Kamu Teşebbüsü: KİT lerin Özellikleri: İlk KİT'ler:

Transkript

1 İKT442 Türkiye Ekonomisi Ünite 08: TÜRKİYE DE KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ ve ÖZELLEŞTİRME Özgür TONUS 402 Kamu Teşebbüsü: Ekonomik faaliyetle bulunmak üzere devlet veya bir başka kamu kuruluşu tarahndan sermayesinin tamamına veya çoğunluğuna sahip olunan, doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlet tarahndan denetlenen üreokleri mal ve hizmetlerden yararlanabilmek için bir bedel ödenmesi gereken işletmelerdir. 403 KİT lerin Özellikleri: Bir yasayla kurulurlar, Ayrı tüzel kişilikleri vardır, Kamu teşebbüsleri ÖzerkTrler, Devlet bütçesi dışında yönetlirler ancak, bütçeden veya bütçeye kaynak transferi yapılabilir, TBMM tarahndan denetlenir, Ticari muhasebe esaslarına göre kayıt yaparlar, Devletle olan ilişkileri kamu hukuku, üçüncü kişilerle olan ilişkileri ise özel hukuk çerçevesinde düzenlenir, Tek amaçları "kâr" elde etmek değildir, kamu hizmet ve sosyal amaçlar ağır basar. 404 İlk KİT'ler: 1925 yılında kurulan Sanayi ve Maadin Bankası 1933'te Sümerbank, 1935'te ETbank, Halk Bankası, Ziraat Bankası, Denizcilik Bankası, Türkiye Şeker İşletmeleri, Devlet Üretme Çiblikleri, Türkiye İş Bankası... 1

2 405 Türkiye Ekonomisinde KİT'ler Bazı mal ve hizmetlerin üretminde tekel, bazılarının üretminde oligopol durumunda olmuştur. Madencilik, demir- çelik, alüminyum, petrol, petro- kimya, sigara ve tütün üretmi, elektrik enerjisi, lokomotf, ulaşerma ve haberleşme gibi Ulusal gelire katkı... KİT'ler ortalama GSMH'nın %15-20'sini yaratmışer. Tarım sektörüne KİT'lerin katkısı %0.6 seviyesinde, sanayi sektöründe (imalat) ise daha yüksektr %20. Enerji sektöründe %83 olan katkı, madencilikte %50'nin üzerinde gerçekleşmiştr. Ancak son yıllardaki devletn ekonomik hayalan çekilmesi politkalarıyla bu oranlar giderek azalmışer. 407 İsThdama katkı... KİT'ler açısından en fazla isthdamı sanayi sektöründe imalat sanayi, hizmetler sektöründe ulaşerma sektörü yaratmışer. Tarım sektöründe KİT isthdamı çok düşük seviyede kalmışer. 408 Kamu İkTsadî Teşebbüslerinin ÖzelleşTrilmesi 2

3 ÖzelleşTrme Geniş tanımı ile özelleştrme: 409 "ÖzelleşTrme ile devletn ekonomideki sınai ve Tcari aktvitesinin en aza indirilmesi hedeflenirken, rekabete dayalı piyasa ekonomisinin oluşturulması, devlet bütçesi üzerindeki KİT finansman yükünün azalelması, sermaye piyasasının geliştrilmesi ve ael tasarrufların ekonomiye kazandırılması, bu yolla elde edilecek kaynakların altyapı yaerımlarına kanalize edilebilmesi mümkün olacaker. ÖzelleşTrme İdaresi Başkanlığı 410 kamusal mülkiyete konu olan fiziksel ya da malî varlıkların özel şahıslara saeşını, bir mal ya da hizmetn üretm ve/veya dağıemını sağlamak üzere özel şahıslara imtyaz verilmesini, yetkili kamu makamları tarahndan belirli kurallara bağlanmış olan mal/hizmet üretm ve/veya dağıemının kuralarını koyma ve uygulama yetkisinin özerk düzenleyici kuruluşlara devrini (deregülasyon) içerir lerde KİT ler 1980 lerde ÖzelleşTrme 'de Türkiye ekonomi yönetmi neoliberal yeniden yapılandırma modelini benimsediğinde, oldukça geniş bir sektörel yelpazeye dağılmış bulunan, madencilik ve enerjide toplam üretmin çok büyük bir oranını, imalât sanayiinde ise sınai katma değerin yaklaşık %30'unu üreten bir KİT sistemi bulunmaktadır. Kamu açıklarının kritk düzeylere ulaşmadığı ve bu açıkların çoğunlukla dış kaynaklardan veya TCMB'den borçlanarak finanse edilebildiği 1980'lerde kamu mülkünün saeşı bağlamında özelleştrme, dış finansman çevrelerinin Türkiye'de uyandırmaya çalışekları bir hevest. Tüm 1980'li yıllarda özelleştrme saeşları tutarı 300 milyon $ seviyesinde kaldı. 3

