T RE-AYAKLIKIRI NDAN B R LAGYNOS

Transkript

1 541 T RE-AYAKLIKIRI NDAN B R LAGYNOS B NNUR GÜRLER * Ayakl k r Köyü Tire ilçe merkezinin bat s ndad r. Yak n nda bulunan Hasançavufllar 1, Kurflak, Kumtepe ve Darmara 2 köyleri ile civarlar nda nekropol alanlar, tümülüsler ve yerleflimlere ait yap kal nt lar saptanm flt r. Söz konusu lagynos Tire Müzesi ne 779 envanter numaras ile kay tl d r ve Tire nin Ayakl k r Köyü nde bulunmufl olup Fahri Bulgurcu taraf ndan müzeye hediye edilmifltir. Tire nin Ayakl k r Köyü nde bulunmufl olan bu lagynos 13, 1 cm. yüksekli e, 3 cm. a z çap na ve 6, 3 cm. kaide çap na sahiptir. Kiremit rengi ve mikal hamuru vard r. Hafif d fla çekik a zl, ince-uzun boyunlu ve yivli kulpludur. Gövdenin en genifl yeri ortadad r. Kaide halka biçimlidir. Omzunda f rça vurufllar yla yap lm fl oranj renkte girlandlar, gövdenin en genifl yerinde kal n bir bant ve gövde alt nda ince tek bir bant yer al r. Kaide tek bir bant halinde boyanm flt r. Büyük bir k sm kireçle kapl olan lagynos tamd r. Dekorlar aç k renk zemin üzerine koyu renklerle yap lan seramikler vazo ressaml n n Hellenistik Dönemdeki yenili idir. Bu tür dekorasyon Akdeniz de yayg nd r 3. Süsleme, fildifli astar üzerine dekoratif resim stilinde * Doç. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü 1 J. Keil, A.v. Premerstein, Bericht über eine dritte Reise in Lydien, Wien 1914, 82, 98. Bu köyde, biri Ephesos Artemis Tap na ile ilgili s n r yaz t olmak üzere çeflitli yaz tlar bulunmufltur. 2 Keil- Premerstein 1914, 82, 85, 97. Buradaki yerleflim Almura ad n tafl maktayd. Köyde çeflitli yaz tlar ve yap kal nt lar saptanm flt r Darmara n n yak n nda iki katoikia daha vard r. Magnola ve Salinda (ya da Alinda). 3 G.Leroux, Lagynos, Paris 1913, 15-72; O. Vessberg, A. Westholm, The Hellenistic and Roman Periods in Cyprus, SCE IV, 3, Stockholm 1956, 40; F.O.Waage, Antioch on the Orontes IV, 1, Ceramics and Islamic Coins, Princeton N.J. 1948, 28;J. Schafer, Hellenistische Keramik aus Pergamon, PF 2, Berlin 1968,101; E. Boehringer, F. Kraus, Das Temenos für den Herrsherkult, AvP IX, Berlin, Leipzig 1937, ; P. Hellström, Pottery of Classical and Later Date Terracotta Lamps and Glass,Labraunda II, 1, Lund 1965, 18; P. Brunea, La vaisselle, L ilot de la maison des Comediens, Delos XXVII, Paris 1970, 251; V. Mitsopoulos-Leon, Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos Kleinfunde, 1. Teil: Keramik hellenistischer und römischer Zeit, FiE IX 2/2, Wien 1991, 75-76; J.W. rowfoot, G.M.Crowfoot, K.M. Kenyon, The Objects from

