AKTÜEL HEKİMLİK BİR KONSEPT MİDİR? Tıp, insan sağlığının. sürdürülmesi ya da bozulan sağlığın yeniden düzeltilmesi

Transkript

1 AKTÜEL Adnan SERPEN* HEKİMLİK BİR KONSEPT MİDİR? Hepimizin bildiği gibi çok eski bir tarihe dayanan tıp, Merriam-Webster tarafından; sağlığın korunması ve hastalığın giderilmesi, yatıştırılması veya önlenmesi ile ilgilenen bilim ve sanat olarak tanımlanır. Diğer bir deyişle tıp, insan sağlığının sürdürülmesi ya da bozulan sağlığın yeniden düzeltilmesi için uğraşan, hastalıklara tanı koyma, hastalıkları sağaltma, hastalık ve yaralanmalardan korumaya yönelik çalışmalarda bulunan, bünyesinde insan ve veteriner tıbbı olmak üzere farklı disiplini bulunduran bir bilim dalıdır. Hekimlik mesleği tıbbın bünyesinde bulundurduğu farklı disiplin alanlarının oluşturduğu uygulamalar sonucunda insan ve hayvan hekimliği olmak üzere farklı alanlara ayrılmıştır. Fakat her iki hekimlik alanında bulunan bu meslek grupları oldukça benzer eğitilirler ve tamamlayıcı branşlarında benzeri yetenek ve bilgilere sahip olurlar. Tıp mesleği içinde yer alan interdisipliner (tıbbi) bazı dallarda (anatomi, patoloji, farmakoloji, mikrobiyoloji, parazitoloji halk sağlığı v.s.) daima ortak hareket etmek zorunda oldukları için birlikte çalışırlar. Fakat veteriner hekimlerin çalışma alanı biyolojik çeşitlilik bakımından beşeri tıp hekimlerine göre çok daha zengindir. Bu durum veteriner hekimliği mesleğinin genel hekimlik hizmetleri içinde büyük bir öneme sahip olmasına sağlamaktadır. Sadece biyoloji açısından dahi ele alınsa insan hekimliğiyle ilişkisi insan hekimliğine katkısı ve lojistik desteği tarif edilemeyecek kadar fazladır. Çünkü veteriner hekimlik biyoloji ve tıbbi bilimlerin bütünleştiği bir bilimdir. Veteriner hekimlik bütün hayvan türleri ile meşgul olurken insan hekimliği bu kadar çok hayvan veya canlı türleri içinden yalnız insanı seçip ayırmıştır. Bir hekimin genel olarak başlıca üç hedefi vardır. Birinci hedefi, insanları hasta etmemek; ikincisi, hastalıklarını vaktinde teşhis ederek başkalarına bulaşmasına mani olmak; üçüncüsü de hastaların tedavisiyle uğraşmaktır. Hekimliğin * Vet. Hekim, İzmir Veteriner Hekimler Odası Veteriner Halk Sağlığı Çalışma Grubu Sekreterya Görevlisi Tıp, insan sağlığının sürdürülmesi ya da bozulan sağlığın yeniden düzeltilmesi için uğraşan, hastalıklara tanı koyma, hastalıkları sağaltma, hastalık ve yaralanmalardan korumaya yönelik çalışmalarda bulunan, bünyesinde insan ve veteriner tıbbı olmak üzere farklı disiplini bulunduran bir bilim dalıdır. Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl:

2 bu üç hedefinden ilk ikisi hekimliğin en önemli amaçlarını oluşturur. Bu iki amaç insan ve veteriner hekimliğinde ortak olup bu amaçlara ulaşabilmek için her iki kardeş hekimlik mesleği birçok birimiyle durmaksızın amansız çalışır. Atlanta da (ABD) Nisan 2007 tarihlerinde yapılan Veteriner Halk Sağlığı Sempozyum unda konuşan Dr. Vet. Hekim John M. Hicks isimli meslektaşımız, Hekimlik Bir Konsepttir (The One Medicine Concept) başlıklı bir sunum yapmıştır. Yaptığım araştırma sonucunda Sayın Hicks in The One Medicine Concept felsefesinin geçmişi esasında 1800 lü yıllarda ortaya atılan Tek Tıp Tek Sağlık Konsept ine (One