4 1990'lı yıllar; Uygulama: Türkiye'de özelleştrme saeşları önce, 413 Yüksek maliyetli iç borçlanma ile finanse edilmeye başlanan kamu açıklarının önemli bir sorun oluşturduğu ortaya çıke. Bu dönemde "özelleştrme + yeniden yapılandırma" ilkesi, yerini giderek "kamu açıklarını kapatma amacı ile özelleştrme"ye bırake. Yetersiz yaerım sonucunda teknolojik yıpranma tuzağına düşmeye başlamış KİT'ler, gerileyen piyasa veya muhasebe değerleri ile yurtçi alıcıların daha kolay ulaşabilecekleri hedefler haline getrildi Piyasa değeri ve çalışan sayıları görece düşük tesislerin (et, süt, yem, v.b.), teknolojisi standartlaşmış, yerel tekeller kurmaya elverişli ve üretkenlikten yana ciddi bir zaah bulunmayan tesislerin (örn. çimento fabrikaları), yarım kalmış yaerımların ve esas üretm faaliyet ile bağlanesı zayıf gayrimenkuller ve teçhizaen saeşıyla gerçekleşt. "Sorunlu" sektör ve işletmeler (örneğin kömür, demiryolu ulaşımı, şeker ve elektrik enerjisi) ile ilgili kararlar olabildiğince ertelendi. ÖzelleşTrme Porxöyündeki KİT lerde çalışan sayısı KİT'LERİN VE ÖZELLEŞTİRME PROGRAMINDAKİ KURULUŞLARIN YARATTIĞI KATMA DEĞER ÖzelleşTrme Porxöyü Toplam KİT ,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 TOPLAM KATMA DEĞER / GSYİH %

5 Hukukî mevzuat: Yöntem; yılında çıkarılan ve kamu iktsadi teşebbüsleri ile bunlara ait tesislere, hisse senedi ihracı yoluyla gerçek ve tüzel kişilerin ortak edilebilmesine veya bu tesislerin işletme hakkının belli sürelerle devrine olanak tanıyan 2983 sayılı Kanun'la getrilmiştr sayılı ÖzelleşTrme Kanunu, 27 Kasım 1994 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe girmiştr yılından itbaren 270 kuruluştaki kamu hisseleri, 22 yarım kalmış tesis, 788 taşınmaz, 8 otoyol, 2 boğaz köprüsü, 104 Tesis, 6 Liman, şans oyunları lisans hakkı ile Araç Muayene İstasyonları özelleştrme kapsamına alınmışer. 25 kuruluştaki kamu payı ile 4 taşınmaz daha sonra özelleştrme işlemine tabi tutulmaksızın kapsamdan çıkarılmak, tasfiye edilmek veya kapsamda olmayan başka bir kuruluşla birleştrilerek tüzel kişiliği sona erdirilmek üzere devredilmiştr. ÖzelleşTrme uygulamaları sonucunda elde edilen kaynakların %32 si özelleştrme kapsamındaki kuruluşlara aktarılmış, %67 si ise Hazineye aktarılmışer. Yöntem; KARDEMİR özelleştrmesiyle ilk defa yöre halkı, sanayici ve çalışanlara bedelsiz devir suretyle gider tasarrufuna yönelik bir uygulama yapılmışer. NETAŞ ve TOFAŞ da bulunan kamu hisseleri ilk defa uluslararası piyasalarda halka arz edilmiş, böylece İMKB nin yabancı borsalarla entegrasyonunun sağlanmasında bir adım aelmışer lı yılların başında bir çok şirkeleki kamu hisseleri kısıtlı da olsa halka arz edilmiş, hisse senedinin kurumsallaşması ve sermayenin tabana yayılmasında bir başlangıç yapılmış, 1998 yılında da T. İŞ BANKASI ndaki kamu hisseleri ile 2000 yılında TÜPRAŞ hisselerinin büyük bölümünün özelleştrilmesiyle yurtçi ve yurtdışı piyasalarda bugüne kadar yapılan en büyük halka arz gerçekleştrilmiştr. 5

