri tipinde değerler alabilir, bir Malzeme de yalnızca bir tane MalzemeKodu yer alabilir, hasmalzemekodu özelliğinin etki alanı Malzeme, değer alanı MalzemeKodu alanıdır. 7. Örneklerin oluşturulması : Geliştirilen ontolojinin yapısına uygun olan örnekler yaratılır. Önce hangi sınıfa ait örnek oluşturulacağına karar verilir, örnek isimlendirilir ve sınıf özellikleri doldurulur. TİYO içerisine başlangıçta örnekler teker teker elle girilerek tanımlanmıştır. Sonraki aşamalarda firmalardan alınan veriler ontoloji örnekleri olarak TİYO ya aktarılacaktır.

54 38 Tasarlanan Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi nin OWL dili ile oluşturulması aşamasında Protégé ontoloji geliştirme editörü kullanılmaktadır. Protégé arayüzü kullanılarak ontoloji tanımlanırken aşağıdaki adımlar izlenmiştir. 1. Yeni bir ontoloji dosyası yaratılmıştır. 2. Ontoloji kavramları listesi incelenerek sınıf olmasına karar verilen kavramlar ontolojide sınıf olarak tanımlanmıştır (Şekil 4.2). 3. Tanımlanan sınıflar arasındaki eşitlik, alt sınıf, üst sınıf gibi ilişkiler ontolojide belirtilmiştir (Şekil 4.3) 4. Sonraki adım olarak nesne özellikleri ontolojide tanımlanmıştır. Nesne özelliklerinin tanımlanması sırasında, nesne özelliğine ilişkin sınıflar etki alanı değer alanına düzgün şekilde tanıtılmıştır. Nesne özellikleri arasında kurulması gereken hiyerarşik ilişkiler de ontolojiye girilmiştir (Şekil 4.4) (Şekil 4.5). 5. Son adım olarak, veri tipi özellikleri etki alanı değer alanı bilgileri girilerek ontolojiye tanıtılmıştır (Şekil 4.6). Protégé arayüzünde gerçekleştirilen işlemlere ait ekran görüntüleri aşağıdaki gibidir. Şekil 4.7 de TİYO nun ontoloji editöründe görünümü yer almaktadır. Şekil 4.2 Sınıf tanımlama

55 39 Şekil 4.3 Sınıflar arası eşitlik tanımlama Şekil 4.4 Nesne özelliği tanımlama

56 40 Şekil 4.5 Nesne özellikleri arasındaki hiyerarşi Şekil 4.6 Veri tipi özelliği tanımlama

57 41 Şekil 4.7 Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi nin Protégé editöründe gösterimi Protégé editöründe görüntülenen bir ontolojiye ilişkin sınıf sayısı, nesne özelliği sayısı gibi sayısal değerler Şekil 4.8 de gösterildiği gibi Active Ontology görünümünde listelenmektedir. Şekil 4.8 Protégé editörü Active Ontology görünümü Entegre ontoloji modelindeki kavramların arasındaki ilişkiler belirlenirken, tedarik sürecindeki kavram ilişkileri dikkate alınmıştır. Süreç incelenirken gözden kaçan ilişkilerin de tespit edilebilmesi amacıyla, veritabanı modelindeki birincil

58 42 ve ikincil anahtar alanlar göz önünde bulundurulmuş, böylece KKP sistemlerinde kavramlar arasında kurgulanmış olan ilişkiler de entegre ontoloji modelinin oluşturulma aşamasında dikkate alınmıştır. Ontoloji geliştirirken ontoloji editörü kullanılmasının avantajı hem görsel bir arayüzle ontolojinin daha kolay anlaşılması, hem de arayüzle kolaylıkla oluşturulan ontolojilerin arka planda kodlarının otomatik oluşturulmasıdır. Protégé ontoloji editörü kullanılarak görsel arayüzlerle oluşturulan Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi için, ontolojiye ilişkin kodlamaları içeren owl uzantılı bir dosya yaratılmıştır. Entegre ontolojideki Sipariş sınıfına ilişkin, sınıf tanımı, nesne özelliği, veri özelliği, üst özellik alt özellik hiyerarşisine ait ontoloji tanımlamaları EK-1 de yer almaktadır. Geliştirilen entegre ontoloji modeli, sistem bütünleştirme mimarisi içerisinde buluşma noktası görevi görmektedir. Bir sonraki bölümde ayrıntılarıyla anlatılacak olan sistem içerisinde, entegre ontoloji modeli tüm firmaların kendilerini eşlemeleri gereken, genel ve ortak bir sözlük görevi görmektedir. Tüm firmalar eşlendikleri entegre ontoloji üzerinden diğer firmalarla da dolaylı olarak eşlenmiş olacaklardır. Firma verilerinin entegre ontoloji üzerine taşınmasıyla birlikte, ontolojinin çıkarsama özelliğinden faydalanılarak farklı firma verileri arasında dahi ilişkiler tespit edilerek yeni bilgiler açığa çıkartılabilecektir.

59 43 5. TEDARİK İLİŞKİLERİ YÖNETİMİ ONTOLOJİSİNİ KULLANAN BİR BİLGİ BÜTÜNLEŞTİRME MİMARİSİ Daha önceki bölümlerde de belirtildiği gibi, üretici ve tedarikçi firmaların farklı bilgi sistemleri kullanması, farklı süreç terminolojilerine sahip olması ve süreç kavramları arasında farklı ilişkilendirmeler yapması gibi nedenler, firmalar arasında birlikte işlerliği güçleştirmektedir. Çalışmada, firmalar arasındaki anlaşma güçlüklerine anlamsal web teknolojileri kullanılarak çözüm getirilmesi öngörülmüştür. Bu nedenle, verinin yapısal ve anlamsal ifadesini mümkün kılan, insanlar ve makineler tarafından anlaşılabilir yapıda olan ontolojiler tedarik sürecine ilişkin verileri ve ilişkilerini ifade etmek için kullanılmıştır. Ontoloji kullanılarak tedarik sürecine yönelik ortak bir veri sözlüğü oluşturulmuştur. Firmaların veri sözlüğü üzerinden yapılan eşlemeler ve bu eşleme bilgisini kullanan bir uygulama aracılığıyla bütünleştirilmesi sağlanmıştır. Geliştirilen uygulama mimarisinde yer alan elemanlar gruplanarak aşağıda belirtilmiştir. Projenin uygulama mimarisine ilişkin diyagram Şekil 5.1 de gösterilmektedir. 1. Kurumsal kaynak planlama uygulaması ve veritabanı yönetim sistemi kullanan firmalar a. Firma kullanıcısı b. Firma veritabanı yönetim sistemleri 2. Ontolojiler a. Entegre ontoloji (Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi) b. KKP ontolojisi c. Firma ontolojisi (Entegre ontoloji ile firma ontolojisi arasındaki eşleme bilgisini tutan ontoloji) 3. Bütünleştirme ortamında gerçekleştirilen işlemler; a. Veritabanından ontolojiye veri aktarımı b. Ontolojiden veri okuma ve işleme c. KKP ontolojisi ile firma ontolojileri arasında eşleme d. Entegre ontolojideki kavramlar için, firma veritabanı sistemlerinde çalışacak sorgu cümlelerini oluşturma e. Ontoloji eşleme bilgisini kullanarak, veri sorgulamayı ve veri eşlemeyi sağlama

