Çelik Yapı İmalatında Geçerli Uluslararası Standartlar ve Mevzuat

Transkript

1 306 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu Çelik Yapı İmalatında Geçerli Uluslararası Standartlar ve Mevzuat İlker Ergün Selanik 2 Caddesi No: 78/7 Kızılay / Ankara ilker@ilkerergun.com.tr Öz Bu makale, çelik yapı uygulamaları alanında geçerli standartlar ve mevcut yasal düzenlemeler hakkında genel bilgi sağlar. Ayrıca çelik yapı sektöründeki denetim ve belgelendirme süreçlerindeki aksayan tarafları ele alır. Çelik yapı uygulamaları, Avrupa da Yapı Malzemeleri Yönetmeliği ve EN 1090 standardına göre uygulanmakta iken Amerika da ANSI/AISC 360 Şartnamesi geçerlidir. Bunların yanında ISO da daha önce geçerli olan ISO :1999 standardının yerine ISO standardını hazırlamakta. Anahtar sözcükler Yapı Malzemeleri Yönetmeliği, çelik yapı, EN 1090, ISO 3834, ANSI/AISC 360, ISO 17607, denetim, belgelendirme Abstract This article provides general information about current standards and existing legal regulations on the steel structure executions. It also deals with difficulties of the inspection and certification process in the steel structure manufacturing sector. Execution of steel structure is applies according to Construction Products Regulation and EN 1090 standard in Europe, while in the United States, ANSI / AISC 360 Specification applies. Besides these, ISO is preparing ISO standard instead of ISO : 1999 standard which is already valid. Keywords Construction Products Regulation, steel structure, EN 1090, ISO 3834, ANSI/AISC 360, ISO 17607, audit, certification

2 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu 307 Türkiye ile Avrupa Birliği arasındaki bağ ilk olarak 1 Aralık 1964 tarihli Ankara Anlaşması ile başlamıştır. Daha sonraki dönemde yapılan çalışmalar neticesinde 1 Ocak 1996 tarihinde Gümrük Birliğinin yürürlüğe konulması ile Türkiye, Avrupa Birliği içinde özel bir statüye sahip olmuştur. Bu süreç ile birlikte özellikle Avrupa daki ürün mevzuatlarına uyum için yeri yönetmelikler hazırlanmaya başlanmıştır. 11 Ocak 2002 tarihinde yürürlüğe giren "Ürünlere ilişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması ve Uygulanmasına Dair Kanun" kapsamındaki ürünlerin piyasaya arz edilebilmesi için CE işareti bulundurması zorunlu hale gelmiştir. Avrupa dışında ürünlerini Amerika ya satan imalatçılar American Institute of Steel Construction un oluşturduğu standartlar ve buna bağlı olarak kaynak için AWS, boya için SSPC standartlarını kullanmak durumundadır. Özellikle yapı tasarımı konusunda ülkelerin yönetmelik ve standartları kendi fiziki ve çevresel (rüzgar, yağış, sıcaklık, deprem vb.) şartlarına uyacak şekilde yeniden düzenlemesi yada ulusal ekler ile güncellemesi beklenmektedir. Bu kapsamda 4 Şubat 2016 tarihinde sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak tarihinde yürürlüğe giren Çelik Yapıların Tasarım, Hesap ve Yapım Esaslarına Dair Yönetmelik ile çelik yapı tasarımındaki bu uyum sağlanmaya çalışılmıştır. Mevcut yönetmeliklerin dışında Türk Yapısal Çelik Derneği de çelik şartnameleri hazırlayarak sektöre yön vermektedir. Avrupa Yapı Malzemeleri Regülasyonu 305/2011/EU nolu Avrupa Yapı Malzemeleri Regülasyonu ve Türkiye deki karşılığı 10 Temmuz 2013 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Yapı Malzemeleri Yönetmeliği (305/2011/AB) ile tüm yapı malzemelerinin hangi sistemde CE işaretlemesi yapılacağı belirlenmiştir. Yapı Malzemeleri Yönetmeliği, çelik ve alüminyumdan kaynaklı ya da kaynaksız şekilde üretilmiş tüm yapı ve yapı bileşenlerini kapsamaktadır. Yönetmeliği, yapının basitliği ve kullanım amacına bakılmaksızın tüm malzemelerin ilgili standartların şartlarına uymasını ve üzerinde veya dokümanlarında CE ibaresinin bulunmasını şart koşar. Yönetmeliğe bağlı Yapı Malzemeleri Yönetmeliği Kapsamında Uygulanacak Teknik Şartnamelerin Yayımlanması Hakkında Tebliğ ile de kapsam dahilinde olan tüm ürünler, bu ürünlerin harmonize standartları ve hangi tarihten itibaren CE işaretleme zorunluluğu olduğu belirlenmiştir.