6 421 Önemli özelleştrmeler; SÜMERBANK, DENİZBANK, ETİBANK ve ANADOLUBANK ın özelleştrilmesi ile kamu bankalarının özel sektöre devredilmelerine ilişkin ilk adımlar aelmışer. DENİZ NAKLİYATI T.A.Ş. nin özelleştrilmesi, TDİ nin İzmir Körfez Ha ile Şehir içi Yolcu ve Araç Taşımacılığı nın da devri sonucunda devlet, deniz taşımacılığından da çekilmeye başlamışer. 422 Önemli özelleştrmeler; 2000 de POAŞ ın % 51 oranındaki hissesinin blok saeş yöntemiyle özelleştrilmesi sonucunda bugüne kadar yapılan en önemli özelleştrme uygulamalarından biri gerçekleştrilmiş, 2002 yılında ise kalan kamu hisselerinin İMKB de saeşı sonucunda POAŞ da bulunan kamu hisselerinin tamamı özelleştrilmiştr den sonra devletn, turizm, tekstl ve hayvancılık sektörlerindeki işletmelerinin yaklaşık % 90 ı özelleştrilmiştr. 423 Saeş yöntemleri : En çok başvurulan saeş yöntemleri "blok saeş" ve "halka arz" olmuştur. "Halka arz" az sayıda sermaye sahibine ihale ve pazarlıkla satmanın edebi ifadesidir, yoksa bu yöntemin küçük tasarrufçuları ilgilendiren bir yanı yoktur. Bu yöntemlerle elde edilen hasılaen toplam içindeki payları sırasıyla %37 ve %17 seviyesindedir. 424 Şeffaflık- sermayenin tabana yayılması Son yıllarda - şeffaflık adına- blok saeşların televizyonlarda naklen yayınlanmasına geçildi. Piyasanın biçtği fiyae yansıtması beklenen Borsa aracılığı ile saeş"ın getrdiği hasılat, toplamın %2 si... 6

7 Saeş Yöntemleri ( ) Şu anki durum: Tesis ve varlık satışı 48% Halka arz 15% Blok satış 33% Bedelli devir 2% BİST'de satış 2% 385 bin çalışanın sadece 222 bin'i halen özelleştrme kapsamı dışında ve 233 sayılı KHK'daki tanıma göre KİT statüsünde bulunan 19 kuruluşta çalışmaktadır. Bu 19 kuruluştan 4 ü elektrik enerjisi sektöründeki TEK'in, 2'sinin de TKİ'nin parçalanması ile yaraelmışer. Aralarında TTK, TKİ, TMO, TCDD gibi kuruluşlar özel alıcılar için yeterince cazip bulunmamışer. Yara kları katma değer GSYH nın %1 i MKEK ETİ MADEN İŞL. TTK TKİ EÜAŞ TEİAŞ TETAŞ TEMSAN TPAO DMO TİGEM TCDD TÜVASAŞ TÜDEMSAŞ TÜLOMSAŞ DHMİ KEGM SÜMER HOLDİNG TTK, TKİ, TETAŞ, TEDAŞ, BOTAŞ, TMO, ÇAYKUR, TİGEM, TCDD, DHMİ, TŞFAŞ, TTA (TÜTÜN, TÜTÜN MAMULLERİ, TUZ VE ALKOL İŞLETMELERİ A.Ş.), TEKEL gibi kuruluşlar görev zararı yaratmaya devam etmektedir. BOTAŞ TMO TDİ TEDAŞ 2013 yılında 1.6 milyar TL zarar yaratmışlardır. ÇAYKUR T. ŞEKER FAB 7

