OECD ÜLKELERİNDEKİ ENERJİ AR-GE HARCAMALARININ ANALİZİ

Transkript

1 OECD ÜLKELERİNDEKİ ENERJİ AR-GE HARCAMALARININ ANALİZİ Nazif Hülâgü SOHTAOĞLU Hatice KOCAÖZ İ.T.Ü. - Elektronik Fakültesi Mühendisliği Bölümü Maslak, İSTANBUL Özet: zinciri kapsamındaki her bir halkaya yönelik araştırma ve geliştirme faaliyetleri, enerji arz güvenliği, ekonomik büyüme, çevresel koruma vb. diğer temel enerji politikası amaçlarının gerçekleştirilebilmesi yönünde önemli roller üstlenmektedir. Özellikle son yıllarda enerji, doğrudan ya da dolaylı bütün ayrıntılarıyla, tüm Dünya ülkelerinin gündeminde çok önemli bir yer tutmasına karşın, enerji sektörüne ilişkin ar-ge yatırımlarında, konunun ağırlığına uygun gelişmeler gözlenememekte, kamu ve özel kesim enerji ar-ge faaliyetlerinin mevcut düzeyleri oldukça yetersiz kalmaktadır. Geçtiğimiz yirmi yılda, yeni enerji teknolojilerinin araştırılması, geliştirilmesi ve piyasalara sunulması süreçlerinde, kamu ve özel kesimi bir araya getiren, finansman, yatırım, istihdam vb. sorumlulukların birlikte paylaşıldığı geniş ölçekli faaliyetlerin azaldığı, kesimler arasındaki işbirliği olanaklarının daraldığı görülmektedir. Ulaşılan nokta, geleceğe yönelik ciddi endişeleri beraberinde getirmektedir. Bu çalışma kapsamında, küresel ölçekteki geleneksel ve yenilenebilir enerji piyasalarının, üretim, arz, talep vb. tüm boyutlarında çok büyük ağırlığa ve öneme sahip olan OECD ülkelerinin enerjiye yönelik ar-ge harcamalarında gözlenen eğilimler sunulmuş, kişi başına düşen enerji ar-ge harcamaları ile enerji ar-ge harcamalarının ulusal gelirden aldıkları paylar ortaya konmuş, enerjinin etkin ve verimli kullanılması, fosil yakıtlar, yenilenebilir enerji kaynakları, nükleer fizyon ve füzyon, elektrik enerjisi ve enerjinin depolanması vb. diğer temel enerji ar-ge konu başlıkları altında, ülkelerin gerçekleştirdikleri enerji ar-ge harcamaları tarihsel süreçte karşılaştırmalı irdelenmiştir. 1. Giriş Sürdürülebilir büyüme, günümüz insanlarına, toplumlarına yönelik temel ihtiyaçların ve gelişmelerin, gelecek kuşakların kendilerine özgü gereksinimlerini karşılama olanaklarını tehlikeye atmaksızın, riske sokmaksızın sağlanabilmesi olarak tanımlanmaktadır. Ülkelerin kurumsal yapılarına bağlı olarak uzun dönemli desteklerle, ekonomik ve çevresel boyutlarda sürdürülebilirlik sağlanmaya çalışılırken, aslında yaşam kalitesinin kesintisiz olarak artırılması hedeflenmektedir. Sürdürülebilir büyümenin, sosyal, ekonomik, çevresel ve kurumsal olarak sıralanabilecek dört temel boyutu bulunmaktadır. Sürdürülebilir