2 542 yap l r. Bu stilde süslenen bafll ca form lagynos oldu u için süsleme lagynos tarz olarak da adland r l r. Karadeniz k y lar ndan Bat Anadolu k y lar na, Delos ve K br s tan M s r a kadar genifl bir alanda bu tarz süslemeye sahip seramikler görülür 4. Beyaz zeminli serami in ç k fl yeri sorusu henüz cevaplanamam flt r. Stil ve teknik bir çok yerdeki geç klasik beyaz zeminli seramiklere ba lan r 5. Seramik ihraç eden bir merkez olan K r m n bu stilin ç k fl yeri oldu u düflünülmektedir 6. Di er bir görüfl, kayna n do u Akdeniz bölgesi ve özellikle buradaki thymiaterion formlar üzerindeki süslemeler oldu u biçimindedir 7. Bu tip süsleme M.Ö.2.yüzy lda yayg nd r 8. Lagynos formu do u Yunan kökenlidir 9. Do u Akdeniz de en az iki ayr üretim yeri kabul edilmektedir. Bunlardan bir tanesi yüksek kalitede ve destekli krater, pyxis gibi çok say da form çeflidine sahiptir. Formlar n yay l m alan, bu üretim yerinin Pergamon ya da civar oldu unu gösterir 10. Pergamon ithalleri çeflitli merkezlerde ele geçmifltir. Di er üretim yeri olarak K br s düflünülmektedir 11. Form K br s ta da yayg nd r ve burada klasik dönemden beri izlenen form ve dekorasyon gelene i vard r 12. Lagynoslara K ta Yunanistan, Suriye, Filistin ve Kuzey Afrika da az rastlanmas buralarda üretilmediklerini gösterir. Samaria,Samaria-Sebaste: Report of the Work of the Joint Expedition in and of the British Expedition in 1935, III, London 1957, 176; F.F. Jones, The Hellenistic and Roman Periods, Excavations at Gözlü Kule, Tarsus Vol.I, Princeton 1950, 167; R.Tölle-Kastenbein, R.Felsch, U.Jantzen, Das Kastro Tigani, Die Bauten und Funde griechischer, römischer und byzantinischer Zeit, Samos Band XIV, Bonn 1974, J. Boardman, Greek Emporio: Excavations in Chios , BSA Supplementary Volume 62, Oxford 1967, 174; Samaria III, PF 2, 101; FiE IX 2/2, PF 2, Boadman 1967, 175, Nr ; Samaria III, 176, Abb.25; FiE IX 2/2, Leroux 1913, 101; PF 2, 111; O. Ziegenaus, G. De Luca, Das Asklepieion, AvP XI, 2, Berlin 1975, , Nr.101/2; Labraunda II, 1, 19; Samos XIV, 155; Delos XXVII, 251; FiE IX 2/2, Taf Leroux 1913, 104; R.M.Cook, Greek Painted Pottery, A. Conze, Die Kleinfunde aus Pergamon, Berlin 1903, 17; PF 2, 101; A. Conze, Stadt und Landschaft, AvP I, 2, Berlin 1913, 277; AvP IX, 122; Leroux 1913, 55 no.107; Samos XIV, 155; FiE IX 2/2, Taf.90 E 12, E SCE IV, 3, 57, SCE IV, 3, 57, 59.

3 Bununla beraber form erkendir. Hellenistik dönemde gövde, bazen yuvarlak bazen keskin köfleli veya dikdörtgene yak n d fl hatta sahiptir. Uzunince boyun, kal nlaflm fl dudak, düz ya da yuvarlak kesitli dikey kulp vard r 13. Leroux, formun az ya da hiç kronolojik geliflim tafl mad n söyler. Formu, lagynosun tarihi için bir iflaret de ildir. Fakat bununla beraber Westholm un bu noktayla ilgili önerisi farkl d r 14. Westholm, geliflmede paralel e ilimler saptar: bir k sm nda gövde yüksek alt k s m ve alçak üst k s mdan oluflurken, di erlerinde bu iki k s m eflittir ve karina ikisini birlefltirir. Geliflimin sonraki evresinde form fliflmanlar, kaide genifller ve alt yar konik olmaktan silindir olmaya do ru gider. Geç tip giderek bas klafl r ve karina hala keskindir. Westholm boynun ve a z n da kronolojik önem tafl d n kabul eder. Leroux, lagynoslar n M.Ö.3.yüzy l n sonuna do ru yap lmaya baflland klar n, M.Ö.1.yüzy l n ortalar nda hâlâ kullan ld klar n belirtir 15. Atina da en erken lagynoslar M.Ö.3.yüzy lda görülmeye bafllanm flt r 16. Bu yüzy lda K br s ta da görülürler 17. Fakat M.Ö.2.yüzy la kadar s k de illerdir 18. M.Ö. 1.yüzy l n ilk yar s nda da kullan lmaya devam ederler fakat erken Roma kontekstlerinde rastlanmazlar 19. En geç örnek Antikythera bat ndad r 20 ve M.Ö. 1.yüzy l ortalar ndan sonra de ildir. M.Ö.2.yüzy lda yayg n olan beyaz zeminli seramiklere ait örnekler Pergamon da en erken M.Ö.2.yüzy l n ilk yar s na 21 Ephesos da M.Ö. 200 civar na 22 verilir. Pergamon da Zeus Suna n n alt ndan beyaz zeminli seramiklere ait parça gelmemifltir. Asklepieion dan gelen parçalar M.Ö.2.yüzy l n ilk yar s na aittir. Bu tür Pergamon da M.Ö.2.yüzy ldan önce biliniyor de ildir 23. Ephesos da bu tür süslemeye sahip kaplara ait parçalar M.Ö.200 civar ndand r 24. Di er merkezlerde de M.Ö.2.yüzy l n bafl ndan H. A. Thompson, Two Centuries of Hellenistic Pottery, Hesperia 3, 1934, SCE IV, 3, 75; Thompson 1934, Thompson 1934, 451; Leroux 1913, R. H. Howland, The Athenian Agora IV, Greek Lamps and Their Survivals, Princeton N.J. 1958, 95; Leroux 1913, SCE IV, 3, Leroux 1913, 101 vd.; PF 2, 111; Labraunda II, 1, 19; AvP XI, 2, Nr.101/2 (2.yüzy l), Nr (2.yüzy l n üçüncü çeyre inden önce de il); Samos XIV, 155; Delos XXVII, Leroux 1913, C.Bol, Die Skulpturen von Antikythera, AM 2, Beih; Leroux, 43 nr PF 2, 112; AvP XI, 2, Taf.43 Nr.101/2, Nr FiE IX 2/2, 76, Taf PF 2, 112; AvP XI, 2, Taf.43 Nr.101/2, FiE IX 2/2, 76, Taf