Medicine One Health Concept) kadar uzanmaktadır. Sayın Hicks in bu sunumunu incelediğimde bir veteriner hekim olarak ülkemde sağlık alanında yaşanan akıl almaz yanlışlıklarla mukayese ettiğimde ister istemez çok etkilendim. Sayın Hicks in bu sunumundan esinlenerek Türkiye de bu konuya yeteri kadar değinilmemesi ve günümüz Türkiyesinde koruyucu sağlık hizmetleri alanında yaşanan ve yaşanmakta olan olumsuzlukları da dikkate alarak sağlıkla ilgili sorunlarımızın çözümünde bir fikir verebileceğini düşünerek konsept kavramını önemli buldum. Bu düşünceden yola çıkarak acaba gerçekten hekimlik bir konsept midir? bu sorunun cevabını aramak üzere makaleme hekimlik bir konsept midir? sorusunu başlık yaparak ve bu soruyu sorarak başlamayı uygun buldum. Konsept anlam olarak kavram demektir. Hekimlik açısından ele alındığında, tıp bilimiyle uğraşan farklı disiplin alanlarında faaliyet gösteren hekimlik mesleği mensuplarını içine alan bir bütünü ifade etmektedir. Tarihin derinliklerine baktığımızda rahatlıkla insan tıbbı ile veteriner tıbbının her alanda oluşturduğu iş birliğini görürüz. Şöyle ki; eski çağlarda veteriner hekimliğin en iyi durumda olduğu yer Hindistan dır. Hindistan da tababetin başlamasının öncülerinden Brahma M.Ö yılları arasında kutsal kitap Veda yı yarattı. Veda da yer alan yazılı bilgilerin bir kısmı insan ve hayvan hekimliğine aittir. Bu çağlarda yani vedik çağda halkın başlıca işi sığır yetiştiriciliği ve tarım olmuştur. Hasta olan sığırlar veteriner hekim tarafından muayene edilir, hazırlanan ilaç ve tertipler hayvanlara verilmek üzere çobanlara teslim edilirdi. Mezopotamya da kurulan Sümer ve Babiller e baktığımızda koruyucu hekimliğe çok önem verildiğini görüyoruz. Özellikle Hamurabi Kanunları nın 215. ve 223. maddeleri insan hekimliği, 224. ve 225. maddeleri veteriner hekimliğine aittir. Eski Yunan mitolojisinde ise iki hekimliğin birlikte temsil edildiğini görüyoruz. Chiron insanlara sevgisi ve hekimlikteki yüksek bilgisiyle tanınmıştır. Chiron eski Yunan tıp tanrısı Aesculap ve Achilles in hocasıdır. İnsan ve hayvan hekimi olan Chiron öğrencilerine bunların şifalı etkilerini öğretmiştir (1, 2, 6, 7, 17, 21). Mısır ve Yunan kültüründe tedavi edicilerin ortak görüşü olarak hayvanların kurban edilmesi, avlanması ve kesilmesi suretiyle karşılaştırmalı anatomi ve hastalık uygulamaları sonucunda elde edilen bilgilerin primatların tedavisinde özgürce uygulanmasına olanak verdiğini dile getirmiştir. Bugün bile hem insan hem de veteriner tıbbı uygulamalarında aynı karşılaştırmalı, çok türlü biyomedikal araştırma havuzu kullanılmaktadır. Bu metotlar 20. yüzyıldan çok önceleri askeri ve tarımsal olduğu kadar ekolojik gözlemlere dayanmaktaydı. M.Ö de Cato hasta kölelerle hasta hayvanların tedavilerine aynı derecede önem vermiştir. Cato genelde koruyucu hekimliğe yönelik hekimlik faaliyetlerinde bulunuyordu. Cato dan sonra M.Ö. I. yüzyılda, Marcus Tarrentius Varro Roma da çiftlik hayvanları hastalıklarını gözlemlemiş ve vücuda ağız ve burun yoluyla giren, ciddi hastalıklara neden olan gözle görülmeyen, havada uçan ve çamurlarda yaşayan küçük varlıklardan bahsetmiştir. O tarihlerde mikroskop olmadığı için mikroorganizmaları tespit etmek de hemen hemen imkânsızdı ve mikroorganizmalardan kaynaklanan bulaşma ancak bu biçimde ifade edilebilirdi (6, 7, 16, 17). Karşılaştırmalı tıbbın babası sayılan Rudolf Wirchow, 1858 yılında İnsan ve hayvan tıbbı arasında ayrı bir çizgi yoktur, olmamalı da zaten demiştir. Nitekim yine modern tıbbın temellerini atan, Rudolf Wirchow un öğrencisi olan 12 Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl: 2008