2 büyümenin birbiriyle yakından ilişkili ekonomik, sosyal, çevresel ve kurumsal boyutları, birbirlerini tamamlayıcı olabildikleri gibi, aralarında çatışmalar ortaya çıktığında akılcı ve sürdürülebilir dengelerin kurulmasını gerektirmektedir. sektörü, sürdürülebilir büyüme kapsamında özel önem taşıyan temel sektörlerin başında yer almakta, sürdürülebilirliğin birincil ve ikincil sayılabilecek tüm boyutlarını doğrudan ve/veya dolaylı yollardan ayrımsız etkilemektedir. Dolayısıyla, enerji strateji ve politikaları, sürdürülebilir büyümenin ekonomik, sosyal ve çevresel boyutları arasında sağlıklı dengeler kurmak zorundadır. Küresel, bölgesel ve ulusal ölçeklerde, enerji sektöründeki sürdürülebilir büyümeye yönelik strateji ve politika amaçları kapsamında ayrıntılara inildiğinde, üretimden tüketime kadar enerji zincirinin bütün halkalarına yönelik ar-ge faaliyetlerinin önemi, büyük dikkat çekmektedir. Uluslararası normlarda üretilen, şeffaf, ayrıntılı, eksiksiz, kaliteli, karşılaştırılabilir, güvenilir ve sürekli niteliklere sahip enerji istatistikleri, uluslararası ve bölgesel düzeylerde olduğu gibi, ülkeler ayrımındaki enerji durumunu, eğilimlerini izlemek, enerji piyasalarına yönelik sağlıklı analizler yapabilmek, akılcı, dengeli ve sürdürülebilir enerji stratejileri ile politikalarını geliştirebilmek için zorunlu ve vazgeçilemez temel bir unsur olarak öne çıkmaktadır. üretimine, arzına, ticaretine, stoklarına, dönüşümüne, tüketimine vb. diğer konu başlıklarına yönelik enerji istatistikleri, sağlıklı enerji stratejilerinin geliştirilebilmesi, enerji politikasının ana ilkelerinin bilimsel temelde doğru olarak ortaya konulabilmesi yönünde büyük önem taşımaktadır. Dünya ülkelerinin, bağlı olarak küresel sistemin gelişiminde enerjinin önemi ve üstlendiği roller dikkate alındığında, uluslararası ve ulusal ölçeklerdeki temel enerji verilerinin, güvenilir ve ulaşılabilir olması beklenmektedir. Buna karşın enerji ile ilgili konularda, belirtilen niteliklerdeki verilere her zaman ulaşabilmek, bunlara güvenip her koşulda kullanabilmek mümkün değildir. Ayrıca, son yıllardaki enerji istatistiklerinin kalitesinde, kapsamında ve sürekliliğinde ciddi bir gerileme eğilimi gözlenmektedir. ye ilişkin verilerin kapsamında ve kalitesinde gözlenen gerileme eğilimlerinin ardında, çok değişik gerekçeler bulunmaktadır. Bunları, enerji piyasalarının serbestleştirilmesine bağlı olarak sektördeki tarafların çok büyük sayılara ulaşması, temel verilerin bile ticari sır kapsamında değerlendirilmesi sonucunda, eksik bilgiler verilmesi ya da bilgilerin hiçbir şekilde paylaşılmaması, ek veri gereksinimlerinin artması ve ayrıntıların çoğalması, bütçe kesintileri ve uzman personel istihdamında gözlenen azalma, temel tanımlama ve ölçüm yöntemlerinin ülkeden ülkeye önemli farklılıklar göstermesi vb. diğer başlıklar altında özetlemek mümkündür. Anılan gerekçelerin sonucunda, enerjiye ilişkin verilerin kalitesinde, kapsamında ve sürekliliğinde gözlenen gerileme eğilimleri, enerji politikalarına yönelik karar alma süreçlerinde çok önemli sorunlar yaratmaktadır. Bu çalışma kapsamında ülkeler ayrımında analiz edilen, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü nün (Organisation for Economic Co-operation and Development, OECD) kurucu üyeleri, Almanya, Amerika, Avusturya, Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İtalya, İzlanda, Kanada, Lüksemburg, Norveç, Portekiz, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye ve Yunanistan dır. Daha sonraki yıllarda, Japonya (28 Nisan 1964), Finlandiya (28 Ocak 1969), Avustralya (7 Haziran 1971), Yeni Zelanda (29 Mayıs 1973), Meksika (18 Mayıs 1994), Çek