60 44 4. Firma tarafında ve bütünleştirme sistemi tarafında çalışan sorgulama ve dönüştürme işlemlerini yapan web servisleri Bütünleştirme Sistemi Veri Aktarım işlemleri Veri Aktarım İşlemleri Eşleme işlemleri Web Uygulama Sunucuları Sorgulama İşlemleri TİY Ontoloji Bilgi Bütünleştirme Web Uygulaması Kullanıcı Sorgulama İşlemleri Web Uygulaması Veri Tabanı Firma 1 Dönüştürme ve Erişim İşlemleri Veritabanı 1 Firma 2 Veritabanı 2 Sorgulama ve Sorgu Sonuçları Sorgulama ve Sorgu Sonuçları Web Servisleri Firma Ontolojisine Erişim WS TIY Ontolojisine Erişim WS Sorgu dönüştürme WS Firma Veritabanına Erişim WS Firma 3 Ontolojiler Veritabanı 3 Sorgulama ve Sorgu Sonuçları KKP1 Ontolojisi KKP2 Ontolojisi KKP3 Ontolojisi Firma1 Ontolojisi Firma2 Ontolojisi Firma3 Ontolojisi Şekil 5.1. Uygulama mimarisi Veritabanı Eşleme Çalışmada veritabanı şemaları arasında eşleme yapılırken, literatürde yer alan bütünleştirme yaklaşımlarından, hem ortak bir şema hem de yerel şemaları dikkate alarak birden çok veri kaynağı arasında eşleme yapan GLaV (Global-and- Local-as-View) yaklaşımı kullanılmıştır. Veritabanı şemalarının temsilinde ve ortak/paylaşılan veri sözlüğü tanımlanmasında ontolojiler kullanılmaktadır. Model tanımlamada ontoloji kullanılmasının nedeni, farklı bilgi sistemleri ve terminolojilere sahip firmalar arasında anlamsal bir bütünleştirmenin

61 45 sağlanmasının amaçlanmasıdır. Şekil 5.2 de, uygulamada kullanılan ontolojiler ve aralarındaki ilişki yer almaktadır. Ontoloji kullanım yaklaşımlarından ölçeklenebilir, genişletilebilir ve ortak sözlük üzerinden kolaylıkla sorgulanabilir yapıda olması nedeniyle melez ontoloji yaklaşımı tercih edilmiştir. Melez ontoloji yaklaşımında, yeni veritabanı sistemlerinin bütünleştirme yapısına katılırken her veritabanı için oluşturulan yerel ontoloji sadece entegre ontolojiyle eşlenmektedir, bu sayede yeni veritabanı sistemlerinin sisteme katılımı kolay olmaktadır. Çalışmada öncelikle bir üretici firma ve 3 tedarikçi firma arasında bütünleştirme sağlanmaktadır. Firmalar arası ilişkiler, firma ontolojileri arasında kurulan bir bağlantıdan değil, her firmanın entegre ontoloji ile arasındaki ilişki dikkate alınarak belirlenmektedir. Yeni bir firma sisteme dahil olmak istediğinde firma ontolojisinin sadece entegre ontoloji ile eşlenmesi, firmanın diğer firma sistemleriyle de dolaylı olarak eşlenmesini sağlamaktadır. Çalışmada, firmalar arasında anlaşmayı sağlayabilmek için kullanılan ontolojiler, 3 farklı bilgiyi içerecek şekilde geliştirilmiştir. 1. KKP sistemlerine yönelik, veritabanındaki tablo, birincil anahtar, ikincil anahtar gibi ilişkileri ifade eden, veritabanı modeline ilişkin bilgi içeren KKP ontoloji modeli. 2. Tedarik ilişkileri yönetimiyle ilgili üzerinde anlaşma sağlanmış kavramlar ve ilişkilerden oluşan Entegre ontoloji modeli (Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi, TİY Ontoloji). 3. KKP ontoloji modelleri ile entegre ontoloji modeli arasında yapılan eşlemelerden oluşan, her firma için ayrı bir eşleme ontolojisinde tutulan eşleme ontolojisi (Firma Ontolojisi). Entegre ontoloji üzerinden yapılan sorgulamaların, firma sistemlerine firmaların anlayacağı bir biçimde yapılması gerekmektedir. Bu amaçla, entegre ontolojideki kavramların firma veritabanlarında nasıl ifade edildiğine ilişkin bir bilgiye ihtiyaç duyulmaktadır. Projede bu gereksinim, KKP ontolojisi ile entegre ontoloji arasında yapılan eşlemelerin bilgisini tutan eşleme ontolojileri kullanılarak giderilmektedir.

62 46 Şekil 5.2. Ontoloji kullanımı Geliştirilen uygulamada, melez ontoloji yaklaşımındaki ortak sözlük e karşılık gelen yapı entegre ontoloji dir (Bkz. Şekil 3.5). Melez yaklaşımdaki her bir veritabanı için oluşturulan yerel ontolojiler ise, uygulama mimarisindeki firma ontolojilerine (eşleme ontolojileri) karşılık gelmektedir. Uygulama mimarisinde yer alan eşleme ontolojileri, KKP sistemi ontolojileri ile entegre ontoloji modeli arasındaki eşleme bilgisini içermektedirler. KKP ontolojileri, ilişkisel veritabanından ontoloji oluşturma aracı yardımıyla otomatik olarak elde edilen ontolojilerdir ve içerdikleri yapılar tablo, saha, birincil anahtar, ikincil anahtar gibi ilişkisel veritabanındaki temel elemanlardan oluşmaktadır. KKP ontolojileri ile entegre ontoloji arasında eşleme bilgisini tutan firma ontolojileri, entegre ontolojide yer alan kavrama KKP sistemi üzerinden nasıl erişilebileceği bilgisini de içermektedir. Ontoloji Oluşturma KKP uygulamalarından veri modelini çıkartmak için, ilişkisel veritabanı modellerinin ontolojik gösterimini sağlayan Relational Owl isimli araç kullanılmıştır. Relational Owl a MYSQL veritabanlarının bağlantı bilgisinin verilmesi gerekmektedir, bu nedenle firmalardan temin edilen veritabanı modelleri MYSQL veritabanına aktarılmış ve Relational Owl aracı üzerinden veritabanı tabloları ve tablolar arası ilişkilerin ontolojik gösterimi elde edilmiştir.