3 308 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu Bu tebliğe göre çelik ve alüminyum yapı malzemeleri ile ilgili harmonize standart EN 1090 Çelik ve Alüminyum Yapı Uygulamaları dır. Yine aynı tebliğ gereğince çelik ve alüminyum yapı malzemelerinde CE işaretleme 1 Temmuz 2014 tarihinden itibaren yasal zorunluluktur. Gümrük birliği nedeniyle bu yasalar Avrupa ekonomik birliği ve Türkiye yi kapsar. EN 1090 Çelik ve Alüminyum Yapı Uygulamaları Standardı Üç bölüm şeklinde hazırlanmış olan EN 1090 standardının ilk bölümü denetim ve belgelendirme esaslarını belirler. İkinci bölüm çelik yapı uygulamalarını tarif ederken, üçüncü bölümde de alüminyum yapı uygulamaları anlatılmaktadır. EN 1090 standardı dokümantasyondan öte bir uygulama standardıdır. Elbette bazı maddelerin şirkette nasıl uygulanacağına dair dokümanlar oluşturulması gerekse de, asıl konu uygulamanın standardın gerekliliklerine uygun yapılmasıdır. Standart, yapısal projenin taşıdığı risklere uygun imalat ve kontrol kriterlerinin belirlenmesi, imalat, kaynak kontrol ve kalite kontrol personellerinin kalifikasyonu, ham ve yarı mamul malzemelerin satın alma koşulları ve kaliteleri, malzemelerin imalat öncesi hazırlık aşamaları (kesme, delme, düzeltme, gerilim giderme...), taşıma ve depolama işleri, parçaların birleştirilmesi, kaynak, cıvatalı ve perçinli bağlantılar, boya ve korozyondan koruma, şantiye montajı, ürünün veya bileşenin geometrik toleransları, tüm adımların kontrol, test ve muayeneleri ile ilgili detaylı bilgiler içerir Çelik ve alüminyum yapı uygulamaları standardının ana başlıkları şöyledir: 1. Kapsam 2. Atıf yapılan standart ve/veya dokümanlar 3. Terimler ve tarifleri 4. Şartnameler ve Dokümantasyon 5. Bileşen malzemesi mamuller 6. Hazırlama ve montaj 7. Kaynak 8. Mekanik bağlama 9. Kurulum 10. Yüzey işlemi 11. Geometrik toleranslar 12. Muayene, deney ve düzeltme EN 1090 Standardında Uygulama Sınıfları EN 1090 standardında EXC1 den EXC4 e kadar dört farklı uygulama sınıfı tanımlanmıştır. Uygulama sınıflarından EXC1, basit yapılar için, en az gerekliliği olan

4 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu 309 sınıf; EXC4, riskli yapılar için, en fazla gerekliliği olan yapı uygulama sınıfıdır. Uygulama sınıfının belirlenmesi için tasarım aşamasında belirlenmesi gereken üç kriter vardır. Belirlenmesi gereken bu kriterler aşağıdaki gibidir: Sonuç (Önem) Sınıfı / CC (Consequence Class) Hizmet Sınıfı / SC (Service Category) İmalat Sınıfı / PC (Production Category) Sonuç sınıfının seçimi, bir bileşenin çökmesi veya bozulmasının insana, ekonomik veya çevreye yaptığı tahmin edilebilir sonuçları bakımından değerlendirilerek belirlenir. Sonuç sınıfının belirlenmesi EN 1990 standardında tarif edilmiştir. Hizmet kategorisi, yapının çalışma şartları göz önünde bulundurularak yapılan bir seçimdir. Hizmet kategorisinin belirlenmesi için EN standardının Ek B sindeki açıklamalar takip edilmelidir. İmalat kategorisinin seçilmesi için belirleyici özellikler yapım yöntemi ve kullanılan malzeme kaliteleridir. İmalat kategorisinin belirlenmesi için de EN standardının Ek B sindeki açıklamalar takip edilmelidir. Tablo 1: Uygulama sınıflarının tayini için tavsiye edilen matris Sonuç Sınıfı (Consequence Class) CC1 Düşük CC2 Orta CC3 Yüksek Hizmet (Yüklenme) Kategorisi (Service Category) SC1 Statik SC2 Dinamik SC1 Statik SC2 Dinamik SC1 Statik SC2 Dinamik Üretim Kategorisi (Production Category) PC1 S275 PC2 S355 EXC1 EXC2 EXC2 EXC3 EXC3 a EXC3 a EXC2 EXC2 EXC2 EXC3 EXC3 a EXC4 a Özel yapılara veya yapısal hasarın ciddi sonuçlar doğuracağı yapılara EXC4 uygulanmalıdır. EN 1090 ve ISO 3834 Bağlantısı 1090 Çelik ve alüminyum yapı uygulamaları standardı; bina tipi, tasarım ve kullanılan malzeme kalitesine göre belirlenen farklı uygulama kategorilerini içermektedir. Uygulama kategorileri EXC 1 en basit yapılar, EXC 4 dinamik yük altındaki yapılar olarak 1 den 4 e kadar tanımlanmıştır. Uygulama sınıfına göre, EN ISO 3834 ün aşağıdaki bölümleri kullanılır:

