Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný ve Bunun Siyasî Etkileri Üzerine Bir Deðerlendirme

Transkript

1 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný ve Bunun Siyasî Etkileri Üzerine Bir Deðerlendirme Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ (*) Diyarbakýr tarihin bilinen devirlerinden bugüne uzanan zaman çizgisinde önemini hep korumuþ bir þehirdir. Üstelik kendisinden bahsedildiðinde sadece kendi dar þehir konumunu deðil, büyük bir coðrafî ve beþeri alaný da temsil eden özelliði, ifade edilen o tarihi sürece de uygun düþmekte ve bu devamlýlýðý en aþikâr biçimde göstermektedir. Bunun bütün belirtileri en canlý þekilde konu ile azýcýk ilgili herkes tarafýndan görülmektedir. Hemen yazý baþlýðýnýn neyi kapsayacaðýný kýsaca ifade edecek olursak, konunun/sorunun(meselenin) adýnýn, mahiyetinin ve boyutunun ne olduðuna dair senelerdir süren uzun tartýþmalardan, usanmýþ, bezmiþ hatta zihnî yýlgýnlýða düþmüþ bir hissiyattan öte, bunlardan arýndýrýlmýþ bir bakýþ açýþý ile kestirmeden söylemek gerekirse, oldukça geniþ bir bölgeyi içine alan, daha kapsamlý bir Ortadoðu projesi veya Ortadoðu meselesi nin bir cüz'ü/parçasý olarak Diyarbakýr merkezli sosyal deðiþimin merkezi haline gelen veya getirilen bir Kürt varlýðýnýn niteliðini ve tarihi temellerini ele alacaðýz. Bunu yaparken uzun yýllardýr devam ettirilen bir kürtçülük hareketinden, bu çerçevede yürütülen faaliyetlerden; bunun bölgeye ve özellikle Diyarbakýr ve çevresine yaptýðý etkiler ile buna karþý yürütülen güvenlik 1 tedbir ve faaliyetlerinden baðýmsýz olarak, sosyal deðiþimin tarihi geliþimini (*) Balýkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölüm Baþkaný 1 Bölgede uzun yýllardýr devam eden çeþitli ve nitelendirilmelerle adlandýrýlan olaylarýn, çok geniþ tabanlý sebepleri ve sonuçlarý olduðu bilinen bir husustur. Dolayýsýyla buradaki hususlarý birbirinden mutlak manada baðýmsýz olarak düþünmek mümkün deðildir. Burada kastýmýz bu yazýda konuyu ele alýþ biçimi itibariyledir. [29]

2 Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ ele alacaðýz. Günlük siyasi tartýþmalarýn ötesinde, bu deðiþimin yansýtýlýþ biçiminin ve buna baðlý olarak siyasî sonuç çýkarma gayretlerinin ne kadar sorunlu olduðunu belirtmeye çalýþacaðýz. Diyarbakýr Türkiye üzerinde etkili olan iki büyük gücün ve projenin o- dak noktasýdýr. Konunun ciddiyet ve önemini göstermek açýsýndan iki somut ifade ile meramýmý daha iyi ifade edeceðimi zannediyorum. Ýlki, Anavatan Partisi genel baþkaný ve baþbakan Mesut Yýlmaz'ýn 2001 yýlýnda, Avrupa Birliði(AB)'nin yolu Diyarbakýr'dan geçer þeklindeki ifadesidir. Diðeri de yine AKP genel baþkaný ve baþbakan Recep Tayip Erdoðan'ýn katýldýðý bir televizyon programýnda; Diyarbakýr'ý istiyorum ki þu anda Amerika'nýn