63 47 Relational Owl ile oluşturulan KKP uygulamalarına ilişkin ontolojide 4 sınıf yer almaktadır bunlar; veritabanını belirten Database, veritabanında yer alan tabloları belirten Table, veritabanında yer alan sütunları belirten Column ve bir tablonun birincil anahtarını ifade eden PrimaryKey sınıflarıdır. Ontolojide yer alan özellikler ise, superproperty olan has ile ondan türetilen, veritabanının sahip olduğu tabloları tanımlayan hastable ve bir tablonun sahip olduğu sütunları tanımlayan hascolumn, tablo ile birincil anahtar arasındaki ilişkiyi belirten isidentifiedby, ikincil anahtar olan sütun ile o sütunu gösteren sütun arasındaki ilişkiyi belirten references ve son olarak sütun değerinin alabileceği en büyük uzunluğu belirten length ile sütun değerinin alabileceği ondalık sayısını belirten scale olarak tanımlanmıştır. Relational Owl ile elde edilen ontolojik gösterimin anlamsallık düzeyi verinin anlamını ifade etmekte yeterli olmamakta, tablo ve saha ilişkileri üzerinden bir gösterim sunmaktadır. Örneğin malzeme kodu bilgisi NETSIS te TBLSTSABIT tablosunun STOK_KODU sahasında tutulurken, SAP de bu bilgi MARA tablosunun MATNR alanında tutulmaktadır. Birbirlerinden oldukça farklı olan bu iki tablo-saha bilgisinin aslında entegre ontolojideki aynı kavrama ilişkin bilgiyi tutuyor olmasının sisteme bir şekilde tanıtılması gerekmektedir. Bunun yanında, KKP uygulamasının farklı firmalardaki gerçekleştirimleri farklı olabilir. Örneğin LOGO nun farklı versiyonlarında tablo isimleri değişmektedir, NETSIS teki tablolarda yer alan ek alanlar NETSIS in farklı firmalardaki gerçekleştirimlerinde farklı verileri tutmak için kullanılabilir. Bu gibi nedenlerle sadece KKP uygulamasının modelini çıkartmak firmaya ilişkin veri modeli bilgisini doğru olarak vermeyecektir. Firmaya yönelik bir ontoloji elde edebilmek için, KKP uygulamasının veri modelinin çıkartılması ve bu modelin entegre ontoloji modeli ile eşlenmesi uygun bulunmuştur. Elde edilen eşleme bilgileri her bir firma için oluşturulan eşleme ontolojisinde tutulmakta bu sayede entegre ontolojide yer alan kavramların ilgili firma için hangi tablo-sahadan elde edileceği de belirlenmektedir. İleride bu bilgi kullanılarak entegre ontoloji modeli üzerinden yapılan sorgulamalar ilgili firmaya uygun SQL sorgusuna dönüştürülecektir ve bu sorgu aracılığıyla kavrama ilişkin örnek veriler firmanın KKP sisteminden güncel olarak çekilebilecektir. Çalışmada sağlanacak bütünleştirme, entegre ontoloji modeli üzerinden firma ontolojilerine ve firmaların ilişkisel veritabanlarına yapılacak sorgulamalar yardımıyla gerçekleşecektir. İlişkisel veritabanı modellerine ontolojik açıdan yaklaşan araçlar incelenmiş ve D2RQ isimli, ilişkisel veritabanlarına ontolojik sorgulama yapılmasını sağlayan araç bulunmuştur. Fakat araştırma sonucunda ilişkisel veritabanı şemaları ile ontolojiler arasında eşlemeler belirtilmesini

64 48 sağlayan bir tanımlama dili olan D2RQ platformunun, ilişkisel modele ait tablo ve saha isimlerini metin olarak tuttuğu görülmüştür. Çalışmanın sonraki adımlarında gerçekleştirilecek entegre ontoloji üzerinden ilişkisel veritabanlarının sorgulanması aşamasında ilişkisel veritabanı üzerinde çalışacak seçim sorgularının tüm yapı taşları dinamik olarak oluşturulacaktır. D2RQ nun ilişkisel veritabanı yapı taşlarını metin olarak tutuyor olması ve veritabanı erişim bilgisini şifrelenmemiş olarak kendi üzerinde tutması nedeniyle, çalışmada D2RQ yu kullanmak yerine yeni oluşturulan bir eşleme ontolojisi üzerinde eşleme bilgisini tutmanın daha uygun olacağına karar verilmiştir. Yeni eşleme ontolojisinin yapısı belirlenirken D2RQ da yer alan yapılardan faydalanılmıştır. Bir firmanın KKP uygulamasına ait ontoloji modeli ile entegre ontoloji modeli arasındaki eşleme bilgisini içeren eşleme ontolojisi, firmaya ilişkin ontoloji modeli (firma ontolojisi) görevi görmektedir. Entegre ontoloji modeli üzerinden gerçekleştirilecek sorgular, bu eşleme ontolojisi kullanılarak firmanın veritabanı sistemine uygun hale dönüştürülecek ve ilgili firmanın veritabanına yönlendirilecektir. Eşleme ontolojisini elde etmek için, Relational Owl aracı yardımıyla elde edilen KKP ontolojilerinin entegre ontoloji modeliyle eşlenmesini sağlayacak bir arayüz geliştirilmiştir. Entegre ontoloji modeli kavramlar ekrana listelenir, kullanıcının KKP ontolojisindeki kavramlar ekrana tablo ve saha isimleri olarak listelenir. Arayüz aracılığıyla, her bir entegre ontoloji kavramına ait veriye firma KKP sisteminden hangi tablo ve sahalar aracılığıyla erişilebileceği bilgisi kullanıcının sürükle bırak ile ilgili alanları ekrandan eşlemesiyle elde edilir. Eşlenen kavrama ait veriyi elde etmeyi sağlayacak SQL sorgu cümlesi de ekran üzerinde dinamik olarak oluşturulmaktadır. Seçilen alanlara yönelik SQL sorgusunun oluşturulması, yöntemine uygun olarak gerçekleştirilmiştir. QBE, kullanıcıların sorgulama dili bilgisine sahip olmasını gerektirmeden, görsel tablolar aracılığı ile sorgular oluşturabildiği bir sorgulama tekniği olarak tanımlanabilir. Model eşleme işlemi üretici ya da tedarikçi firma sisteme katıldığı zaman gerçekleşecektir. Kullanıcı tarafından yapılan eşleme işleminin ardından eşleme bilgileri eşleme ontolojisine yazılmaktadır. Model eşleme uygulaması Smart Client Software Factory e (SCSF) uygun olarak geliştirilmiştir. SCSF ye uygun olarak geliştirilen uygulamalar farklı kaynaklardaki işlevsellikleri biraraya getirerek esnek ve ölçeklenebilir bir mimari sunmaktadırlar (Microsoft, 2011). Masaüstü uygulaması olarak geliştirilen ve web üzerinden erişilebilen uygulama, ontoloji bilgilerini web servisleri aracılığıyla okumakta ve ontolojiye yazma işlemini yine web servisleri aracılığıyla gerçekleştirmektedir Query By Example (QBE). Uygulama çalışmadan önce ontolojiden okuma ve ontolojiye yazmayı

65 49 sağlayan web servislerinin erişilebilir olması gerekmektedir. Çalışma içerisinde ontolojiye erişim sağlayan web servisleri ayrı bir proje olarak oluşturulmuştur. Projede yer alan 3 farklı tür ontolojiye erişim için ulaşılmak istenen ontolojinin türü ve ilgili firmanın bilgisi ontolojiye erişim sırasında parametre olarak gönderilmektedir. Parametresiz olarak yapılan ontoloji çağırımları sonucunda entegre ontoloji modeli döndürülmektedir. Ontoloji dosyasının okunmasına ilişkin kod örnekleri EK-2 de yer almaktadır. Entegre ontoloji modelindeki bazı kavramlar bir başka kavramın özelliklerini belirtmektedirler, örneğin malzeme türü, mal grubu gibi kavramlar malzeme kavramına ait özellikleri belirtmektedir. Model seviyesinde eşleme işlemi yapılırken öncelikle bu tanımlayıcı özellikteki kavramların eşlenmesi, ardından daha genel kavramların eşlenmesi yoluna gitmek gerekmektedir. Çünkü henüz mal grubu özelliği için bir eşleme işlemi gerçekleştirilmeden, malzeme kavramı için eşleme yapılırsa yapılan eşleme malzemeyi nitelemek için yetersiz olacak ve ileride veri eşleme işlemi yapılırken malzemenin mal grubu özelliği göz ardı edileceği için düzgün bir eşleme işlemi gerçekleştirilemeyecektir. Model seviyesinde eşleme yapılırken, entegre ontoloji modelindeki kavramların eşlenmesinde öncelikle subject-predicate-object (özne- yüklem-nesne) üçlüsünde herhangi bir nesne özelliğinde özne alanında bulunmayan kavram bulunana dek tekrarlı olarak üçlü ilişkiler dolaşılır, farklı kavramlara referans vermeyen kavramlar üst sırada listelenerek öncelikle bu kavramlar için model eşlemesi yapılması uygun görülmüştür. Referansı olmayan bu kavramlar için gerçekleştirilen eşlemelerin ardından diğer kavramlar için eşleme yapıldığında kavramların nesne özellikleriyle referans gösterdikleri kavramlar için önceden eşleme yapılmış olacaktır. Model eşlemede yer alan ontoloji kavramlarının eşlemeye göre sıralamasını sağlayan kod EK-3 de gösterilmektedir. Kullanıcının veritabanı modelinde yer alan tablo ve sahalardan uygun olanı seçebilmesi için ekrana, firmanın veritabanı modelinde yer alan tablo ve saha listesi gelmektedir. Kullanıcı, entegre ontoloji modelindeki kavrama karşılık gelecek bilgiyi veritabanı sisteminden çekmesini sağlayacak olan tabloyu ve ilgili sütunları ekrandan seçtikçe QBE yapısına uygun olarak ekranda SQL sorgusu oluşturulmaktadır. Ekranın alt tarafında verilen ekran bloğunda, kullanıcının tablo sahalarıyla ilgili kısıtlamalar belirleyerek SQL e müdahale etmesine izin verilmektedir. Buraya kadar oluşturulan SQL sorgusu, entegre ontolojide yer alan kavrama ilişkin bilginin firma veritabanından hangi sorgu ile çekileceğini belirtmektedir, ilgili ekran görüntüsü Şekil 5.3 de gösterilmektedir.