3 Cumhuriyeti (21 Aralık 1995), Macaristan (7 Mayıs 1996), Polonya (22 Kasım 1996), Güney Kore (12 Aralık 1996) ve Slovakya (28 Eylül 2000), OECD üyesi olmuştur. Günümüzde, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü üyesi ülkeler; Almanya, Amerika, Avustralya, Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Güney Kore, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kanada, Lüksemburg, Macaristan, Meksika, Norveç, Polonya, Portekiz, Slovak Cumhuriyeti, Türkiye, Yeni Zelanda, Yunanistan dır. Bu ülkelerden, İzlanda, Meksika, Polonya ve Slovakya OECD üyesi olup, OECD çatısı altında faaliyet gösteren Uluslararası Ajansı na (IEA) dahil olmayan ülkelerdir. Son yıllarda, güçlü, kaliteli ve güvenilir enerji bilgi sisteminin küresel, bölgesel ve ulusal ölçeklerdeki önemi daha belirgin hale geldiğinden, Uluslararası Ajansı (International Energy Agency, IEA), AB İstatistik Kurumu (Statistical Office of the European Communities, EUROSTAT) ve Birleşmiş Milletler in (United Nations Economic Commission for Europe, UNECE) ortak katılımları ve işbirliğinde başlatılan çalışmalarla, mevcut gerileme eğilimlerinin tersine döndürülmesi, ülkeler ayrımındaki enerji istatistiklerinin niteliğinin yükseltilmesi yönünde girişimlerde bulunulmaktadır [1]. Sunulan çalışma başlığının kapsamında gereksinim duyulan enerji teknolojilerine yönelik, her türdeki kamu ve özel kesim ar-ge bütçelerini birlikte barındıran verilere eksiksiz ulaşabilmek mümkün olmadığından, çalışma kapsamında zorunlu olarak, yalnızca OECD ülkelerinin resmi bütçelerine dayalı enerji ar-ge harcamalarının irdelenmesi yoluna gidilmiştir. Çalışma kapsamında kullanılan ar-ge ifadesi, enerji zincirinin bütün halkalarına yönelik, bilimsel, teknolojik ve endüstriyel alanlarda gerçekleştirilen, araştırma, geliştirme ile uygulama faaliyetlerini içermektedir. 2. Ar-Ge na İlişkin Temel Tanımlar Bu çalışma kapsamında incelenen OECD ülkelerinin, temel enerji ar-ge harcama alanları ile bunların ayrıntılarına yönelik genel niteliklerdeki tanımlamalar aşağıda özetlenmiştir [1,2]. nin etkin ve verimli kullanılması başlığı altında; sanayi sektörü yanma işlemini içeren tüm endüstriyel süreçlerdeki enerji tüketiminin azaltılması; metalürji, petrokimya, kimya, cam, kağıt, tekstil, gıda vb. sanayi kollarında yeni yöntemlerin, yeni süreçlerin ve yeni donanımların geliştirilmesi yoluyla mevcut enerji tüketiminin azaltılması, konutlar ve hizmetler sektörü güneş enerjisi teknolojileri dışında kalan, kapalı hacimlerin ısıtılması, soğutulması, nemlendirilmesi, havalandırılması ve aydınlatılmasına yönelik sistemler; düşük enerji tüketimi sağlayacak konut tasarımları; yeni inşaat ve yalıtım malzemeleri; konutlar ile ofislerde kullanılan gereçler, ulaştırma sektörü ulaştırma sektöründeki enerji tüketiminin analizi ve optimizasyonu; hafif ve ağır taşıtlar ile motorlardaki verimliliğin artırılması; toplu taşıma sistemleri; motor-yakıt optimizasyonu; alternatif yakıtlar; yakıt katkıları; elektrikli araçlar; melez araçlar, diğer dönüşüm alanları atık ısının tekrar kullanılması ve atık ısıdan farklı alanlarda yararlanılması; ayrık ısıtma; kentsel atıklar ile sanayi atıklarının geri

4 kazanımı; tarımsal atıkların kullanımı vb. alanlardaki ar-ge faaliyetleri yer almaktadır. yakıtlar başlığı altında; petrol ve doğal gaz ile kömür ayrımında, fosil yakıtların üretimi; petrol ve gaz üretiminin artırılması; petrol ve gazın arıtılması, taşınması ve depolanması; boru hatları ve deniz yolu ile petrol ve doğal gaz taşıma sistemleri ile teknolojileri; ileri yöntemlerle petrol ve gaz üretimine yönelik teknolojiler; jeofizik, jeokimya, sismik, manyetik temele dayalı ileri petrol ve doğal gaz arama yöntemlerinin geliştirilmesi; yeni petrol ve doğal gaz depolama yöntemleri; petrol ve doğal gaz yakma yöntemleri; petrol ve doğal gaz dönüşüm teknolojileri; kömür üretim, cevher hazırlama ve taşıma; kömür yakma yöntemleri; kömürün dönüştürülmesi; kömür çeşitleri ayrımında değişik araştırma ve geliştirme faaliyetleri bulunmaktadır. enerji kaynakları başlığı altında, güneş enerjisiyle ısıtma ve soğutma; foto elektrik; termal elektrik; rüzgâr; okyanus; biyokütle; jeotermal enerji; büyük ve küçük ölçekli hidroelektrik santraller vb. yönelik ar-ge etkinlikleri, nükleer fizyon (parçalanma) ve füzyon (kaynaşma) başlığı kapsamında kapsamında, reaktör çeşitlerine yönelik güvenlik, çevresel etki vb. araştırma ve geliştirme faaliyetleri; yakıt zinciri içinde yer alan maden cevheri, uranyum ve toryum çıkarılması, dönüştürülmesi, zenginleştirme, işleme; radyoaktif maddelerin taşınması; nükleer atıkların ayrıştırılması; nükleer atıkların depolanması; nükleer güvenlik; nükleer reaksiyon başlatıcılar ile nükleer füzyon uygulamaları vb. konular bulunmaktadır. ve enerji depolama teknolojileri başlığı altında, elektromekanik enerji dönüşümü; birleşik ısı ve elektrik üretimi; turbo makineler; çok yakıtlı gaz türbinleri; enerji üretim sistemleri ile bileşenleri; elektrik enerjisi iletimi ve dağıtımı; elektrik şebekelerine yönelik sorunlar; tüm formlarda enerjinin depolanması vb. diğer alanlara yönelik ar-ge faaliyetleri kapsanmaktadır. disiplinler arası teknolojiler veya araştırmalar kapsamında ise, enerji araştırma ve geliştirmeye yönelik sistem analizi; enerjinin sosyal, ekonomik ve çevresel etkileriyle ilgili konular; hidrojen üretimi, depolanması, taşınması, dağıtılması, kullanılması; sabit ve mobil niteliklerdeki yakıt hücreleri; yukarıda belirtilen teknoloji alanlarından herhangi biriyle ilişkili olmayan konu başlıklarına yönelik araştırma ve geliştirme faaliyetleri bulunmaktadır. 3. Ar-Ge Harcamalarındaki Gelişmeler 1973 yılında OPEC üyesi ülkelerin uyguladıkları petrol ambargosu, uzun yıllar dar bir aralıkta değişim gösteren petrol fiyatlarında ani ve aşırı artışlara neden olmuş, 1972 de varil başına 1.84 US$ olan Arabistan hafif petrolünün fiyatı, 1974 yılında varil başına US$ a yükselmiştir petrol krizinden etkilenen tüm Dünya ülkeleri, enerji konusunu gündemlerinin en ön sırasına almışlar, enerji arz güvenliği ile enerji arz çeşitliliğinin sağlanabilmesine yönelik girişimlerde bulunulması dışında farklı seçenekler aramaya yönelmişler, bu kapsamda enerjiye yönelik araştırma ve geliştirme faaliyetlerini kendi olanakları ölçüsünde kuvvetle desteklemişlerdir. Dolayısıyla, 1970 li yıllarda küresel ölçekteki enerji arge harcamalarında ciddi artışlar kaydedilmiştir. Bu dönemde, petrol fiyatlarındaki