8 429 ÖzelleşTrme kapsamına alınmış ve 2003 ve sonrasının saeş vitrinine konmuş, önemli büyüklükte çok az kuruluş vardır: (PETKİM, TÜPRAŞ, TEKEL (sigara ve alkollü içki üreten birimleri), TÜGSAŞ ve THY) sonrasında KİT sisteminin tasfiyesi için başvurulmakta olan yöntemler şunlardır: Teknik ve fiziksel aşınma- yıpranmanın net varlık yapısını alabildiğine çökeroği girişimlerin "sembolik" denilebilecek fiyatlarla saelması (örneğin SEKA (Balıkesir), SEKA (Aksu), PETKİM (Aliağa), şeker fabrikaları) Tümüyle yeniden yapılandırılabilir görülmeyen KİT'lerde "kendisini kurtarabilecek" bazı üretm birimlerinin ve/veya varlıklarının saeşı, geri kalanların ölüme terk edilmesi (TCDD, taşkömürü ve linyit ocaklarının çoğu, v.b.) 431 Güncel Bir not: Hazine arazisinin ve diğer taşınmazlarının saeşı ya kiralanmasını öngören 19 Temmuz 2003 gün ve 4916 sayılı Kanun ile aelmışer. Doğal/tarihsel sit alanlarını yapılaşmaya ve/veya özel kullanıma daha fazla açan kanun tasarısı da aynı bağlamda değerlendirilmelidir. 2B arazileri: 1.3 milyar dolar 432 Hazine Arazileri 'lerde başlayıp bugün son evresine ulaşan birinci özelleştrme dalgası gibi, bu ikinci dalganın da talan ve soygunla iç içe gelişeceğini ve başlangıçtaki tahminlerin epey alenda hasılat getreceğini kestrmek için son yirmi üç yılın Türkiye'sini gözlemiş olmak yeter. 8

9 Enerji ve İleTşim Bu uygulamayı savunanların temel argümanları şunlardır: sonrasında imtyaz anlaşmalarının başlıca iki sektörde yoğunlaşeğı dikkat çekiyor: Elektrik enerjisi ve İleTşim. Her iki sektör de çok uluslu işletmelerin çevre ülkelerdeki faaliyet alanlarında... Bu iki sektör sadece kârlılık açısından değil, çevre ekonomilerinde mal ve bilgi üretminin temel girdilerini kontrol eokleri için de önem taşıyorlar. 434 Küresel ekonominin giderek hizmet sektörlerini de uluslararasılaşerması yönünde, bu uygulamalardan kaçınılamaz, özellikle enerji ve İleTşim alanında ulusal tekellerin parçalanması teknolojik gelişmenin sonucu ve gereğidir; kamu sektörünün sermaye/hasıla oranı yüksek altyapı yaerımlarını finanse edecek malî gücü yoktur; geçmişte kamu hizmet bağlamında düşünülen faaliyetlerin özel girişime açılması rekabet, etkinlik ve düşük fiyatlar getrir. Telekomünikasyon: 435 PTT parçalandı ve Türk Telekom oluşturuldu. PTT nin posta hizmetleri sunan birimi özel posta şirketlerinin rekabet alenda çöküşe terk edildi. İleTşim sektöründe katma değer yaratan çeşitli hizmetlerin sunumu da ayrışerıldı. Türkiye, Dünya Ticaret Örgütü nü kuran anlaşmalar uyarınca telekomünikasyon tekelini 2005 e kadar kaldıracağını taahhüt eo. Yolsuzluklar ise işin cabası: Vurgun ve skandalların bolluğu açısından Türkiye telekomünikasyon sektörü, enerji sektörü ile yarışıyor. 436 Halen özelleştrme kapsam ve programında 23 kuruluş bulunmaktadır. Bu kuruluşların 11 tanesinde % 50 nin üzerinde kamu payı vardır. Bunun yanı sıra, özelleştrme kapsamında 446 taşınmaz, 78 tesis, 3 liman, 8 otoyol, 2 boğaz köprüsü ile şans oyunları lisans hakkı da yer almaktadır. Tüpraş: 4.140, Erdemir: Telekom: ($) 9