5 310 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu EXC1 için: ISO : Temel kalite şartları EXC2 için: ISO : Standard kalite şartları EXC3 ve EXC4 için: ISO : Kapsamlı kalite şartları Her uygulama sınıfının farklı kapsamlarda uygulama ve kontrol oranları ve yöntemleri vardır. EN Standardında Planlanan Revizyon ve 2017 Taslağı EN 1090 standardı 2015 yılında başlayan çalışmalar ile güncellenmeye başlamıştır yılında yayınlanan ilk taslak metinden sonra 2017 yılında yayınlanmak üzere bir taslak metin daha Avrupa Komisyonu tarafından oluşturulmuştur. Mart ayında oylaması yapılan taslak metinde son değişiklikler yapılarak 2017 yılı içinde yayınlanması beklenmektedir. Standardın taslak metni uygulamayı sadeleştirici bazı değişiklikler yapılmış, karmaşık ve çok parametre içere tablolar basitleştirilmeye çalışılmıştır. Bunun yanında bazı terimler yanlış anlaşılmalara mahal vermemek adına düzeltilmiştir. Daha önce ağır şartları nedeniyle uygulama alanı bulamayan Uygulama Sınıfı 4 (EXC 4) sınıfının gereklilikleri müşteriye bırakılmıştır. Alevle kesim, çelik döküm, cıvata sıkma yöntemleri, toleranslar, dinamik yükler, tahribatsız testler ile ilgili açıklamalar ve yeni bilgiler eklenmiştir. Önsöze daha önce 3 bölümden oluşan EN 1090 standardının 5 bölüm olması ile ilgili bilgi eklenmiş. Bu durumda yeni standart bölümleri aşağıdaki gibi isimlendirilmiştir. Bölüm 1: Yapısal Bileşenlerin Uygunluk Değerlendirmesi İçin Gereklilikler Bölüm 2: Çelik Yapılar İçin Teknik Gereklilikler Bölüm 3: Alüminyum Yapılar İçin Teknik Gereklilikler Bölüm 4: İnce Cidarlı, Soğuk Şekillendirilmiş Çelik Elemanlar Ve Çatı, Tavan, Zemin Ve Duvar Uygulamaları Bölüm 5: İnce Cidarlı, Soğuk Şekillendirilmiş Alüminyum Elemanlar Ve Çatı, Tavan, Zemin Ve Duvar Uygulamaları Bu değişikliğe bağlı olarak Bölüm 4 ve 5 in kapsamında bulunan içerik, EN standardının içeriğinden kaldırılmıştır. Bu değişiklikler ile birlikte uygulama sınıfının seçimi de EN standardının Ek C sine bırakılmıştır.