66 50 Şekil 5.3. Model eşleme ekranı Bir diğer adımda firma veritabanı modelinden seçilen tablo ve sahalar için entegre ontolojideki kavramın eşlenmesi gerçekleştirilmektedir. Eşleme işlemi ekranın iki tarafındaki veriler arasında sürükle bırak işlemiyle gerçekleştirilmektedir. Şekil 5.4 Entegre ontoloji kavramları ile veritabanı alanları arasındaki eşleme ekranını göstermektedir. Şekil 5.4. Entegre Ontoloji kavramları ile veritabanı alanları arasında eşleme Eşleme bilgisi eşleme ontolojisi olarak adlandırılan ve firma veritabanı modeli ile entegre ontoloji modeli arasındaki eşleme bilgisini içeren, her firma için ayrı olarak tutulan eşleme ontolojilerine kaydedilmektedir. Eşleme ontolojisi içerisinde tutulan bilgiler, entegre ontolojideki sınıf ve özellikler için ilgili firma

67 51 veritabanında karşılık gelen tablo ve saha bilgisini, entegre ontoloji kavramına ilişkin veriye KKP ontolojisi üzerinden ulaşmayı sağlayacak SPARQL sorgusunu ve entegre ontoloji kavramının verisine veritabanından erişimi sağlayacak SQL cümlesinin bileşenleri tutacak yapıdadır. Eşleme ontolojisinde yer alan sınıflar, nesne özellikleri ve veri özellikleri Şekil 5.5 te gösterilmektedir. (a) Sınıflar (b) Nesne Özellikleri (c) Veri Özellikleri Şekil 5.5. Eşleme ontolojisinin yapısı Model eşleme bilgisinin eşleme ontolojisinde tutulması sayesinde, entegre ontolojide yer alan kavramlara ilişkin verilere firma veritabanlarından hangi tablo

68 52 ve sahalar aracılığıyla, hangi sorgularla erişileceği bilgisi elde edilmiştir. Bu bilgi sayesinde web servisleri aracılığıyla farklı firmaların veritabanlarından istenilen bilgiler güncel olarak alınabilecektir. Bir malzemenin farklı firmalarda farklı şekillerde tanımlandığı ve veritabanlarında farklı sahalarda tutulduğundan daha önce bahsedilmişti. KKP ontolojisi ile entegre ontoloji arasında yapılan model eşlemesinden sonraki adım olarak, geliştirilen uygulama üzerinden farklı firmalardaki malzeme verilerinin birbirleriyle eşlenmesi işlemi gerçekleştirilmektedir. Malzeme eşleme işlemi ile amaçlanan firmalar arasında alışverişi yapılan malzemelerin eşleme bilgisinin ontoloji üzerinde tutulması ve bu sayede ontolojik çıkarsamalarla farklı firmalar için de eşleme bilgisine erişilmesidir. Farklı firmaların malzeme verilerinin entegre ontoloji modeli içerisinde birlikte yer almasından ötürü malzemeler arası eşleme işlemi otomatik olarak sistem tarafından belirlenebilir. Tamamen otomatik bir eşleme işlemi ontolojide birbirine benzer yapıda pek çok malzeme bulunacağı için sağlıklı olmayabilir. Tam otomatik bir eşleme işlemi yerine malzeme özellikleri karşılaştırılarak sistem tarafından benzerlik oranlarının belirlendiği ve belirlenen benzerlik oranlarının kullanıcılara listelenerek elde edilen eşleme bilgisinin doğru olup olmadığına dair son onayın kullanıcı tarafından verildiği bir sistem uygun bulunmuştur. Eşleme işlemi kullanıcı onayının ardından sisteme kaydedilmektedir. Kullanıcı öncelikle eşlemek istediği malzemeyi ve hangi firmanın malzemeleriyle eşlemek istediğini seçer. Ontolojide yer alan malzeme örnekleri üzerinde çalışan bir benzerlik bulma algoritması, eşleme yapılmak istenen firmanın malzemeleri arasından kullanıcının seçtiği malzemeye en çok benzeyen malzemeleri ve benzerlik oranlarını hesaplayarak bilgileri ekrana döker. Kullanıcı, eşleme için uygun bulduğu malzemeyi seçerek eşleme işlemini tamamlar. Örnek olarak ele alınan firma verilerinde malzemeyi tanımlamaya yönelik en güçlü bilgi, malzeme tanımında saklanmaktadır. Malzeme tanımının yanı sıra malzemeyi tanımlayan mal grubu, malzeme türü, karakteristikler gibi verilerin de malzeme tanımı içerisinde tutulduğu görülmüştür. Bu nedenle malzeme benzerlik algoritması çalıştırılırken malzeme tanımı temel alınmaktadır. Firmalardan alınan malzeme verileri incelenerek malzeme tanımında yer alan bilgiler arasında ayraç olarak hangi karakterlerin kullanıldığı belirlenmiştir. -, /,., _,,,, (, ) gibi karakterler ayırıcı karakter olarak belirlenmiş ve string bölümleme işlemini yapan StringSplitter sınıfında string değerlerini alt parçalara ayırmakta kullanılmıştır. Malzeme tanımının ayrılan her bir bölümü için, kullanıcının eşleme