10 YILLAR İTİBARİYLE ÖZELLEŞTİRME Toplam ÖzelleşTrme Gelirleri ( ; $ ) Milyon ($) TOPLAM ($) ($) ($) Blok SaKş Tesis/Varlık SaKşı Halka Arz BİST SaKş Yarım Kalmış Tesis SaKşı Bedelli Devirler TOPLAM ÖZELLEŞTİRME KAPSAMINA ALINAN/ALINACAK YENİ KURULUŞLAR ÖZELLEŞTİRME PROGRAMINDA BULUNAN KURULUŞLAR özelleştrme kapsam ve programında 23 kuruluş bulunmaktadır. Bu kuruluşların 9 tanesinde % 50 nin üzerinde kamu payı vardır. Bunun yanı sıra, özelleştrme kapsamında 565 taşınmaz, 37 tesis, 2 liman, 8 otoyol, 2 boğaz köprüsü ile şans oyunları lisans hakkı da yer almaktadır. KAMU PAYI Taksim Otelcilik A.Ş. Ankara Doğal Elektrik ÜreTm ve Ticaret A.Ş. (1) 100 Hidrojen Peroksit Sanayi ve Ticaret A.Ş. 28,2 Sümer Holding A.Ş. (1) 100 Oyak İnşaat A.Ş. 25 T. Denizcilik İşletmeleri (1) 100 Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. 10 T. Elektrik Dağıem A.Ş. (TEDAŞ) (1) 100 Compagnie Financiere Olomane S.A. 3,81 Gayrimenkul A.Ş. (TTA) (1) 100 Milli Reasürans T.A.Ş. 3,37 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (1) 100 MİTAŞ Enerji ve Madeni İnşaat İşleri Türk A.Ş. 0,0663 KBİ- Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş. (1)* 99,99 Sönmez Neşriyat ve Matbaacılık A.Ş. 0,003 T. Halk Bankası A.Ş. (1) 51,11 Koç Holding A.Ş. 0,00015 Doğusan Boru Sanayi ve Ticaret A.Ş. 56,09 ASELSAN Askeri Elektronik San. ve Tic. A.Ş. (1) 0,00006 THY Türk Hava Yolları A.Ş. (1) 49 Yapı Kredi Bankası A.Ş. 0, Emek İnşaat ve İşletme A.Ş. 49 T. İş Bankası A.Ş. (1) 0, ,43 10