5 ani ve aşırı artışlara karşı enerji arz bileşiminin çeşitlendirilmesinin yanında, enerji ar-ge faaliyetlerinin sonuçlarına dayanan önemli kazanımlar elde edilebilmiştir petrol krizinden sonra, 1979 ile 1981 yılları arasında İran daki rejim değişikliği ve İran-Irak Savaşı, 1990 da Irak ın Kuveyt i işgali ile başlayan 1. Körfez Krizi, 1997 de Asya ülkelerinde yaşanan finansal krizler, 2000 li yılların başında 2. Körfez Krizi nedeniyle, petrol fiyatlarında ani ve aşırı değişimlerin gözlenmesine karşın, belirtilen gelişmelerin yarattıkları sonuçlar, 1973 krizindeki kadar kapsamlı, derin ve sarsıcı olmamıştır. Geçtiğimiz kırk yılı kapsayan süreçte, ülkelerin enerji ar-ge harcamalarında saptanan eğilimler ile petrol fiyatlarında kaydedilen değişimler arasında kuvvetli ilişkiler gözlenmektedir yılından sonra ham petrol fiyatlarında gözlenen azalışlar, enerji piyasalarının göreceli de olsa istikrar kazanmasını sağlamıştır. etmenler göz ardı edilemese bile, petrol fiyatlarındaki azalmaya koşut olarak, enerji ar-ge harcamalarında 1985 yılı sonrasında başlayan ve 2000 lere kadar süren kararlı bir azalış eğiliminden söz edebilmek mümkündür dönemini kapsayan kırk yıllık süreçte, varil başına ham petrol fiyatlarındaki gelişmeler [3], cari yıl ve 2004 yılı fiyatlarıyla karşılaştırmalı olarak, Tablo 1 de verilmiş, Şekil 1 de gösterilmiştir. Petrol fiyatlarında ve enerji ar-ge harcamalarında gözlenen benzer eğilimlerin birlikte ortaya konması amacıyla, OECD ülkelerinin toplam enerji ar-ge harcamaları [4-21], ülkelerin ilgili yıldaki enerji ar-ge harcamaları 2004 yılı US$ döviz fiyatlarıyla belirtilerek Tablo 2 de ve 2004 yılı US$ satın alma gücü paritesiyle ifade edilerek Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 1 ile Tablo 2 ve Tablo 3 karşılaştırmalı irdelendiğinde, enerji ar-ge harcamalarındaki eğilimlerin, petrol fiyatlarındaki değişim eğilimleri ile oldukça uyumlu gelişmeler kaydettiği açık olarak gözlenebilmektedir. Tablo 1: Ham petrol fiyatlarının cari yıl ve 2004 yılı fiyatlarıyla karşılaştırmalı gelişimi. Yıllar Nominal fiyat (US$/varil) (Cari yıl fiyatlarıyla) Gerçek fiyat (US$/varil) (2004 yılı fiyatlarıyla)