3 Kanada kökenli insan hekimi Sir William Osler, daha 1800 lü yıllarda veteriner tıbbı ile insan tıbbı birbirini tamamlamaktadır ve bu konsept tek tıp konsepti olarak algılanmalıdır. iddiasını savunmuş, yazdığı yazılarda bu iddiasını sürekli gündeme getirmiştir. Yine zamanın veteriner bilim adamlarıyla çalışan Pasteur, 1885 yılında düzenlediği bir toplantıda; Saygıdeğer Veteriner Hekim arkadaşlarımın son yıllarda gerçekleştirdiği araştırma ve keşifler bize ışık tutmuş, ilham kaynağı olmuştur. Bu başarılar kamuoyunda da büyük yankılar yapmıştır. Bu olayları derin iftihar ve gururla izlemekteyiz. Doruğa tırmanışımızda bilgin profesörlerinizin gerçekleştirdikleri paha biçilmez bulguların büyük rolü olmuş, mesleğiniz de layık olduğu onurlu düzeye yükselmiştir. Hak ettiğiniz bu saygınlığı, idealist bir özveriyle çalışma sayesinde elde ettiniz. Biz sizlerle iş birliği yaparak, deneysel araştırmalarımızdan yararlandık. Tavuk vebası ve kuduz aşısı gibi keşiflerimizi gerçekleştirme mutluluğuna eriştik. Bu duygularımı huzurunuzda arz etme fırsatını bağışladığınız için müteşekkirim, çok sevinçliyim. demiştir. 20. yüzyıl veteriner halk sağlığının en önemli temsilcilerinden biri olan ve 1960 da epidemiyolojinin kurucusu olarak bilinen Dr. Vet. Hekim Calvin W. Schwabe, 2006 yılında vefatından önce Rudolf Wirchow ve Sir William Osler dan uzun yıllar sonra tekrar Tek Tıp Tek Sağlık ifadesini kullanmıştır. Yine Dr. Vet. Hekim Calvin W. Schwabe Nil Vadisi ndeki lokman hekimlerin tedavi yöntemlerinin köklerini araştırmış ve kaleme aldığı eserinde, sığır ve atların eski imparatorluklarda gıda arzının sürekliliğinin sağlanmasında, taşımacılık ve askeri birlikler için ne kadar çok önemli olduğunu, bu hayvanların çok itinalı bir şekilde korunup nasıl sahiplenildiğini belirtmiştir. Veteriner hekimliğin ve insan hekimliğinin ilgilendiği sujeler farklı olsa da elde edilen deneyim tüm tıp dünyasına aittir. Bugün karşılaştırmalı ve disiplinlerarası araştırmalar insan sağlığına yeni bir bakış açısı getirmekle kalmayıp bilimsel gelişmelerin bir alandan diğer bir alana ya da bir türden diğer bir türe aktarılması bakımından büyük önem arz etmektedir (2, 7, 10, 16, 17). Her iki sujeye yapılan hizmet sonuçta halk sağlığına yapılan bir hizmet olarak geri dönmektedir. Şekil 1. Veteriner Hekimliğin Genel Hekimlik içindeki yeri ve faaliyet alanı (1). Veteriner bilimi Şekil 1 de görüldüğü üzere genel hekimlik hizmetleri içinde, diğer bir deyişle hekimlik konsepti içinde büyük bir öneme ve geniş bir faaliyet alanına sahiptir. Antropoloji genel zoolojiye nasıl katkıda bulunuyor ise genel hekimlik içinde insan hekimliği ile veteriner hekimlik meslekleri arasında benzer ilişki görülmekte dolayısıyla bu ilişki konsept kavramını ortaya koymakta ve oluşturmaktadır. Veteriner hekimin en önemli vazifesi, salgın