11 Denetleyici ve Düzenleyici Kurumlar OTOYOLLAR - KÖPRÜLER Edirne- İstanbul- Ankara Otoyolu Pozane- Tarsus- Mersin Otoyolu Tarsus- Adana- Gaziantep Otoyolu Toprakkale- İskenderun Otoyolu İzmir- Çeşme Otoyolu İzmir- Aydın Otoyolu Boğaziçi Köprüsü FaTh Sultan Mehmet Köprüsü Gaziantep- Şanlıurfa Otoyolu İzmir ve Ankara Çevre Otoyolu DİĞER TESİS VE VARLIKLAR Akarsu Santralleri (52 adet) TCDD- İzmir Limanı TCDD- Derince Limanı Fenerbahçe- Kalamış Yat Limanları (Yat Limanı) Siyaset ve siyasetçiden bağımsız ancak faaliyet gösterdikleri sektörde adeta yasama, yürütme ve yargı yetkileriyle donaelmışlardır. Özünde kamuya ait olan güç ve yetkinin piyasa güçlerine açılmasına yardımcı olan yapılardır. Bağımsız kurullar piyasaların düzenlenmesi ve fonksiyonunu yerine getrirken, regülasyon olarak nitelendirilen piyasaların aksaklıklarını önleme ve piyasa etkinliğini geliştrmeye yönelik faaliyetleri gerçekleştrmektedir. Süreci tamamlayan diğer aşama ise deregülasyondur. Burada da düzenleme yapılan ekonomik faaliyete ilişkin serbestleştrme, piyasa koşullarına teslim etme söz konusudur. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Şeker Kurumu: 443 Türkiye ekonomisinin gelişim sürecinde enerji sektöründeki yaerımları kamu gerçekleştrmiş, dolayısıyla bu işletmeler birer tekel olmuştur. Türkiye de elektrik, doğal gaz, petrol ve LPG'nin; yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketcilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istkrarlı ve şeffaf bir enerji piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetmin sağlanması amaçlanmaktadır. 444 Türkiye de tarımsal üretm içinde önemli yeri olan şekerpancarı Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. aracılığıyla alınmakta ve işlenerek piyasaya sunulmaktaydı. Şekerpancarı üretmine ve üretcisine verilen tarımsal destekler de tarım sektörüne yönelik en önemli araçlardan birisiydi yılında 4634 sayılı Kanunla Şeker Kurumu kurularak şeker üretmine ilişkin miktar kısıtlamalarını (kota) belirlemek, dış Tcarete ilişkin düzenlemeler önermek, pazarlama faaliyetlerini belirleyip uygulamak, araşerma ve denetleme yapmak, idari cezaları uygulamak gibi görevler yüklenmiştr. Şeker piyasasındaki bu yeniden yapılanmanın önemli bir aşamasını da kamuya ait işletmelerin özelleştrilmesi olmuştur. 11

12 Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu : Telekomünikasyon Kurumu: 445 Tütün, Türkiye de 1990 lı yılların sonuna kadar tarım sektörü için tütün önemli bir geçim kaynağı olmuştur. Ancak IMF ile 1999 yılında gerçekleştrilen destekleme düzenlemesi anlaşması kapsamında tütün üretmine yönelik destekleme mekanizmasına son verilmesine, TEKEL in özelleştrilmesine ve bu sektöre ilişkin yetkilerin bir Kurul a devredilmesine karar verilmiştr yılında 4733 sayılı yasayla, tütünde destekleme sistemini kaldırılmış ve tütün alım ve saemını piyasada serbestçe yapılır hale getrilmiş, tütün ithalae serbest bırakılmış ve Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu ve Kurulu oluşturulmuştur. 446 Ulaşerma Bakanlığı na bağlı bir düzenleyici kurumdur. Yine bir kamu tekeli olan telekomünikasyon hizmetlerinin özelleştrilmesi kapsamında 1994 yılında ulusal şirket PTT parçalanarak Türk Telekom özelleştrilmiştr yılında adı Bilgi Teknolojileri ve İleTşim Kurumu olarak değişmiştr. Kurum elektronik haberleşmeye ilişkin piyasayı düzenleme, yetki verme, denetm, yaerımların teşviki ve tüketci hakları gibi konularda düzenlemeler yapmaktadır. Kamu İhale Kurumu: 447 Türkiye de 2003 yılına kadar kamu kesimi piyasadan mal ve hizmet saen almak için kendi başına işlem yapmaktaydı. Bu işlemlerde denetmi arermak ve piyasa koşullarında gerçekleşmesini sağlamak için IMF nin yönlendirmesiyle 4743 Sayılı Kanun ile Kamu İhale Kurumu (KİK) kurulmuştur. KİK, kamuya ait ihalelerde mal ve hizmetlerin yönetmi ve anlaşmazlıkların çözümü konusunda tek yetkili organ olmuştur. Kurumun, firmaları ihalelere sokmama gibi yaperım uygulamalarına da sahiptr. 12