6 Yıllık ortalama fiyatlar; Arap hafif petrolü ve Brent petrolü için verilmiştir. Kaynak: [3] Şekil 1: (US$/varil). Ham petrol fiyatlarındaki değişim eğilimlerinin karşılaştırılması Tablo 2: 2004 yılı döviz fiyatlarıyla, OECD ülkelerinin toplam enerji ar-ge harcamaları (milyon US$). Ülkeler Almanya Amerika 3, , , , , , , , Avustralya Avusturya Belçika Çek Cum Danimarka Finlandiya

7 Fransa.... 1, Güney Kore Hollanda İngiltere 1, , , İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya , Japonya 1, , , , , , , , Kanada Lüksemburg Macaristan Norveç Portekiz Türkiye Yeni Zelanda Yunanistan Ülkeler Almanya Amerika 2, , , , , , , , Avustralya Avusturya Belçika Çek Cum Danimarka Finlandiya Fransa Güney Kore Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya Japonya 3, , , , , , , , Kanada Lüksemburg Macaristan Norveç Portekiz Türkiye Yeni

8 Zelanda Yunanistan Kaynak: [4-21] verileri temel alınarak hazırlanmıştır. Tablo 3: 2004 yılı satın alma gücü paritesiyle, OECD ülkelerinin enerji ar-ge harcamaları (milyon US$). Ülkeler Almanya Amerika 3, , , , , , , , Avustralya Avusturya Belçika Çek Cum Danimarka Finlandiya Fransa.... 1, Güney Kore Hollanda İngiltere , İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya , Japonya 1, , , , , , , , Kanada Lüksemburg Macaristan Norveç Portekiz Türkiye Yeni Zelanda Yunanistan Ülkeler Almanya Amerika 2, , , , , , , , Avustralya Avusturya Belçika Çek Cum Danimarka

9 Finlandiya Fransa Güney Kore Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya Japonya 3, , , , , , , , Kanada Lüksemburg Macaristan Norveç Portekiz Türkiye Yeni Zelanda Yunanistan Kaynak: [4-21] verileri temel alınarak hazırlanmıştır. 4. Ar-Ge Harcamalarının Ulusal Gelire Oranındaki ve Temel Alanlara Dağılımındaki Gelişmeler 1980 li yıllardan itibaren küreselleşme eğilimlerinin hız kazanmasıyla birlikte, ekonomik ve ticari yaşamın bütün alanlarındaki kamu etkisinin azaltılmasına, zaman içinde tamamen kaldırılmasına yönelik politikalar, yaratılan dolaylı ve/veya dolaysız ilişkilerle, bütün Dünya ülkelerini etkisi altına almıştır. ar-ge faaliyetlerine yönelik kamu desteğinin kısıtlanması, azaltılması, hatta kaldırılmasına ilişkin siyasal ve ekonomik politikaların güç kazanmasının yanında, küresel, bölgesel ve ulusal enerji piyasalarında giderek şiddetlenen rekabet, diğer alanlarda olduğu gibi, enerji zincirinin bütün halkalarına yönelik araştırma, geliştirme ve uygulama faaliyetleri üzerinde, özellikle 1980 li yılların ortalarından itibaren gelişen süreçte ciddi baskılar yaratmıştır. Buna bağlı olarak, gelişmiş ülkelerin bazılarında, gelişmekte olan ülkelerin neredeyse tamamında, enerji alanındaki orta ve uzun dönemli bilimsel veya ticari amaçlı, temel ar-ge faaliyetlerinin sayısında ve hacminde çok önemli gerilemeler kaydedilmiştir. araştırmalar dahil enerji ar-ge harcamalarının ulusal gelirden aldığı payın ülkeler ayrımında yıllar itibariyle değişimi, Tablo 4 de ve nükleer araştırmalar hariç enerji ar-ge harcamalarının ulusal gelirden aldığı payın ülkeler ayrımında yıllar itibariyle değişimi, Tablo 5 de sunulmuştur. nin etkin ve verimli kullanılmasının, üretim süreçlerindeki kayıpların azaltılmasının, yeni enerji teknolojileri geliştirilmesinin, enerji ile dolaylı ve/veya dolaysız ilgili bütün sorunların çözümünde çok önemli roller oynamasına karşın, Dünya ülkelerinin