4 544 önceye verilen örnek yoktur. Beyaz zeminli seramik grubunun flimdiye dek saptanabilen en erken örne i Metropolis te bulunmufl ve sikkelerle M.Ö.3.yüzy l n ikinci çeyre ine tarihlenmifl bir hydria d r 25. Samos da Kastro da ve Heraion da bu tür serami e ait parçalar bulunmufltur 26. Priene, Tarsus, Antiokhia, Samaria ve Karadeniz deki Mirmeki de az say da parça vard r 27. K br s ve Samos da da bu tür seramik ele geçmifltir 28. Tarsus ve Antiokhia dan ise çok az parça bilinmektedir 29. Edebi kaynaklar ve skenderiye deki bir parçan n omzundaki yaz lagynoslar n flarap testisi olarak festivallerde kullan ld n gösterir 30. Lagynoslar kutlama, festival, davet, flölen gibi özel durumlarda kullan l r 31 Ephesos da Prytaneion da bulunmas formun kutlamalarla ilgisini gösterir 32 Dekor genellikle boyunda ve omuzda yer al r, natüralist motiflerden oluflur ve empresyonist stildedir 33. En çok bilinen konular Dionysos çemberi, oval çelenkler, kithara, syrinx, trigonos, harp gibi müzik aletleri, çizgilerle doldurulmufl oval objeler (müzik aleti olabilir), amphora, lagynos, kantharos, yunus, vazoyu çevreleyen sarmafl k ve defne çelenkleriyle kurdelelerdir 34. Ayak halkalar paralel çizgilerle dekore edilir. Renk sar dan oranja, kahverenginden k rm z ve siyah ms k rm z ya kadar de iflir. Süslemelerde merkez ve taflra ay r m izlenir. Bat Anadolu da Menderes Bölgesi, Delos, skenderiye, Kyrenaika ve K r m daki buluntular kalitelidir 35. Pergamon da süslemenin kronolojik dizisi saptanm flt r 36. Burada dekorasyon stili çizgiselden resimsele do ru geliflir. zlenimci tasvirler ço u 25 B. Gürler, Metropolis in Hellenistik Dönem Serami i, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, zmir 1994 (yay nlanmam fl doktora tezi), Samos XIV, Th. Wiegand, H. Schrader, Priene, Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren , Berlin 1904, ; Tarsus I, 226; Antioch IV, 1, 28; Samaria III, 304; M.L.Bernhard, La Ceramique Hellenistique de Mirmeki, Atti del VII Congresso internaz. di Archeol. Classica III, Roma 1961, SCE IV,3, 40; Samos XIV, Tarsus I, Fig.132, 134; Antioch IV,1, Thompson 1934, Labraunda II, 1, 21; PF 2, FiE IX 2/2, 75 ve dipnot Leroux 1913, Labraunda II, 1, 18; PF 2, 105 vd.. 35 Boardman 1967, ; Delos XXVII, 251 vd.. 36 PF 2, 104.