da Büyük Ortadoðu Projesi var ya, geniþletilmiþ Ortadoðu, yani bu proje içerisinde Diyarbakýr bir yýldýzý olabilir. Bunu ba- 2 þarmamýz lâzým. þeklindeki sözleridir. Bu sözlerin kendi baðlamý içinde deðerlendirip ortaya çýkan anlam çeþitlenmelerini bir kenara býraktýðýmýzda, Türkiye Cumhuriyeti'nin muhatap olduðu uluslararasý iki büyük projenin merkezinde yer almasý ve bu durumun yine devletin en yetkili aðýzlarý tarafýndan önemle vurgulanmýþ olmasý, Diyarbakýr'ýn özel konumunu belirginleþtirmektedir. Biz bu yazýda, gelinen noktadan hareketle, Diyarbakýr'da meydana gelen sosyal deðiþimin tarihi arka plânýný ele alacaðýz ki, bu deðiþim ciddî siyasî etkiler ve buna baðlý olarak siyasî ve kültürel talepler olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Diyarbakýr'ýn çok da uzak olmayan tarihi geçmiþindeki durumu, bu siyasî etkiyi doðuracak bir zemin oluþturuyor mu ve buna baðlý olarak þekillenen siyasî taleplerin meþrûlaþtýrýlmasýnda bu tarihi durum ne kadar imkân ve fýrsat veriyor? Bu sorulara cevap teþkil etmek üzere tarihi bir perspektifle þehir ve yakýn çevresindeki sosyal deðiþimi inceleyeceðiz. Burada siyasî etkiler ve talepleri daha somut ifade etmek bakýmýndan kastettiðimiz husus 29 Mart 2009 tarihinde yapýlan mahalli seçimlerin akabinde DTP Iðdýr Milletvekili Pervin Buldan'ýn, 29 Mart yerel seçimlerinde Kürdistan'ýn sý- 3 nýrlarýný belirledikleri þeklindeki ifadeleridir. Ki bu sözler uluslararasý i- liþkilerde ciddî yaptýrýmlarý ve müdahaleleri gerektirecek önemdedir. Bu sözlerin ciddî bir bir tepki görmemesinin de ayrýca çok anlamlý olduðunu bir kenara koyarak, konuyu Diyarbakýr merkezli olarak ele alacaðýmýzý tekrar ifade edelim. 2 Sözlerin sarf edildiði tarihte yayýnlanan gazeteler ve haber metinleri. 3 Sözlerin sarf edildiði tarihte yayýnlanan gazeteler ve haber metinleri. [30] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

3 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný Diyarbakýr Kalesi Urfakapý Kapýsý Aðýrlýklý olarak siyasî tarihin geliþmeleri istikametinde temas edeceðimiz sosyal deðiþim veya daha tarihi bir ifade ile beþeri yapýnýn farklýlaþmasý nasýl bir seyir takip etmiþtir ve yörede, özellikle þehirde bu süreç nasýl geliþmiþtir? Konuyu ele alýp sosyal deðiþim veya toplumsal dönüþüm, kent kimliði gibi sosyolojinin kavramlarýný kullanýrken uzun teorik tartýþmalar yerine, tarihî geliþimi, olaylarý zikredip yorumlayarak ve rakamlarý tablolaþtýrarak, istatistik bilgiler halinde tarihin penceresinden bakarak vereceðiz. Ancak söylediðimiz gibi uzun teorik tartýþmalara girmeden sosyal deðiþim kavramýndan ne anladýðýmýzý göstermek bakýmýndan kýsaca þunlarý söylemek mümkündür. Mekân ve zaman sýnýrlarý ne olursa olsun bir toplumun varlýðý bir kültürün varlýðýnýn da delilidir. Toplumda