69 53 yapmak istediği firmanın malzeme verileri ile karşılaştırmalar yapılmaktadır. Malzeme tanımından ayrılan alt bölümler, entegre ontoloji modelinde eşlenecek firmaya ait olan örnekler içerisinde malzeme sınıfının tüm özellikleri (nesne özellikleri ve veri özellikleri) arasında aranmaktadır. Örneğin, tedarikçide malzeme tanımı LAMBA KUTU GR/310(SRGF)KAR BYZ olan malzeme için malzeme tanımı parçalama işlemi sonucunda elde edilen tanım alt bölümleri Çizelge 5.1 de verilmiştir. Malzeme tanımının alt bölümlerinin her biri, entegre ontolojide eşleme yapılmak istenen firmanın malzeme örneklerinin aşağıda listelenen her bir özelliği içinde aranmaktadır. MalzemeKodu MalzemeTanımı Karakteristik MalGrubu MalzemeTürü ÖlçüBirimi Malzemenin her bir özelliğinin benzerlik ağırlığı farklı olabilir, örneğin mal grubu değeri malzemenin gruplanmasında kullanılan bir özelliktir ve genel bir anlam içerir, malzeme tanımı ise belirli bir malzemeyi ifade ettiği için mal grubuna göre daha özel bir bilgiyi saklamaktadır. LAMBA KUTU örneği için, SRGF alt bölümünü dikkate alacak olursak, SRGF isimli bir mal grubu olan firmada mal grubu benzerliği nedeniyle bir çok malzeme ile eşleme bilgisi yüksek çıkacakken, SRGF LAMBA KUTU KAR BYZ değerine yakın değerleri malzeme tanımında içeren malzeme sayısı daha az olacaktır. Gelen benzerlik oranlarının eşlemeye ilişkin daha anlamlı bilgi vermesi ve gerçekten benzeyen verilerin diğerlerinden ayrılmasını sağlamak için malzeme tanımının benzerlik ağırlığına mal grubunun benzerlik ağırlık değerinden daha yüksek bir değer verilmektedir. Örneğin, malzeme tanımının benzerliği 2 birim benzerlik belirtirken, mal gruplarının benzerliği 1 birim benzerlik ağırlığına sahip olabilir. Bu benzerlik ağırlık bilgisi veritabanında tutulmaktadır. Şekil 5.4 malzeme sınıfı özelliklerinin benzerlik ağırlık değerlerini göstermektedir. Malzemeler arasında benzerlik arama işleminin sonucunda elde edilen benzerlik oranları, her bir arama alanı için arama alanına verilen ağırlık değeri de dikkate alınarak toplanmakta ve malzeme için genel bir benzerlik oranı hesaplanmaktadır.

70 54 Çizelge 5.1. Parçalanmış malzeme tanımı SRGF LAMBA KUTU GR/310 KAR BYZ LAMBA KUTU GR 310 KAR BYZ LAMBA KUTU GR/310 KAR BYZ Şekil 5.6. Malzeme özelliklerinin benzerlik ağırlıkları Malzeme tanımı LAMBA KUTU GR/310(SRGF)KAR BYZ olan malzeme için kullanıcıya sunulan malzeme öneri ekranı Şekil 5.5 te gösterilmektedir. Ortalama benzerlik oranı yüksekten düşüğe doğru sıralanan malzeme öneri listesinde önerilen her bir malzemenin, malzeme tanımının bölünmüş bir parçası ile ne kadar benzer olduğu bilgisi de kullanıcıya sunulmaktadır. Şekil 5.6 da malzeme tanımının benzerlik ağırlık değerinin 2, malzemenin diğer özelliklerinin ağırlıklarının 1 olduğu görünmektedir. Şekil 5.7 de elde edilen her bir özelliğin benzerlik değerinin, benzerlik ağırlığı da dikkate alınarak, ortalaması alınmış ve ayrı bir sütunda gösterilen benzerlik oranı elde edilmiştir. Benzerlik hesaplamasına yönelik kod örneği EK-4 te yer almaktadır.

71 55 Şekil 5.7. Malzeme öneri listesi Kullanıcı, sistem tarafından önerilen eşlemeleri uygun bulmadığı durumunda, eşlenecek malzeme verisini kendisi belirleyerek (manuel eşleme) eşleme işlemini gerçekleştirebilmektedir. Sisteme veri yükleme işlemi ilk aşamada kullanıcıların sisteme yükleyeceği belirli bir yapıdaki excel uzantılı dosyadan gerçekleştirilmektedir. Excel dosyası sisteme yüklendikten sonra, ilgili firma yetkilisine exceli inceleme imkanı tanınmaktadır. İlgili kişinin dosyayı kontrol edip onay vermesi durumunda, excel dosyasındaki veriler ilgili firmaya özel veriler (örneğin firma kodu, kullanılan KKP sistemi) de dahil edilerek entegre ontoloji modeline aktarılır. Firma yetkilisinin uygun bulmadığı bir excel dosyasını sistemden silme yetkisi de bulunmaktadır. Görüşme yapılan tedarikçi firmaların üretici firma tarafındaki veri değişikliklerinden zamanında haberdar olmamalarının kendilerine sıkıntı yaşattığı öğrenilmişti. Tedarikçilerden alınan bu bilgi doğrultusunda sistem üzerinde sipariş, sözleşme, ürün ağacı gibi bilgileri gösterecek yapılar tasarlanmıştır. Bu sayede tedarikçilerin üretici firma sisteminde yer alan bilgileri web üzerinden takip edebilmeleri sağlanmıştır. Sipariş kalemlerine ilişkin tedarikçilerden gelen teyit bilgisi mevcut süreçte telefon, elektronik posta gibi araçlarla alınmakta ve üretici firma çalışanları tarafından KKP uygulamasına girilmektedir. Çalışmada tedarikçilerin, kendilerine açılan siparişleri görüntüleyebildikleri ekranda, siparişin kalemlerine yönelik teyit girebildikleri bir yapı da tasarlanmıştır. Bu sayede kullanıcıların teyit bilgilerini ontoloji üzerinden girmeleri ve üretici firmaların teyit takibini KKP sistemlerine erişmeye gerek duymadan yapabilmeleri sağlanmıştır. Sipariş bilgileri entegre ontoloji modelinden

72 56 okunmakta ve girilen teyit bilgileri entegre ontoloji modeline yazılmaktadır. Değiştirilen sipariş bilgilerine ilişkin günlükler veritabanına yazılarak, sipariş üzerinde kim tarafından hangi değişikliklerin yapıldığı bilgisine ulaşılmaktadır. Şekil 5.8 de sipariş görüntüleme ekranı göstermektedir. Ontoloji üzerinden siparişleri listeleme kod örneği EK-5 te verilmiştir. Şekil 5.8. Sipariş listesi Tedarik sürecinde siparişler firmaya göre değişiklik göstermektedir. Üretici firmalar için satın alma sözleşmeleri dikkate alınırken, tedarikçi firmalar için satış sözleşmesi bilgileri dikkate alınmaktadır. Ontolojide yer alan örneklerin kullanıcılara gösterileceği bir ekran tasarlanmıştır. Bu ekranda entegre ontoloji modelinde yer alan kavramlar listelenmekte ve kullanıcının seçtiği kavrama ilişkin ontolojide yer alan örnekler listelenmektedir. Ontoloji kavramlarına ilişkin kullanıcılara sunulabilecek servisler aksiyon olarak tanımlanmıştır ve seçilen kavrama ilişkin aksiyonlar dinamik oluşan ekranlarda kullanıcıya sunulmaktadır. Örneğin malzeme kavramı için ürün ağacı görüntüleme (Bill Of Material, BOM) ve karakteristik listeleme aksiyonları tanımlanmıştır, Şekil 5.9. da ilgili ekran görüntüsü yer almaktadır.