6 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu 311 Tablo 2: Uygulama sınıfının seçimi (BS EN :2005/A1:2014 Ek C) Emniyet Sınıfı veya Sonuç Sınıfı Reliability Class (RC) or Consequences Class (CC) Statik, yarı statik veya sismik Static, quasi-static or seismic DCL a Yükleme Tipi Type of Loading Yorulma veya sismik Fatigue b or seismic DCM a or DCH a RC3 veya/or CC3 EXC3 c EXC3 c RC2 veya/or CC2 EXC2 EXC3 RC1 veya/or CC1 EXC1 EXC2 a) Sismik süneklik sınıfları EN 'de tanımlanmıştır: düşük DCL, orta DCM ve yüksek DCH. b) Bkz. EN c) EXC4, yapısal bozulmanın aşırı sonuçları olan yapılar için kullanılabilir. ISO Yapısal Çelik İşleri Standardı EN standardının güncellenmesinin yanında aynı kapsamda uluslararası bir standarda duyulan ihtiyaç ile International Standards Organization (ISO) tarafından ISO Çelik Yapılar - Yapısal Çelik İşlerinin Uygulanması (Steel Structures - Execution of Structural Steelwork) standardının da hazırlıkları başlamıştır. Şu anda geçerli olan EN :2008+A1:2011 standardı temel alınarak hazırlanmaya başlanan ISO standardı için çalışmalar devam etmektedir. ISO standardı, ISO nun yaptığı remi açıklamaya göre ISO :1999 Steel Structures - Part 2: Fabrication and Erection standardının yerini alacak. ISO 10721, EN ile benzer başlıklara sahip olmasına rağmen, hem bir yasal zorunluluk bulunmaması, hem de yeterli açıklamaya sahip olmaması nedeniyle kullanımı yaygınlaşmamış bir standart olarak kalmıştı. ANSI/AISC Amerikan Çelik Yapılar Standardı Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) tarafından EN :2015 Çelik Yapı Uygulamaları Standardı, International Standards Organization (ISO) tarafından ISO Çelik Yapı Uygulamaları Standardı taslakları hazırlanırken diğer yandan da Amerikan Çelik Yapılar Enstitüsü tarafından Amerikan Çelik Yapılar Standardı da güncellendi. Amerikan Çelik Yapılar Enstitüsü (American Institute of Steel Construction - AISC) tarafından 2014 yılında güncelleme çalışmalarına başlanan ANSI/AISC

7 312 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu Specification for Structural Steel Buildings standardı EN 1090 ve ISO standartlarından farklı olarak tasarım sürecini de içeriyor. 7 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan standart ile 22 Haziran 2010 tarihli ANSI/AISC standardı da yürürlükten kalkmış oldu. Çelik Yapı İmalatında Taşeron Kullanımı İmal edilen ürün ne olursa olsun işin tamamı ya da bir bölümü alt yükleniciler kullanılarak yapılabilir sayılı İş Kanunu, taşeron kullanımını, İşletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işler dışında asıl iş bölünerek alt işverenlere verilemez. şeklinde kısıtlasa da imalat alanının yetersizliği, personel yokluğu, işin süresi gibi gerekler kullanılarak taşeron firmalar kullanılmaktadır. Taşeron kullanımının standartlar açısından bir kısıtlaması olmamasıyla birlikte, ana firmanın uyması gereken tüm standart gereklerine taşeronlar da uymalı, ana firma ile birlikte veya ayrı olarak şartları sağlamalıdırlar. Genellikle tahribatsız testler ve ısıl işlem uygulamaları gibi uzmanlık isteyen konuların taşerona verilmesi normal kabul edilirken asıl imalat işlerinin taşerona yaptırılması şüphe uyandırmaktadır. Taşeron firmanın yasa ve standartlarda belirtilen şartları sağlayıp sağlayamadığı ve işin gerektirdiği işlemlerin takip edilmesi ana firmanın sorumluluğundadır. ISO 3834 standardı Taşeronluk ile ilgili bir madde bulundurarak bu maddede ana firmanın sahip olması gereken şartlar, teknik donanım ve bilginin taşeronda da olmasını istemektedir. Yapı Malzemeleri Yönetmeliği ise bitmiş ürünün Performans Beyanını veren firmayı yasalar karşısında sorumlu tutmaktadır. İmalat, Kontrol ve Denetim Personeli Yetersizliği Günümüzde çelik yapı malzemeleri ve kaynaklı imalat standartlarının gerekliliklerini tam olarak takip edebilecek, imalat hakkında yorum yapabilecek yeterli ve deneyimli personel, ne Türkiye de ne de Avrupa da oldukça az sayıdadır. Hem belgelendirme hem de imalat kontrolü aşamasında çalışacak tecrübeli personel gereksinimi, çelik bina işlerin hem sayıca hem de hacimce artması nedeniyle gün geçtikçe fazlalaşmaktadır. Üçüncü taraf kontrol olarak çalışan personeller genellikle yeni mezun ve hiç imalat tecrübesi olmayan kişilerden seçilmektedir.