meydana gelen deðiþmeler istikametinde kültürde de deðiþmeler yaþanmasý kaçýnýlmazdýr. Ancak bu deðiþim sürecinin, toplumun hafýzasýnda veya kendini algýlayýþ biçiminde sapmalar ve sancýlar yaratacak þekilde ve hýzda olmasý elbette ki pek çok sýkýntýyý da beraberinde getirmektedir. Böyle bir deðiþim süreci, toplumun kendi doðal dinamiklerinden ziyade, dýþarýdan dayatýlan veya kaçma imkân ve fýrsatýnýn bulunamadýðý zamanlarda yaþanýr. Bu deðiþimin ortaya çýkýþýný saðlayan birçok faktör vardýr. Bunlarýn belli 21. YÜZYIL Ocak - Haziran 2009 [31]

4 baþlýlarý savaþ, ticaret ve göç unsurlarýdýr. Bu üç unsur en ilkel topluluklardan en ileri medeniyetlere kadar etkisini kuvvetli bir biçimde hissettiren kültürel etkileþim vasýtalarýdýr. Bu etkileþimin gerçekleþmediði kültürler elbette statik kültürler olarak deðiþime uðramamýþtýr. Bu unsurlara ek olarak özellikle modern zamanlardan baþlamak üzere günümüzde de etkilerini hissettiðimiz bilgiye ulaþmada kolaylýk, kitle iletiþim araçlarýnýn ve bunlar arasýnda çok özel bir konuma sahip olan internetin yaygýnlaþmasý, uluslararasý iliþkilerin hukuk dairesi içerisine girmesi ve buna baðlý olarak ortaya çýkan kurumlarýn etkilerinin artmasýný da sayabiliriz. Saydýðýmýz bu unsurlarýn yaný sýra sosyal ya da kültürel deðiþime yol açan yöntemlerin uygulanabilirliliðinin, kabul görme oranýnýn ve sonuçlarýnýn da takip edilebilmesi, deðiþim üzerinde ayrýca bir baský oluþturmaktadýr. Öz olarak insan topluluklarýnýn tarihten günümüze ortaya koyduklarý bütün maddi ve manevî deðerler bütünü olarak kültürün deðiþmesi, zikredilen topluluðun da deðiþmesi anlamýný taþýmaktadýr Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ Öz olarak insan topluluklarýnýn tarihten günümüze ortaya koyduklarý bütün maddî ve manevî deðerler bütünü olarak kültürün deðiþmesi, zikredilen topluluðun da deðiþmesi anlamýný taþýmaktadýr; zira, hayat tarzý, örf, gelenek, görenek ve adetler, töre, dil, din vb. kapsayýcý unsurlarý ihtiva etmesi bakýmýndan kültürün deðiþime uðramasý, topluluðun da bu deðerler üzerinden 4 yeni bir topluluk haline dönüþmesidir. Þimdi özellikle kýrýlma noktalarýna vurgu yaparak Diyarbakýr'da ortaya çýkan sosyal deðiþimin evrelerini ve bu tarihi süreci, siyasî geliþme- 5 ler çerçevesinde inceleyelim. Bugün Güneydoðu Anadolu Bölgesi'nin merkezi olan Diyarbakýr yöre olarak, tarihi adlandýrmalarda Cezire denilen kuzey Mezopotamya'nýn kuzeyinde yer alýr. Geniþ ve tarýma elveriþli verimli ovalar Dicle nehri ve kollarý tarafýndan sulanmaktadýr. 