73 57 Şekil 5.9. Veri listeleme (malzeme listesi) Malzemenin ürün ağacı bilgilerine erişilmek istendiğinde entegre ontolojideki hasbommalzeme ilişkisi üzerinden malzemenin bileşenleri elde edilir. Elde edilen bileşenlerin tanımlı olduğu firmalar da ürün ağacı listesindeki bileşenlerin yanında listelenmektedirler. Şekil 5.10 da ürün ağacı gösterimine ilişkin ekran görüntüsü verilmiştir. Şekil Ürün ağacı listeleme

74 58 Çalışmada veriler yoğun olarak ontolojiden okunmakta ve ontolojiye yazılmaktadır. XML tabanlı bir dil olan OWL ile ifade edilen ontoloji kavramları Jena.NET kütüphaneleri kullanılarak.net sınıfları olarak ifade edilmektedir. Ontolojide yer alan her bir sınıf için ontolojiden okuma ve ontolojiye yazmada kullanılacak Data Transfer Object (DTO) sınıfları oluşturulmuş ve ontolojiden okunan sınıf örnekleri, sınıfa uygun DTO nesnesi olarak ifade edilmiştir. Uygulamada.NET sınıfı nesneleri üzerinden gerçekleştirilen işlemler tamamlanıp bilgiler ontolojiye yazılacağı zaman.net nesnesinden ontoloji kavramına dönüşüm sağlanarak ontolojiye yazma işlemi yapılmaktadır. Ontolojiden okuma ve ontolojiye yazmaya ilişkin temel işlemler OalEntity sınıfında gerçekleştirilmektedir. Veritabanına erişim işlemleri, LLBLGEN isimli ORM (Object-Relational Mapping) aracı kullanılarak otomatik üretilen kodlar kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Veritabanında yer alan her varlık için.net te nesnelerin otomatik oluşması ve Select, Insert, Update, Delete fonksiyonlarının hazırlanması sağlanmıştır. Entegre ontoloji modeli ile firma KKP modelleri arasında yapılan eşlemelerle firmalar arasında ontoloji seviyesinde bir bütünleşme sağlanmıştır. Entegre ontoloji modeli ile firma KKP ontolojisinin eşlenmesinden oluşan firma ontolojisi sayesinde firmanın KKP ontolojisine uygun şekilde oluşturulan ontoloji sorgu cümleleri SPARQL sorguları eşleme ontolojisi içerisinde tutulur. Eşleme ontolojisindeki SPARQL sorgusu saklayan sınıfın özellikleri aşağıda belirtilmiştir. hassparqlfield (nesne özelliği), sorgudaki kısıt alanını içerir. sparqlprefix (veri özelliği), sorguda yer alacak ön eki içerir. sparqltext (veri özelliği), sorgu cümlesini içerir. Tanımı Kablo olan mal gruplarını aramak için sorgu saklama ekranı ve saklanan sorgunun eşleme ontoloji içerisindeki nesne özellikleri ve veri özelliklerinin görüntüsü Şekil 5.11 da verilmiştir.

75 59 (a) Arama ekranı (b) Eşleme ontolojisinde saklanan SPARQL sorgusu Şekil Arama ekranı ve SPARQL sorgusu Ontoloji seviyesinde sağlanan eşleme işleminin ilişkisel veritabanı seviyesine indirilmesiyle birlikte firmaların KKP sistemleri arasında da iletişim sağlanmakta ve firma veritabanlarından güncel bilgiler alınabilmektedir. Daha önce firma eşleme ontolojisi dikkate alınarak oluşturulan SPARQL sorguları, firmanın KKP sistemindeki tablo ve sahalara uyumlu olarak oluşturulmuştur. Oluşturulan SPARQL sorgularının SQL sorgularına dönüştürülmesi ile firma KKP sistemine uygun SQL sorgu cümleleri elde edilir. Elde edilen sorgu cümleleri, müşteri tarafında yer alan ve SQL sorgusunu çalıştıran bir web servise gönderilerek KKP sisteminden güncel olarak alınmak istenen verilerin elde edilmesi sağlanmaktadır. Sistem üzerinden gerçekleştirilen işlemlere ilişkin günlük bilgileri tutulmaktadır. Teyit ekleme, silme, malzeme eşleme üzerinde değişiklik yapma gibi işlemler işlemi yapan kullanıcı, işlem öncesi değer, işlem sonrası değer gibi

76 60 verilerle birlikte veritabanına yazılmaktadır. Malzeme eşleme algoritmasına yönelik ileride iyileştirme yapmak amacıyla malzeme eşleme öneri listesi üzerinden kullanıcıların kaçıncı sırada önerilen malzeme ile eşleme işlemi yaptıkları da sistemde kayıt altına alınmaktadır. Kullanıcıların yaptığı eşlemeler incelenerek, eşlenen malzemelerin hangi malzeme özelliklerinin benzer olduğu tespit edilebilir ve benzerlik ağırlık oranları değiştirilebilir.

77 61 6. DURUM ÇALIŞMASI Tez çalışmasında ele alınacak uygulama konusu belirlenirken, mevcut bir soruna çözüm sunulması amaçlanmıştır. Üretim yapan firmaların iş süreçlerine bakıldığında firmaların ortak sorunlarından birinin, firmalar arası veri alışverişi sırasında bilgi sistemleri üzerinden iletişim ve anlaşmanın sağlanamaması olduğu görülmüştür. Firmalar arası iletişimin elektronik posta, telefon, faks gibi iletişim araçlarıyla sağlanmasının ardından firma çalışanlarının iletişim araçları üzerinden aldıkları bilgileri kendi bilgi sistemlerine işlemeleri gerekmektedir. Firmalar arası bütünleştirme sağlamayı amaçlayan uygulamaların genel çözüm önerisi, firma ikililerinin bilgi sistemleri arasında eşleme yapmak ve ardından ikili firmalar arasında gönderilen belirli formatta veri dosyaları aracılığıyla veri alışverişini gerçekleştirmektir. Belirli zaman aralıklarında dosyalar aracılığıyla firmalar arasında gidip gelen veriler firma sistemlerine yazılımlar aracılığıyla otomatik olarak işlenmektedir. Bu çözüm önerilerinde firmalar arası bilgi eşleme işlemi firma ikilileri arasında gerçekleştirilmektedir. Yani bir üretici firma ile 3 tedarikçisi arasında gerçekleşecek entegrasyon için, üretici firmanın veri modeli her bir tedarikçi firmanın veri modeli ile eşlenmektedir. Üretici firmanın veri modelinde gerçekleşecek bir değişikliğin sisteme yansıtılması için tedarikçileriyle arasındaki 3 eşleme bilgisi üzerinde güncelleme yapılması gerekmektedir. Bir firma süreç içerisinde hem üretici hem de tedarikçi rolünde yer alabilir. Örneğin üretici firmanın tedarik ettiği malzemeyi, tedarikçi firma da bir başka firmadan temin ediyor olabilir. Bu durumda bahsi geçen malzeme hem üretici firma, hem tedarikçi firma, hem de tedarikçi firmanın tedarikçisi olan firmada yer alıyor olmalıdır. Mevcut çözüm önerilerindeki ikili eşleme bilgisi ile, üretici firma ile tedarikçinin tedarikçisi olan firma arasında bahsi geçen malzemeye ilişkin bir eşleme bilgisi elde edilememektedir. Alışverişi yapılan bir malzemenin farklı firmalardaki tanımları birbirlerinden farklı olabilmektedir. Mevcut süreçte, iki firma arasındaki malzeme eşleme bilgisi ya çalışanların hafızasında yer almaktadır ya da sistemde her bir firma için o firma ile alışverişi yapılan malzemenin karşı firmadaki kod bilgisi tutulmaktadır. Her iki yöntemin de dezavantajları bulunmaktadır. Çalışanların bilgisi dahilinde yapılan eşleme işlemi çalışanın işten ayrılması ya da farklı bir departmana yönlendirilmesi ile sekteye uğrar. Karşı firmanın malzeme kodunu sistemde tutma yönteminde ise birlikte çalışılan tüm firmalar için ayrı ayrı malzeme bilgisini tutmak ve bu bilginin güncel kalmasını sağlamak