hastalıklara karşı koymak, salgınların önüne geçmek ve çıktığı an, en kısa zamanda söndürmektir. Veteriner hekimlik daima bu faaliyetleriyle insan hekimliğine ve halk sağlığına katkıda bulunmaktadır. Tıp tarihine göz atacak olursak birçok önemli keşif Pasteur zamanında olduğu gibi zamanımızda da insan ve hayvan hekimlerinin birlikte çalışmaları ile olmuştur ve olmaya da devam etmektedir. Tıpkı hayvan hekimi C. Guérine ve insan hekimi A. Calmette in iş birliği yapması sonucunda tüberküloza karşı B.C.G aşısını keşfetmeleri gibi Bu aşı bugün dünya çapında kullanılmaktadır (1, 2, 7, 10). Geçmişte veteriner hekimler, halk sağlığı ve sağlık uygulamaları görevlerinin çoğunu, hükümetlerin uyguladıkları politikalara bağlı olarak tarım sektörünün bünyesinde yürüttükleri için, halk sağlığı hizmetlerinden istemedikleri halde, II. Dünya Savaşı sonrasına kadar ayrı kalmışlardır. Bu durum II. Dünya Savaşı ve onu takip eden kritik süre boyunca devam etmiştir. Savaş sonrası yıllarda ortaya çıkan Halk Sağlığı anlayışı, diğer bazı meslekler yanında veteriner hekimliğin de, insan sağlığı konusundaki önemini ortaya çıkarınca, ülkelerin çoğu veteriner Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl:

4 hekimlik ile diğer halk sağlığı kuruluşları arasında sektörlerarası ortak bir çalışma ortamının yaratılmasının önemini anlamışlar ve bu yönde harekete geçmişlerdir. Halk Sağlığı Yönetimi konusunda D.S.Ö. uzman komitesince 1952 yılında yapılan Halk Sağlığı tarifinin Winslow un tanımından pek farkı yoktu. Bu yaklaşımın sonucunda II. Dünya Savaşı ve onu takip eden kritik zaman zarfında veteriner hekimlik ile diğer halk sağlığı kuruluşları arasında müşterek bir çalışma ortamının yaratılmasının öneminin anlaşılması üzerine, Amerikan Halk Sağlığı Hizmetleri İletişilebilir Hastalık Merkezi nin ismi, Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi [Center For Disease Control and Prevention (CDC)] olarak değiştirilmiş ve bünyesinde veteriner hekim virolog Prof. Dr. M. Martin Kaplan tarafından ABD de ilk veteriner halk sağlığı (Veterinary Public Health VPH) ünitesi kurulmuştur. Veteriner ve halk sağlığı arasındaki sıkı çalışma ortamının yaratılmasına olan ihtiyaç üzerine Prof. Dr. Vet. Hekim M. Martin Kaplan 1948 yılında WHO da görevlendirilir ve veteriner hizmetlerinin halk sağlığına olan katkılarını dikkate alarak, insan sağlığının en iyi şekilde korunabilmesi ve halk sağlığı hizmetlerinin daha etkin hale getirilebilmesi için veteriner halk sağlığını organize ederek ilk veteriner halk sağlığı programını oluşturur. Böylece modern halk sağlığının temellerini atan Prof. Kaplan, veteriner halk sağlığının ilk direktörü olarak görevlendirilir yılında WHO, Avrupa bölgesinde, bir danışma kurulu oluşturarak o zamana kadar anlam kazanmış olan veteriner halk sağlığı hizmetlerinin planlamasını yaparak bir rapor halinde bildirir. CDC nin ilk Veteriner Halk Sağlığı Şefi olan Vet. Hekim James Steele aynı zamanda WHO da veteriner halk sağlığı ünitesini aktif olarak desteklemiştir. Bu çalışmaları takiben WHO da uzmanlardan oluşan ilk zoonoz komitesi 1950 yılında toplanır ve ileriye yönelik oldukça önemli, ciddi kararlar alınır. Kaplan ve Steele zoonozların kontrolü ve epidemiyolojik