10 enerji ar-ge harcamalarının ulusal gelire oranında giderek artan bir gerileme eğilimi saptanmakta, endüstriyel nitelikli ar-ge yatırımlarının önemli bir bölümünün, enerji piyasalarının serbestleştirilmesine yönelik, kısa dönem odaklı çalışmalara kaydırıldığı gözlenmektedir yılı için, ülkeler ayrımında US$ bazında kişi başına düşen enerji ar-ge harcamaları hesaplandığında, izleyen sonuçlara ulaşılmaktadır; Almanya 4.06, Amerika 10.29, Avustralya 6.44, Avusturya 4.66, Çek Cumhuriyeti 0.71, Danimarka 5.41, Finlandiya 16.93, Fransa 8.46, Güney Kore 2.13, Hollanda 11.23, İngiltere 1.15, İrlanda 1.29, İspanya 1.52, İsveç 13.43, İsviçre 20.13, İtalya 6.78, Japonya 36.51, Kanada 8.37, Macaristan 0.43, Norveç 13.79, Portekiz 0.25, Türkiye 0.06, Yeni Zelanda 1.78 ve Yunanistan Kişi başına düşen enerji ar-ge harcamalarına bakıldığında, Türkiye nin OECD ülkeleri arasında açık ara farkla en son sırada yer aldığı, sıralamada sondan ikinci olan Portekiz ile Türkiye arasındaki farkın yaklaşık dört kata ulaştığı görülmektedir. ar-ge harcamalarının ulusal gelirden aldıkları paylar, ülkeler özelinde önemli değişiklikler gösterirken, enerji ar-ge harcamalarının temel alanlara dağılımda da çok büyük farklılıklar dikkati çekmektedir. Ülkeler ayrımındaki toplam enerji ar-ge harcamalarının temel alanlara dağılımında gözlenen değişimler, Tablo 6.a ve Tablo 6.b de ayrıntılarıyla sunulmuştur. Türkiye nin enerji ar-ge harcamalarının ulusal gelire oranındaki gelişmeler irdelediğinde, yıllar itibariyle kararlı bir durağanlık gözlenmektedir. ar-ge harcamalarının düzey ve kişi başına düşen değer itibariyle sembolik anlamlar taşıması, temel alanlara ilişkin ayrıntılara inildiğinde gündeme bağlı önemli yön değişiklikleri dikkati çekmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki enerji arge faaliyetlerinin ana strateji ile politikalar ekseninde yönlendirilmesi gerekirken, enerji dışa bağımlılığı giderek artan ülkemizde, şimdiye kadar egemen olan eğilimlerin belirlediği enerji ve ar-ge politikaları çerçevesinde, orta ve uzun dönemde enerji kapsamında ciddi sorunlarla karşılaşılması sürpriz sayılmamalıdır. Tablo 4: araştırmalar dahil, enerji ar-ge harcamalarının ulusal gelirden aldığı pay ( ). Ülkeler Almanya Amerika Avustralya Avusturya Belçika Çek Cum Danimarka Finlandiya Fransa Güney Kore

11 Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya Japonya Kanada Lüksemburg Macaristan Norveç Portekiz Türkiye Yeni Zelanda Yunanistan Kaynak: [4-21] verileri temel alınarak hazırlanmıştır. Tablo 5: araştırmalar hariç, enerji ar-ge harcamalarının ulusal gelirden aldığı pay ( ). Ülkeler Almanya Amerika Avustralya Avusturya Belçika Çek Cum Danimarka Finlandiya Fransa Güney Kore Hollanda İngiltere İrlanda İspanya İsveç İsviçre İtalya Japonya Kanada Lüksemburg Macaristan

12 Norveç Portekiz Türkiye Yeni Zelanda Yunanistan Kaynak: [4-21] verileri temel alınarak hazırlanmıştır. Tablo 6.a: Ülkeler ayrımında toplam enerji ar-ge harcamalarından temel alanların aldıkları paylar (%). Ülkeler Almanya Amerika Temel Ar- Ge si si

13 Avustralya si Avusturya Belçika si

14 si Çek Cum. si Danimarka Finlandiya si

15 Fransa Hollanda si si si

16 İngiltere İrlanda si si Tablo 6.b: Ülkeler ayrımında toplam enerji ar-ge harcamalarından temel alanların aldıkları paylar (%). Ülkeler İspanya Temel Ar- Ge