78 62 gerekmektedir. Malzeme kodunda gerçekleşecek değişiklikleri firma sistemlerine yansıtmak her iki firma için de ek iş yükü getirmektedir. Yukarıda bahsedilen sorunlar dışında, firmaların yaşadığı sürece ilişkin sorunları öğrenmek amacıyla birkaç firma ile görüşmeler yapılmıştır. Çalışmanın amacı farklı KKP sistemleri, farklı veritabanı sistemleri kullanan firmalar arasında bütünleştirme sağlamak olduğu için, görüşme yapılacak firmalar belirlenirken, üretim yapan büyük bir firma ile o firmanın tedarikçilerinden farklı KKP uygulamaları kullanan firmalar dikkate alınmıştır. Belirlenen üretici firmanın kullandığı KKP sistemi SAP iken, proje için belirlenen tedarikçi firmalar KKP sistemi olarak CANIAS, LOGO ve NETSIS kullanmaktadırlar. Tedarik sürecine ve firmaların kullandığı KKP uygulamalarına ilişkin bilgi almak amacıyla firmaların satın alma, planlama yetkilileriyle görüşmeler yapılmış ve ilgili KKP uygulamalarının web sayfaları incelenerek bilgi toplanmıştır. Firmaların işlettiği tedarik süreçlerinin çok benzer olduğu görülmüştür. Firmaların sıkıntı yaşadığı konuların temel sebebinin karşı firmanın sisteminde gerçekleşen değişikliklerden haberdar olmamalarından kaynaklandığı öğrenilmiştir. Örneğin, ürün ağacı değişiklikleri, fiyat değişiklikleri gibi değişikliklerin sipariş ve üretime yansıtılmaması firmaları olumsuz etkilemektedir. Firmalarla yapılan görüşme notlarının özeti EK-6 de yer almaktadır. Çalışma kapsamında 3 tür ontoloji geliştirilmektedir. Bunlar; 1. KKP Ontolojisi : Sistemde yer alacak her bir KKP uygulaması için veritabanı modellerinin ontolojik gösterimini içeren ontoloji. 2. Entegre Ontoloji (TİYO) : Tedarik ilişkisinde bulunan firmaların tedarik süresince kullandığı terimleri içeren ontolojidir. Firmalardan, firmaların kullandığı veritabanı sistemlerinden ve KKP uygulamalarından bağımsız genel bir terim sözlüğüdür. 3. Eşleme Ontolojisi (Firma Ontolojisi) : Her bir firmanın kullandığı KKP uygulaması ile entegre ontoloji modeli arasındaki eşleme bilgisini tutan ontolojidir. Bu ontoloji entegre ontoloji modelindeki bir kavrama, ilgili firmanın veritabanından nasıl ulaşılacağı bilgisini de içerir. SCSF ye uygun olarak geliştirilen uygulama aracılığıyla kullanıcılar kendi KKP sistemlerine ilişkin ontoloji modeli ile entegre ontoloji modeli arasında eşleme yaparlar.

79 63 Firmalar belirlendikten sonra, firmaların KKP ontolojilerinin elde edilmesi gerekmektedir. Görüşme yapılan firmaların kullandığı KKP sistemlerinin veritabanı modelleri incelenerek tedarik sürecinde kullanılan tablolar, sahalar ve ilişkiler belirlenmiştir. Belirlenen yapılara ilişkin veri modeli MYSQL veritabanında yeniden oluşturulmuştur. MYSQL de oluşturulan KKP modelinin ontolojik gösterimi Relational Owl aracı kullanılarak elde edilmiştir. SAP ve NETSİS için oluşturulan KKP ontolojilerine ilişkin görüntüler Şekil 6.1 ve Şekil 6.2 de gösterilmektedir. Şekil 6.1. SAP KKP ontolojisi Şekil 6.2. NETSİS KKP ontolojisi

80 64 İncelenen KKP uygulamaları ve firmalarla yapılan görüşmeler kapsamında genel bir Tedarik İlişkileri Yönetimi Ontolojisi (entegre ontoloji) oluşturulmaktadır. Bu işleme ilişkin ayrıntılar dokümanın 4. bölümünde anlatılmıştır. Entegre ontoloji modeli sayesinde firmalar arasında ortak bir anlamsallık sağlanmaktadır. Entegre ontoloji modeli üzerinden firma veritabanı sistemlerine sorgulama yapılabilmesi için, entegre ontoloji modelinde yer alan kavramlara firma veritabanı modelleri üzerinden nasıl erişilebileceği bilgisine ihtiyaç duyulmaktadır. Veri modelleri üzerinden bu bilgiyi sunan yapı firma ontolojisi olarak adlandırılmaktadır. Firma ontolojisini elde edebilmek için, KKP ontolojisi ile entegre ontoloji arasında eşleme işlemi yapılmalıdır. Firma kullanıcıları arayüz aracılığıyla eşleme işlemini gerçekleştirmektedir. Eşleme işlemi iki aşamadan oluşmaktadır. 1. Entegre ontolojide yer alan sınıflara ait veriyi firma veritabanından çekebilmek için gerekli olan SQL sorgusunun belirlenmesi. Bu işlem, seçilen sınıf için sınıf özelliklerine karşılık gelen tablo ve sahaların ekrandan seçilmesiyle gerçekleştirilmektedir. 2. Seçilen tablo ve sahaların, sınıfın her bir özelliği ile eşlenmesi. Eşleme işlemi tamamlandığında firma ontolojisi olarak isimlendirilen ve entegre ontoloji ile KKP ontolojisi arasındaki eşleme bilgilerini tutan bir ontoloji modeli yaratılmaktadır. Eşleme ontolojisinde yer alan ClassMap ve PropertyMap sınıfları, entegre ontolojideki sınıflardan eşleme yapılan sınıf ve özelliklerinin bilgisini tutmaktadır. Eşleme ontolojisinde yer alan Sql, SqlField, SqlFieldGroupingFunction, SqlField, SqlOperator, SqlRestriction sınıfları eşlenen entegre ontoloji kavramına firmanın veritabanı üzerinden nasıl bir sorguyla erişilebileceği hakkında bilgi vermektedir. Ontoloji oluşturulduğunda entegre ontolojideki tüm kavramlar için birer ClassMap örneği yaratılır. Sınıflar için eşleme işlemi yapıldıkça ClassMap örneklerinin özellikleri doldurulur. Şekil 6.3 te SAP kullanan firmanın eşleme ontolojisinde yer alan ClassMap örnekleri gösterilmektedir.

81 65 Şekil 6.3. Eşleme ontolojisindeki ClassMap örnekleri Eşleme işlemleri için, kullanıcı sisteme giriş yaptığında karşısına Şekil 6.4 teki gibi entegre ontoloji sınıfları listelenir. Kullanıcı eşleme yapmak istediği sınıfı seçtiğinde karşısına eşleme ekranı çıkmaktadır. Şekil 6.4. Entegre ontoloji sınıfları Seçilen entegre ontoloji sınıfının özellikleri ekranın sol tarafında listelenir. Eşleme yapılacak tablo ve saha bilgisi, kullanıcıya tanımlanmış olan KKP ontolojisinden çekilerek ekrana listelenir. Şekil 6.5 te gösterilen listede, entegre ontoloji modelinden eşlenmek üzere seçilen sınıfa ait verilerin veritabanındaki hangi tablolardan alınacağı seçilmelidir.