muayenelerini içeren veteriner gıda kontrol programları üzerine geleneksel Avrupa anlayışını genişletirler. Tüm bu gelişmeler ışığında günümüz dünyasına geldiğimizde CDC laboratuvarlarında 2006 yılı itibariyle toplam 8500 personel yanı sıra 88 adet veteriner hekim görev yapmaktadır. Bu merkezde zoonotik hastalıkların kontrol ve araştırılmasını sürdüren programların yanında veteriner hekimler epidemiyolojist ve araştırmacı bilim adamı olarak HIV virüsünü de içeren diğer enfeksiyöz hastalıklar üzerinde ve ulusal aşı programı, çevre sağlığı ve uluslararası sağlık konuları üzerinde de bugüne kadar insan hekimleriyle birlikte çalışmışlardır (1, 4, 7, 9, 11, 18). VPH (Veterinary Public Health Veteriner Halk Sağlığı VHS), genel olarak hayvan hastalıklarının muayene, kontrol ve gıda üretimi ile olan ilişkisinden gelişerek hayvan popülasyonlarına karşı oluşturulan oryantasyon sonucunda ortaya çıkmış, kaynağını epidemiyolojik inceleme ve kontrol metotlarından almıştır. Veteriner hekimlik ve halk sağlığı arasındaki sıkı çalışma ortamının yaratılmasına olan ihtiyacın detayları Şekil 2 de görülmektedir. Günümüzde WHO (Dünya Sağlık Örgütü-DSÖ) de yer alan uzman gruplar ile ulusal gıda kontrol standartları, beslenme, salgın hastalıklar, kuduz kontrolü, kırsal alanda yapılan halk sağlığı çalışmaları, laboratuvar hizmetleri ve insan hastalıkları araştırmaları ile ilgili tüm özel kuruluşlar tarafından yapılan uyarı ve çalışmaların sonucu olarak gelişmiş ülkelerde veteriner hekimlik, hekimlik konsepti çerçevesinde modern halk sağlığı anlayışı içinde veteriner halk sağlığı olarak yerini almıştır (1, 4, 5, 12, 13, 16, 17, 19, 20). Günümüzde WHO, FAO ve OIE gibi uluslararası kuruluşlar çok uzun yıllar sürdürdükleri çalışmalar sonucunda, veteriner hizmetlerinin halk sağlığına olan katkılarının göz ardı edilemeyecek kadar önemini kavramaları nedeniyle, veteriner hizmetlerinin halk sağlığına olan katkısını bilimsel olarak başlı başına veteriner halk sağlığı başlığı altında hekimlik konsepti içinde ele alıp değerlendirmektedirler. Önümüzdeki 25 yıl içerisinde özellikle veteriner hekim ve doktorların çalışma alanlarını etkileyecek çok önemli değişiklikler beklenmektedir. Hatta bu değişiklikler öyle hız kazanacak ki; birey olarak bu değişikliklerin gereklerini karşılayamaz hale geleceğiz. (7, 14, 15, 18, 19, 20). 14 Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl: 2008

5 Yerel Toplumun Geli mesi Ulusal Planlama Uluslararas birli i Programlar E itim VETER NER HEK ML K Halk Sa l Yönetimi Ara t rma Tar m ve Biyoloji Enstitülerinde Ve teriner çal malar Veteriner uygulay c lar taraf ndan, k rsal halk topluluklar na k rsal halk sa l ve tar msal uygulamalar Acil T bbi Servis Hizmetleri Güçlü Ekonomi Yeterli nsan Beslenmesi Hayvansal Protein Üretimi Evcil hayvanlara yönelik vah i hayvan hastal kla r yla mücadele Hayvanc l k Endüstrisinde verimlilik Tar m Bilimleri Hayvan Hastal klar n n eradikasyon ve kontrolu, koruma nsanlara yönelik evcil hayvan hastal klar yla mücadele GIDA H JYEN Hayvan Hastal klar ve Zoonozlar n Bildirilmesi nsan Hastal klar n n Kontrolu ve Koruma Halk Sa l nsan Hastal klar n n Epidemiyolojik incelenmesi T p ve Halk Sa l kurumlar nda veteriner uygulamalar E