5 kere natürmort hissini verir 37. Lagynos, kanne, tabak, destekli krater, thymiaterion ve pyxis formlar bu tarzda süslenir. Süslemelerde f rçaya al nan malzeme miktar na ve darbenin kal nl na ba l olarak turuncudan kahverengiye ve siyaha kadar de iflen tonlar n elde edilebilme imkan dekorun resimsel karakterini artt r r. Dekorasyonun bu stilinin paralelleri Attika daki Bat Yamac Seramikleri üzerinde de izlenir 38. Burada da resim elemanlar izlenimci bir etki verirler. Beyaz zeminli seramikler üzerindeki tasvirler Hellenistik dönem duvar resimleriyle iliflkilidir 39. Her ikisinde de çizgiselden resimsele do ru bir de iflim vard r. Ayakl k r Köyü nde bulunmufl olan lagynosun omuzundaki girland dekorunun benzeri Metropolis te bulunmufl olan pyxis formundaki bir urnenin gövdesi üzerinde de 40 görülür. F rça vurufllar yla yap lm fl girlandlara Samos da bulunmufl Pergamon dan ithal iki lagynos parças üzerinde de rastlan r 41. Pergamon da Asklepieion da bulunan iki lagynos parças ndan birinde f rça vurufllar yla yap lm fl girland vard r 42. Pergamon parçalar Argos da mezar kompleksinden gelen malzemeyle karfl laflt r larak M.Ö.2.yüzly l n ikinci yar s na tarihlenmifltir 43. Dekorasyonlar nda kurdelelerle tutturulmufl girlandlar kullan lan beyaz zeminli seramik örneklerine Tomis de de rastlanmaktad r 44. Buradaki örnekler M.Ö.2.yüzy l n ortalar na tarihlenen bir mezarda ele geçmifltir 45. Pergamon da tabaklarda birbirine kurdelelerle ba lanm fl girlandlar, f rça ile yap lm fl diller, tek merkezden ç kan yapraklar ve aralar nda f rça vurufllar yla yap lm fl lekeler vard r 46. Ayn motifler lagynos omuz parçalar FiE IX 2/2, Thompson 1934, Seramikler üzerindeki tasvirlerin benzerleri Delos da Hellenistik dönem evlerindeki mozaiklerde ve duvar süslemelerinde görülür. Karfl laflt rma için bkz: E. Pfuhl, Malerei und Zeichnung der Griechen II, Munich 1923, Taf. 694 ve J. Chamonard, Les mosaiques de la maison des masques, Delos XIV, Paris 1935, Pl.8, R. Meriç, Metropolis in Ionien, Ergebnisse einer Survey-Unternehmung in den Jahren , Königstein/Ts. 1982, Abb.97; Gürler 1994, s.33, Çiz.14, Lev.5, 6, no Samos XIV, 156, Abb.251 A, B. 42 AvP XI, 2, Taf.43, P. Bruneau, Tombes d Argos, BCH 94, 1970, M. Bucovala, Necropole Elenistice La Tomis, Constanta 1967, Bucovala 1967, Pf 2, Abb.6 no.1-3, Abb.7 no.1, Taf.42 F 1, F 3, F 4; D. Pinkwart, W. Stammnitz, Peristylhauser Westlich Der Unteren Agora, AvP XIV, Berlin 1984, Taf.24 K 91.

6 546 üzerinde de görülür 47. Pergamon daki bu parçalar M.Ö.2.yüzy l n ilk yar s na verilir 48. Pergamon da Asklepieion da tiyatro sondaj ndan gelen lagynos omuz parçalar üzerinde tek merkezli yaprak kompozisyonlar, girlandlar ve müzik aletleri vard r 49. Parçalar M.Ö.2.yüzy l ortas na veya biraz sonras na tarihlenir 50. Benzer süslemelere sahip beyaz zeminli seramikler Pergamon dan Olbia ya da ithal edilmifltir 51. F rça vurufllar yla yap lm fl girlandlara Labranda buluntular nda da rastlan r 52. Tire nin Ayakl k r Köyü nde bulunmufl olan bu lagynosu geç özellikler tafl yan formu, dekorasyon özellikleri ve benzer dekora sahip kesin tarihli örnekler yard m yla M.Ö. 2.yüzy l n ilk yar s na tarihlemek yanl fl olmasa gerektir. Dekorasyondaki yo un Pergamon etkileri de karfl laflt rmal örnekler için bu merkezin dikkate al nmas n gerekli k lar. Pergamon, beyaz zeminli seramik üreten bir merkez olarak düflünülmektedir. Ayr ca Pergamon bu zamanda, özellikle Bat Anadolu üzerinde, hem idari a rl olan bir kent hemde bir sanat merkezidir. Bu lagynos ayn zamanda henüz araflt r lmam fl bir bölge aç s ndan da önem tafl maktad r. 47 PF 2, Taf.43 F 12, F 13, F 18, F 20, F 22, F 26, F PF 2, AvP XI, 2, Taf.43, AvP XI, 2, E.B. de Ballu, Olbia, Cite Antique Du Littoral Nord de la Mer Noir, eiden 1972, Pl.XXXVIII No.1, 3, Labraunda II, 1, 19.

7

8