4 Kültür deðiþmeleri konusunda bkz. Mümtaz Turhan, Kültür Deðiþmeleri, Ýstanbul Burada özetle temas ettiðimiz Diyarbakýr tarihi için geniþ bir bibliyografya þu temel ve referans eserlerden elde edilebilir: Þevket Beysanoðlu, Anýtlarý ve Kitabeleri ile Diyarbakýr Tarihi, Ankara (2 cilt); Ýbrahim Yýlmazçelik, XIX. Yüzyýlýn Ýlk Yarýsýnda Diyarbakýr ( ), Ankara 1995;1.Bütün Yönleriyle Diyarbakýr Sempozyumu, Ankara, 2001, s ; Diyarbakýr: Müze Þehir, Haz:, Þevket Beysanoðlu- M. Sabri Koz-Emin Nedret Ýþli, Ýstanbul 1999; Kenan Ziya Taþ, Güneydoðu ve Diyarbakýr, Erzincan 1999; Oðuzlardan Osmanlý'ya Diyarbakýr, Edit. Kenan Ziya Taþ- Ahmet Kankal, Ýzmir 2004,Osmanlý'dan Cumhuriyet'e Diyarbakýr, Edt. Bahaeddin Yediyýldýz-Kerstin Tomenendal, Ankara [32] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

5 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný Diyarbakýr þehri ise, Dicle ile Karacadað'ýn oluþturduðu geniþ bazalt platonun doðu kenarýnda, Dicle vadisinin üzerinde ve nehir kavisinin üzerindeki düzlükte kurulmuþtur. Yöre adý olarak Diyar-ý Bekr bölgesinin ilk çaðlardan itibaren þehir 6 merkezi Amid'dir ve tarihi ilk çaðlara kadar gider. Amid, Akdeniz ve Basra Körfezi, Harput, Sivas, Samsun yoluyla Karadeniz'e, Bitlis ve Van'dan A- zerbaycan ve Ýran'a uzanan yollarýnýn kavþaðýnda ticari bir merkezdir. Þehri çevreleyen surlar dolayýsýyla askeri açýdan da bir merkez olmuþtur. Bu yapýsý sebebiyle Diyarbakýr/Amid, Roma/Bizans döneminin önemli kalelerinden biridir ve zaman zaman Bizans ve Ýran arasýnda el deðiþtir- 7 miþtir. Diyarbakýr(Amid), Akkoyunlu Devleti'nin baþkenti olmuþtur. Ýyaz bin Ganem komutasýndaki Ýslam ordularý, 639 yýlýnda Diyarbakýr bölgesini fethettiðinde ordunun sol kanadýna kumanda etmekte olan Halid bin Velid de Amid þehrini ele geçirmiþtir. Ýslam fethiyle beraber bölge, Arap kabileleri tarafýndan iskân edilmeye baþlanmýþtýr. Ýþte Diyar-ý Bekr'e isimini veren Bekir bin Vail de Yemen tarafýndan gelen bu Arap kabilelerindendir. Böylece sýrasýyla Emeviler ve Abbasiler, Þeyhoðullarý( ), Hamdaniler( ), Büveyhoðullarý ( ), Mervaniler ( ) hâkim olmuþlardýr. 1040'lý yýllarýndan itibaren Türk Oðuz kollarý bölgede görülmeye baþlanmýþlar ve Diyarbakýr(Amid), Sultan Melikþah tarafýndan 1085 yýlýnda Selçuklar'ýn topraklarýna dahil edilmiþtir. Daha sonra þehir Selçuklular döneminde Ýnaloðullarý, Nisanoðullarý, Artukoðullarý ve Eyyübiler gibi birçok beylik tarafýndan yönetilmiþtir ve bazen de Ýlhanlýlar ile el deðiþtirmiþtir. Diyarbakýr, Timur'dan sonra Akkoyunlu hakimiyetine girmiþtir. Akkoyunlular bölgede yýllarýnda hüküm sürmüþlerdir. Diyarbakýr(Amid), Akkoyunlu Devleti'nin baþkenti olmuþtur. Daha sonra Karakoyunlularý yenen Uzun Hasan, Tebriz'i baþkent yapmýþtýr. Uzun Hasan, Tebriz ve çevresinde nüfus yoðunluðunu Akkoyunlulardan yana çevirebil- 6 Diyarbakýr ve çevresi ile Anadolu'nun diðer yerlerinden göç eden Türkmen topluluklarý için bkz. Faruk Sümer, Safevi Devleti'nin Kuruluþu ve Geliþmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara Tarih içinde þehir merkezinin adý olarak kullanýlan ve Osmanlý kayýtlarýnda Kara Amid þeklinde geçen ismin Amed þeklinde kullanýlmasý ise Müslüman olmayan unsurlarýn telaffuz þeklinden etkilenme olsa gerektir. 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009 [33]