itim Hayvan Sa l Ara t rma Askeri Hekimlik Ara t rma Çevre Sa l Halk Sa l n n Geli mesi Şekil 2. Veteriner Hekimlik mesleğinin tarım ve sağlık arasındaki ilişkisi, veteriner hizmetlerinin bu ilişkideki yeri (1). Günümüz dünyasında sağlık hizmetlerinin karşılanması için hekimlik hizmetleri bir konsept içinde ele alınmakta olup veteriner hekimlik beslenme hastalıkları, besin hijyeni ve zoonozlar nedeniyle bu konseptin vazgeçilmez önemli bileşenidir. En son literatür bilgilerine göre insan sağlığını tehdit eden patojen mikroorganizma sayısı 1415 olup bunların % 61 ini oluşturan 868 adetinin zoonotik nitelikte olduğu ve bu zoonotik hastalıklardan % 33 nün ise insandan insana bulaşabilen nitelikte olduğu saptanmış bulunmaktadır. Hayvan hastalıkları, dünyanın hemen hemen her yerinde üretilen gıda maddelerini, hayvan taşımacılığı ve iş gücünü tehdit etmektedir. İşte bu açıdan bakıldığında veteriner hizmetleri direkt olarak ya da endirekt olarak gıdalar aracılığıyla bulaşabilecek zoonotik hastalıkların kontrolü ile olan ilişkisi sonucunda halk sağlığı ile olan ilişkisinin ve hekimlik konsepti içindeki fonksiyonunun önemi ve vazgeçilmezliği ortaya çıkmaktadır. Tüm bunlara ilave olarak, et ve sütteki enfeksiyöz etkenlerin Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl:

6 kontrol ve araştırmasının yapılması, kuduz aşısı kampanyaları (hem yaban hem de evcil hayvanlarda), yaban hayat popülasyonlarındaki Arbovirüs ve Borrelia Burgdorferi nin (Lyme Disease) gözlemlenmesi, kist hidatik hastalıklarının kontrol programlarını içeren geniş bir alan, veteriner hizmetlerinin bilimsel anlamda faaliyet ve ilgi alanının, halk sağlığına yönelik faaliyetlerini ortaya koyan hekimlik alanındaki konsept düşüncesini doğrular niteliktedir. Söz konusu bu iki husus geniş anlamda veteriner hizmetleri, daha doğrusu veteriner halk sağlığı aktiviteleri olarak tanımlanmaktadır. Bunun yanı sıra daha az bilinmekle birlikte dünyanın pek çok yerinde veteriner hekimler hayvan hastalıkları hakkında olduğu kadar, bu hastalıkların ekoloji, ekonomi, insan toplulukları ve kültürleri üzerindeki etkilerini de bildikleri için Şekil 2 de yer alan sürdürülebilir sektörel halk sağlığı hizmetlerinin daha üst seviyeye çıkarılmasına yönelik yeni metotların geliştirilmesi ve uygulanmasında bugüne kadar aracı olmuşlardır. Bu metotlar ekosistem kaynaklı, kültürel açıdan yapılabilir, ekonomik açıdan ise gerçekçi ve uygulanabilir niteliktedir (3, 7, 8, 16, 19, 20). Tüm bu hekimlik ve sağlık anlayışındaki gelişmeler ışığında dünyadaki küreselleşmenin acımasızlığı ve sağlığın sosyal bir hizmet anlayışından gittikçe uzaklaşarak ticarileşmesi sonucunda sağlık üzerinde meydana gelen olumsuzlukların bertaraf edilmesinde önümüzdeki yıllar içerisinde veteriner ve insan hekimliği arasındaki ilişkinin daha da güçlendirilmesinin halk sağlığına yönelik bir ihtiyaç olarak ortaya çıkması kaçınılmazdır. Bu nedenle insan topluluklarına yönelik halk sağlığı faaliyetleriyle, bireye yönelik koruyucu hekimlik hizmetlerinde veteriner halk sağlığının ve veteriner hekimlik hizmetlerinin etkinliğinin arttırılması bir zarurettir. Tıp bilimi bünyesinde bulundurduğu farklı disiplin alanlarından dolayı hekimlik bir konsepttir. Kaynaklar 1. Anonim (1965): Practice of Population Medicine. The Implations of Veterinary Practice.U.S.A. 2. Aygün ST (1938): Bulaşık ve Salgın Hastalıklar Bilgisi. Sümer Basımevi, Ankara. 