82 66 Şekil 6.5. KKP tablo listesi Tablo seçiminin ardından, seçilen tablolara ait sahalar ekrana listelenmektedir. Gelen listede, entegre ontolojideki sınıfa ait verilerin hangi sahalardan geleceği kullanıcı tarafından seçilmelidir. Kullanıcı saha seçtikçe, Şekil 6.6 da alt kısımda yer alan SQL alanında SQL sorgusu oluşturulmaktadır. Oluşturulan SQL sorgusu, ilgili firmanın veritabanı üzerinde çalıştırıldığında, entegre ontoloji modelinden seçilen sınıfa ait veriler güncel olarak alınacaktır. Şekil 6.6. Ontoloji eşleme ekranı (saha seçimi) Yukarıda bahsedilen işlemlerle bir ontoloji sınıfına ait verilere nasıl ulaşılacağı belirlenmektedir. Bir ontoloji sınıfının birden çok özelliği olabilir, hazırlanan SQL sorguları ile birden çok özelliğe yönelik veri alınmaktadır. Bir

83 67 sonraki adımda, eşleme ekranında seçilen sahaların entegre ontolojideki sınıfın hangi özelliklerine karşılık geldiği belirlenmelidir. Şekil 6.7 bu adımı anlatmaktadır. Ekranın sol tarafında KKP sisteminden (SAP den) seçilen tablo ve saha, sağ tarafta ise entegre ontolojiden seçilen sınıf ve özellikleri yer almaktadır. Kullanıcı soldaki listeden uygun sahayı sağ tarafa sürükleyerek eşleme işlemini gerçekleştirir. Şekil 6.7. Ontoloji eşleme ekranı (saha eşleştirme) Buraya kadar gerçekleştirilen adımlarla model seviyesinde eşleme işlemi tamamlanmıştır. KKP ontoloji modelleri ile entegre ontoloji modeli arasında yapılan eşlemelerle entegre ontoloji modelinde yer alan kavramlara her firma için ilişkisel veri modeli üzerinden nasıl erişileceği belirlenmiştir. Bundan sonraki adımlar ontolojiye veri yükleme, veri listeleme, sipariş ve sözleşme görüntüleme, malzeme eşleme vb. işlemlerin gerçekleştirilmesi olacaktır. Entegrasyon işlemleri entegre ontoloji içinde yer alan örnekler üzerinde gerçekleşmektedir, bu nedenle firma verilerinin entegre ontoloji modeline aktarılması gerekmektedir. Formatı önceden belirlenmiş bir dosya aracılığıyla veriler sisteme yüklenmektedir. Sisteme yüklenen veriler ontolojiye aktarılmadan önce bekleme durumuna geçmektedirler. Bekleme durumundaki veri dosyaları, yetkili bir kullanıcı tarafından kontrol edildikten sonra entegre ontolojiye aktarım için uygun bulunursa kullanıcı tarafından onaylanır ve veriler entegre ontoloji modeline aktarılırlar. Sipariş görüntüleme ekranında, sisteme giriş yapan firmanın siparişleri listelenir. Şekil 6.8 de sipariş listeleme ekranı görülmektedir. Sistemde satın alma siparişi ve satış siparişi olmak üzere 2 tür sipariş tutulmaktadır. Üretici firma sisteme giriş yaptığında satın alma siparişleri listelenmektedir. Bu listede siparişin satıcısı, sipariş kalemleri, miktar, fiyat vb. bilgiler ontolojiden çekilerek görüntülenmektedir. Üretici firmanın satın alma siparişinde yer alan bilgiler, siparişin satıcısı için satış siparişinde yer almaktadır. Tedarikçi sisteme giriş yaptığında satış siparişine ilişkin teyitleri geliştirilen uygulama üzerinden girilebilmektedir. Üretici firma satın alma siparişini görüntülerken tedarikçinin girmiş olduğu teyitler de ekrana yansımaktadır.

84 68 Şekil 6.8. Sipariş listeleme ekranı Sözleşmeler de tıpkı siparişler gibi üretici sözleşmeleri ve satıcı sözleşmeleri olarak iki türde sistemde tutulmaktadır. Üretici firma olarak sisteme giriş yapıldığında tedarikçi sözleşmeleri listelenmektedir. Sisteme giriş yapan firma tedarikçi firma ise üretici sözleşmeleri ekranında üretici firmalarla yapmış olduğu sözleşmeleri görüntüleyebilir. Şekil 6.9 tedarikçi sözleşmeleri listeleme ekranını göstermektedir. Şekil 6.9. Sözleşme listeleme ekranı Tedarikçi firmalar, sattıkları malzemenin üretici tarafındaki kodunu kendi sistemlerinde tutmaktadırlar. Firmalarda kod bazında tutulan bu bilgi, bir üretici firmada malzeme kodunun değişmesi durumunda bir çok tedarikçi firmada güncelleme yapılmasını gerektirmektedir. Alışverişi yapılan malzemelerin her iki firma sisteminde de tanımlı olması ve bütünleştirme sistemi dahilinde üretici ve tedarikçi firmaların verilerinin entegre ontoloji üzerinde tutulması, firma malzemeleri arasında eşleme işleminin bütünleştirme sistemi üzerinden gerçekleşmesini mümkün kılmaktadır. Eşleme işlemi için 5. bölümde ayrıntıları anlatılan benzerlik algoritması kullanılarak kullanıcıya eşleme önerilerinde bulunulur. Kullanıcı öneri listesinden malzeme seçebileceği gibi, kendisinin tespit

85 69 ettiği bir malzeme ile de eşleme işlemini gerçekleştirebilir. Eşlenmiş malzeme bilgisi entegre ontolojideki Malzeme sınıfının MatchWith özelliği içerisinde saklanmaktadır. Şekil 6.10 da malzeme eşleme ve malzeme öneri ekranı görülmektedir. Kullanıcı, malzeme eşleme işlemini gerçekleştirmek istediği firmayı ve kendi malzemeleri arasından eşleme yapmak istediği malzemeyi seçer. Eşleme için önerilen malzeme listesi benzerlik oranlarıyla birlikte listelenir. Kullanıcının eşlemek istediği malzemeyi seçip kaydetmesiyle birlikte eşleme işlemi ontolojiye aktarılır. GRIP TRAY ICE/145(S.W.) isimli malzeme için gelen eşleme öneri listesine bakıldığında, 5. bölümde anlatılan eşleme için benzerlik ağırlık değerlerinin dikkate alındığı görülmektedir. Malzeme kodunun benzerlik ağırlık oranı 0, malzeme tanımının benzerlik ağırlık oranı 2, malzemenin diğer özelliklerinin benzerlik ağırlık oranı 1 olarak verilmiştir. (a) Eşleştirilecek malzeme (b) Önerilen malzeme listesi Şekil Malzeme eşleme ve öneri

86 70 Kullanıcı eşleştirme işlemini yaptığında, eşleşen malzeme bilgisi malzeme listesinde de görülmektedir. Şekil 6.11 eşleşen malzemeleri göstermektedir. Kullanıcı isterse bu ekrandan eşleme bilgisini silebilir. Şekil Eşleşen malzemeler Veri listeleme ekranında entegre ontolojideki tüm sınıflarda yer alan veriler görülebilmektedir. Malzeme sınıfı için verilerin listelendiği ekranda, seçilen malzemenin karakteristikleri ve ürün ağacı görüntülenebilir. Ürün ağacı gösterimi iki şekilde gerçekleştirilmiştir, malzemenin alt bileşenleri ve malzemenin bileşen olarak geçtiği malzeme bilgileri ekrana listelenmektedir. Kullanıcıya, malzemenin ürün ağacında yer alan bir bileşenin hangi firmalardan tedarik edilebileceği bilgisi de sistemde yapılmış olan malzeme eşleme bilgileri göz önünde bulundurularak malzeme her bir bileşeninin yanında gösterilmektedir. Şekil 6.12 de malzemenin ürün ağacının görüntülenmesi gösterilmektedir. Şekil Veri listeleme