17 İsveç İsviçre si si si

18 İtalya Japonya Kanada si si

19 Macaristan Norveç Portekiz si si si

20 Türkiye Yeni Zelanda si si si Yunanistan

21 si Sonuçlar, ekonomi ve çevre arasında giderek artan, karmaşıklaşan ilişkiler, bu alanlardaki politikaların birbirleriyle uyum içinde bütünleştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Toplam birincil enerji arzı ile nihai enerji tüketiminde kullanılan kaynakların seçimi ve maliyeti, kısa, orta ve uzun dönemde, enerji arz güvenliği, ekonomi ve çevre üzerinde önemli etkilere sahiptir. arz güvenliği ise, ancak enerji sektörünün ekonomik rekabet edebilirliği ile çevreye duyarlılığı ölçüsünde sağlanabilecek bir olgudur. Dolayısıyla, ülkelerin enerji politikalarının temel amaçları çerçevesinde kapsanan konu başlıklarında ortaya çıkan çatışmaların önlenmesi, uygun ve sürdürülebilir dengelerin kurulması, farklı seçeneklerle üstlenilecek maliyetlerin bilimsel temelde ortaya konması gerekmektedir. Bu bağlamda, enerji üretim ve tüketiminin çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılabilmesi, tüm süreçlerde enerji maliyetlerinin düşürülebilmesi için, enerji politikası kapsamındaki tüm alanlarda, sorunların çözümü ile yeni ve daha etkin seçenekler yaratılabilmesine yönelik, ana strateji ile politikalar ekseninde yönlendirilen temel ve uygulamalı niteliklerdeki orta ve uzun dönemli ar-ge faaliyetleri büyük önem taşımaktadır. Geçtiğimiz yaklaşık kırk yıllık süreçte enerji, doğrudan ya da dolaylı bütün ayrıntılarıyla, tüm Dünya ülkelerinin gündeminde çok önemli bir yer tutmasına karşın son dönemlerde, enerji sektörü ile onun alt sektörlerine yönelik ar-ge yatırımlarında, konunun ağırlığına uygun yaklaşımlar, gelişmeler gözlenememekte, kamu ve özel kesim enerji ar-ge faaliyetlerinin mevcut düzeyleri oldukça yetersiz kalmaktadır. Bu durum, geleceğe yönelik ciddi endişeleri de beraberinde getirmektedir li yıllarda yaşanan petrol krizinin etkileriyle canlanan ve önemli artışlar gösteren enerji ar-ge yatırımları, OECD ülkelerinin birçoğunda, geçtiğimiz kırk

22 yıllık dönem içindeki en yüksek değerlerine 1986, 1987 yıllarında ulaşmış, izleyen yıllarda enerji piyasalarında sağlanan istikrarın yanı sıra, serbestleştirme ve özelleştirme rüzgârlarıyla birlikte önce duraklama, sonra gerileme eğilimine girmiştir. Küreselleşme olgusunun tüm kurum ve kurallarıyla bütün Dünya ülkelerini derinden etkilemesi sonucunda, kamu kesiminin ulusal enerji piyasalarındaki belirleyici rolünün kaldırılmasına, sektörün özelleştirilerek rekabete açılmasına yönelik düzenlemeler, uygulamalar yaşama geçirilmiştir. sektörüne yönelik yeni teknolojilerinin geliştirilmesi, öncelikler arasında bulunmasına karşın, 1990 lı yıllarda, devletlerin enerji ar-ge bütçeleri giderek azalan bir eğilim sergilemiştir. Bu süreçte, OECD ülkelerindeki enerji ar-gefaaliyetlerine yönelik kamu desteklerinin azaltılmasına yönelik eğilimler, önemli bütçe kısıtlamalarını beraberinde getirmiş, enerji piyasalarında hakim olan serbestleştirme politikaları, artan rekabet ile birlikte çok kısa dönemli ve ticari rekabet odaklı, uygulamaya dönük endüstriyel nitelikli araştırma projelerinin büyük önem kazanmasına, uzun dönemli temel enerji araştırmalarına verilen önceliklerde çok ciddi gerilemeler kaydedilmesine yol açmıştır. Günümüzdeki endüstriyel enerji ar-ge yatırımlarının mevcut düzeyi, enerji güvenliği, çevresel koruma gibi, temel enerji politikası amaçlarını karşılayabilmekten çok uzak kalmakta, genellikle kısa dönem odaklı, daha çok kar edilebilmesine yönelik faaliyetlerle sınırlı durumdadır. piyasalarındaki rekabet, değişik kesimlerin ve tarafların aktif roller üstlendikleri geniş tabanlı, kapsamlı faaliyetleri engellemiş, işbirliği olanaklarını daraltmıştır. Bu noktada, devlet yönetimlerinin gelişmeleri yakından izlemesi, yeni enerji teknolojilerinin geliştirilmesi sürecinde büyük önem taşıyan, orta ve uzun dönemli stratejik ar-ge faaliyetlerinin sürekli kılınabilmesi yönünde özgün politikalar üretmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, bazı OECD ülkelerinde temel enerji araştırma alanları özelinde, sınırlı ölçülerde kalsa da, özel kesimden finansman sağlanması yönünde teşvikler gözlenirken, Japonya ve İsviçre gibi ülkelerin uzun dönemli enerji ar-ge faaliyetlerini artırarak sürdürmeye özen göstermeleri dikkati çekmektedir. OECD ülkelerinin resmi enerji ar-ge harcamaları irdelendiğinde, 1986, 1987 yıllarında başlayan ve halen etkileri süren, genel bir düşüş eğilimi saptanabilmekle birlikte, bu eğilim ülkeler ayrımında büyük farklılıklar sergilemektedir. Benzer şekilde, enerji ar-ge harcamalarının ulusal gelirden aldığı payların düzeyi, ülkeler ayrımında önemli değişiklikler göstermektedir. OECD ülkelerinin resmi enerji ar-ge bütçelerinde ve harcamalarında ciddi gerilemeler söz konusu olurken, bu harcamaların enerji temel ar-ge alanlarına dağılımında ülkeler ayrımında çok önemli eğilim farklılıkları söz konusudur. Geçtiğimiz yirmi yılda, küreselleşme sürecinin etkisiyle, içinde kamu ve özel kesim dinamiklerini birlikte barındıran ar-ge projelerinin sayısında ve hacminde, çok büyük gerilemeler kaydedilmiştir. Özellikle, orta ve uzun dönemi kapsayan enerji ar-ge faaliyetleri, arz güvenliği, ekonomik büyüme ile çevresel koruma olarak sıralanabilecek enerji politikası amaçlarının sağlıklı dengeler içinde gerçekleştirilip, sürdürülebilir kılınmasında büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda, ulusal enerji politikası amaçları doğrultusunda, öncelikleri net halde saptanan, genel politikayla uyumlu enerji ar-ge stratejisinin geliştirilmesi, kesimler