8 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu 313 Belgelendirme denetimlerinde de aynı şekilde sektör tecrübesi bulunan kişilerin tercih edilmesi, denetimde eksik bir yan kalmaması ve doğru yönlendirme yapılması açısından oldukça önemlidir. Belgelendireme ihtiyacı olan firmalar bazen daha kolay belge alabilmek adına tecrübesiz personeli olan denetim firmalarını tercih edebilmektedirler. Ancak bu durum yakın dönem için fayda olarak görülse de uzun vadede şirketin gelişmesi, yeni teknolojilere ayak uydurması açısından zararlı olmaktadır. Çünkü denetim firmasının uygunluğu değerlendirme dışındaki diğer görevi; bilgi birikimini, tecrübesini kullanarak denetlenen firmaya önerilerde bulunmak, gelişmesine katkı sağlamaktır. Yeni yaklaşım direktifleri ve harmonize standartlar konusunda ülkemizde olduğu kadar Avrupa ülkelerinde de deneyimi teknik personel eksikliği kendini göstermektedir. Bu durumun kısa vadede aşılması için kurslar, teknik çalıştaylar yapılmakla beraber kesin sonuç uzun vadede imalat sektöründe bir süre görev almış personelin denetim görevine getirilmesi olacaktır. Denetim Süresinin Belirsizliği Denetim mekanizması ile ilgili bir diğer konu da bir şirketin belgelendirme denetiminin ne kadar süreceğinin belirli olmamasıdır. Şu anda Onaylanmış Kuruluşlar kendi iç kurallarına göre denetim yapmakta, denetim sürelerini kendilerine ve müşterilerine uygun olacak şekilde en kısa sürede planlamaktadırlar. Onaylanmış kuruluşların inisiyatifine bırakılan bu durum sonucunda 10 kişinin çalıştığı bir kaynak atölyesinin denetimi de, 500 kişinin bulunduğu bir fabrikanın denetimi de bir gün sürmektedir. Oysa ISO 9001 Kalite, ISO Çevre Yönetim Sistemlerinde olduğu gibi, şirketin büyüklüğü, çalışan sayısı, mevcut prosesler, diğer belgeleri gibi konular baz alınarak gerekli en az denetim süresi belirlenmesi gerekmektedir. Belirlenen en az denetim süresi akreditasyon kuralları içinde yer almalı ve akreditasyon kurumları tarafından takip edilmelidir. Bu denetim ve takip gerçekleştiğinde Onaylanmış Kuruluşlar arasındaki fiyat uçurumları azalacak, firmalar kendilerine kaliteli hizmeti veren Onaylanmış kuruluşları daha rahat tercih edebileceklerdir.

9 314 Uluslararası Katılımlı 7. Çelik Yapılar Sempozyumu Kaynaklar 1. Avrupa Yapı Malzemeleri Regülasyonu [Construction Products Regulation (Regulation No: 305/2011/EU)] 2. Yapı Malzemeleri Yönetmeliği (305/2011/AB) 3. Yapı Malzemeleri Yönetmeliği (305/2011/AB) Kapsamında Uygulanacak Teknik Şartnamelerin Yayımlanması Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: MHG/ ) 4. EN 1993 Çelik Yapıların Tasarımı Standart Serisi (Eurocode) 5. EN : 2008+A1 Çelik ve Alüminyum Yapı Uygulamaları - Bölüm 2 - Çelik Yapılar için Teknik Gerekler 6. EN : 2009+A1 Çelik Ve Alüminyum Yapı Uygulamaları - Bölüm 1: Taşıyıcı Elemanların Uygunluk Değerlendirme Gerekleri 7. pren :2017 Execution of Steel Structures and Aluminium Structures - Part 2: Technical Requirements for Steel Structures 8. EN ISO Metalik Malzemelerin Ergitme Kaynağı İçin Kalite Şartları - Bölüm 1: Kalite Şartlarının Uygun Seviye Seçimi İçin Kriterler 9. EN ISO Metalik Malzemelerin Ergitme Kaynağı İçin Kalite Şartları - Bölüm 2: Kapsamlı Kalite Şartları 10. EN ISO Metalik Malzemelerin Ergitme Kaynağı İçin Kalite Şartları- Bölüm 3: Standard Kalite Şartları 11. EN ISO Metalik Malzemelerin Ergitme Kaynağı İçin Kalite Şartları - Bölüm 4: Temel Kalite Şartları 12. EN ISO Metalik Malzemelerin Ergitme Kaynağı İçin Kalite Şartları- Bölüm 5: ISO , ISO veya ISO Standardlarının Kalite Şartlarına Uygunluğun Teyidi İçin Gerekli Dokümanlar 13. PD CEN ISO/TR :2007 Quality Requirements For Fusion Welding Of Metallic Materials - Part 6: Guidelines On Implementing ISO EN ISO 5817 Kaynak - Çelik, Nikel, Titanyum Ve Bunların Alaşımlarında Ergitme Kaynaklı (Demet Kaynağı Hariç) Birleştirmeler - Kusurlar İçin Kalite Seviyeleri 15. ISO Steel Structures - Execution of Structural Steelwork 16. ANSI/AISC Specification for Structural Steel Buildings