3. Baysallar M (2007): Biyolojik Silah Olarak Zoonotik Hastalıklar Aralık 2007, I.Ulusal Zoonoz Kongresi, Erzurum. 4. Dinçer B (1992): Çeviri: The veterinary contribution to public health practice. Report of a Joint FAO/WHO Expert Commitee on Veterinary Public Health. 1975, FAO ve WHO Teknik Rapor Serisi, No:573, FAO Tarımsal çalışmaları No:96, WHO, Geneva, Italy. 5. Eren N (1981): Halk Sağlığı ve Beslenmede Veteriner Hekimliğin Önemi. Vet Hekim Der Derg, 51(3 4), 15 23, Ankara. 6. Erk N (1978): Veteriner Tarihi. İkinci Baskı. A. Ü. Veteriner Fakültesi Yayınları: 352, Ders Kitabı: 251, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. 7. Hicks JM (2007): The One Medicine Concept:Historical Perspective of Veterinary Medicine and Public Health. Future Directions for Schools of Public Health and Colleges of Veterinary Medicine, The AAVMC/ASPH Joint Symposium, April 22-24, 2007,Atlanta, GA., U.S.A. 8. King LJ (2004): Veterinary Medicine s Opportunity Horizon. AAVMC Corporate Veterinary Medicine Meeting. Atlanta, Georgia, June 22,2004. Dean, College of Veterinary Medicine Michigan State University, U.S.A. 9. Lindenmayer JM (2007): İmproving Conceptual Understanding of Veterinary Public Health Among Veterinary, Medical and Public Health Professionals. Future Directions for Schools of Public Health and Colleges of Veterinary Medicine. The AAVMC/AS PH Joint Symposium, April 22-24,2007, Atlanta, GA., U.S.A 10. Mimioğlu M (1987): Veteriner Hekimliği Öğreniminin 144.Yılında. Türk Veteriner Hekimler Derneği Dergisi, 57, 1, Ankara. 11. Özgün S (2004): Halk Sağlığı Bilimlerinin Doğuşu ve Gelişmesi.Türkiye HASAK, Erişim: [ org/main.htm], Erişim Tarihi: , Ankara. 12. Öztek Z (2005): Temel Sağlık Hizmetlerinde Sektörlerarası işbirliği. III.Temel Sağlık Hizmetleri Sempozyumu, 5-6 Mayıs 2005, Manisa. 13. Öztek Z (2007): Günümüzde Halk Sağlığı anlayışı. Erişim: [ doc ], Erişim Tarihi: Serpen A (1988): Veteriner Hekimlik ve Halk Sağlığı. İzmir Veteriner Hekimler Bülteni 2, 4 5, Haziran 1988, İzmir Bölgesi Veteriner Hekimler Odası Yayını, İzmir. 15. Serpen A (2005): 21. Yüzyılda Veteriner Halk Sağlığı, gelecekteki yeni akımlar. İzmir Bölgesi Veteriner Hekimler Odası Yayını, İzmir. 16. Temizyürek A (2006): Çeviri: Veteriner Halk Sağlığı. Encyclopedia of Public Health Information about Veterinary Public Health. İzmir Bölgesi Veteriner Hekimler Odası Yayını, İzmir. 17. Temizyürek A (2007): Zoonozlar ve Halk Sağlığı. İzmir Veteriner Hekimler Odası Veteriner Halk Sağlığı Çalışma Grubu, U.S.A. 18. Temizyürek A (2007): Veteriner Hekimler ile İnsan Hekimleri Tek Sağlık Konseptine Geri Dönüyorlar. Vet Hek Der Derg 78 (4), WHO (2002): Future Trends in Veterinary Public Health,Report of a WHO Study Group.WHO Technical Report Series, 2002, WHO Geneva, Italy. 20. WHO (2005): What is Veterinary Public Health. Erişim:[ Erişim Tarihi: Wikipedia (2008): Tıp. Erişim: [ index.php?title=%c3%96zel:userlogin&returneto=t%c4 %B1p.], Erişim Tarihi: [ ] 16 Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl: 2008