23 ve kurumlar arasındaki uzun süreli işbirliği olanaklarının artırılması zorunludur. ye ilişkin yeni teknolojiler, enerji alanında yaşanan değişik sorunların giderilebilmesi ve sürdürülebilir geleceğin sağlanabilmesi yönünde, çözümün önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Buna karşın, enerji sektöründe yeni teknoloji geliştirmenin riskleri oldukça yüksektir, ar-ge yatırımlarının geri dönüş süresi, diğer sektörlerle karşılaştırıldığında, net değildir ve ar-ge çalışmaları sonucunda bulunanları koruyabilmek, bunların ticari gelişimlerini sağlayıp, piyasalarda sürekli kılabilmek oldukça güçtür. Gelinen noktada, değişik kesimlerin orta ve uzun dönemi kapsayan ar-ge faaliyetlerindeki rollerinin yeniden tanımlanması, aktif katılımın sağlanabilmesine yönelik politikaların geliştirilmesi, üniversiteler, araştırma kurumları, kamu kuruluşları ve özel sektörün, uzun dönemli ve yüksek riskler taşıyan yeni teknolojilerin araştırılması, geliştirilmesi ve uygulanmasına yönelik sorumluluklarını, kendi dinamikleri ölçüsünde yüklenmeleri gerekmektedir. ar-ge faaliyetlerine yönelik bütçeleri sınırlı düzeylerde bulunan gelişmekte olan ülkelerde, sürdürülebilir enerji, ekonomi ve çevre için, konunun sadece özel kesime ve piyasa dinamiklerine bırakılmasının yanlışlığını vurgulamak, yeni enerji teknolojilerinin ticari gelişimlerinde, piyasalarda konumlandırılmasında, özel kesim dinamizmini arkasına alabilecek ve sürece aktif olarak katabilecek öncelikli alanların belirlenerek, devlet yönetimleri tarafından ivedilikle ve kararlılıkla teşvik edilmesi zorunluluğunu belirtmek gerekmektedir. Uluslararası ve bölgelerarası karşılıklı veya çok taraflı işbirliği olanakları, özellikle ulusal öncelikler çerçevesinde, enerji ar-ge faaliyetlerinden beklenen kazanımlar gözetilerek seçilen ve özel hedefler taşıyan projeler çerçevesinde, bilgi, altyapı, maliyetler ile kazanç paylaşımı esasına dayalı olarak, uygun yöntemler ve araçlar geliştirilerek teşvik edilmelidir.

24

25

26

27

28

29

30

31 Kaynaklar [1] European Commission (EC), Energy R&D Statistics in the European Research Area, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, [2] International Energy Agency (IEA), Questionnaire for Country Submissions for the 2005/2006 SLT/CERT Annual Review of Energy Policies, OECD/IEA, Paris, [3] BP, The BP Statistical Review of World Energy 2005, Beacon Pres, London, [4] International Energy Agency (IEA), Energy Policies and Programmes of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [5] International Energy Agency (IEA), Energy Policies and Programmes of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [6] International Energy Agency (IEA), Energy Policies and Programmes of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [7] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [8] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [9] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [10] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [11] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [12] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [13] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [14] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [15] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [16] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [17] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [18] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [19] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, [20] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries

32 Review, OECD/IEA, Paris, [21] International Energy Agency (IEA), Energy Policies of IEA Countries Review, OECD/IEA, Paris, 2005.