6 mek için Diyarbakýr ve civarýndaki aþiret mensuplarýný yanýnda götürmüþ ve bölgenin nüfus yapýsý önemli ölçüde bozulmuþtur. Bu hadise bölge nüfusu açýsýndan tarihi kýrýlma noktalarýndan biri olarak kayda deðerdir yýlýndan itibaren Akkoyunlu Devletini yýkan Þah Ýsmail Diyarbakýr'ý ele geçirmiþ ve Diyarbakýr, Safevi Osmanlý arasýnda sürüp giden rekabet sonrasýnda Yavuz Sultan Selim ile 1515 yýlýnda Osmanlý hâkimiyetine girmiþtir. Yavuz Sultan Selim'in Doðu ve Güneydoðu Anadolu'nun Osmanlý Devletine baðlanmasý politikasýnda, yörede oldukça nüfuzlu bir aileye mensup ve çok sayýda müride sahip bir þeyhin oðlu olan Ýdris-i Bitlisi ö- 8 nemli bir rol oynamýþtýr. Böylece bir Osmanlý eyâleti haline gelen yöre bazý özel idarî uygulamalara tabi tutulurken, kendisine baðlý sancaklarýn sayýlarý ve sýnýrlarý zaman içinde deðiþikliklere uðramýþtýr. Uzun Hasan, Tebriz ve çevresinde nüfus yoðunluðunu Akkoyunlulardan yana çevirebilmek için Diyarbakýr ve civarýndaki aþiret mensuplarýný yanýnda götürmüþ ve bölgenin nüfus yapýsý önemli ölçüde bozulmuþtur. Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ Diyarbakýr, Osmanlý hâkimiyetine girdiði esnada, þehirdeki müslüman nüfus daha yoðun iken, hemen takip eden yýllarda kýsa bir süre i- çinde, idarî yapýnýn istikrar kazanmasýna baðlý o- larak, yakýn veya uzak çevreden çok sayýda gayrimüslimin þehre göçüyle, gayrimüslimlerin nüfus içindeki oranýnda büyük artýþ meydana gelmiþ- 9 tir. Bu hadise de þehir nüfusu açýsýndan tarihi kýrýlma noktalarýndan birini ifade eder. Tanzimat'a kadar ciddî hiç bir karýþýklýðýn yaþanmadýðý Diyarbakýr ve çevresinde, Tanzimatla birlikte hareketli dönemler baþlamýþtýr. Yeniçerilerin ayaklanmalarý, 1895 yýlý Birinci Ermeni Olayý, Milli Ýbrahim Paþa'ya karþý ayaklanmalar ve Meþrutiyet'e tepki gibi bazý olaylar bunlar arasýnda zikredilebilir. Aþaðýda verdiðimiz tablolarda nüfusa ve yapýsýna dair ö- zellikler bütün ayrýntýlarý ile görülmektedir. Ancak bu durum, yani Osmanlý hâkimiyetinin kurulmasýndan hemen sonra duraðan bir özellik kazanan þehirdeki aðýrlýklý olarak dini yapýdan kaynaklanan kültürel çeþitlilik, tabii bir durum olmaktan çýkmaya ve bir takým rahatsýzlýklarla yüz yüze gelmeye baþlamýþtýr. 19. Yüzyýlda zirveye çýkan sömürgecilerin faaliyet sahasýna Osman- 8 Ýdris-i Bitlisî'nin bu rolü ve bölgede uygulanan bazý idarî düzenlemeler çok sonralarý yanlýþ, maksatlý ve abartýlý yorumlara sebep olmuþtur. 9 M. Mehdi Ýlhan, XVI. Yüzyýlýn Ýlk Yarýsýnda Diyarbakýr Þehrinin Nüfusu ve Vakýflarý: 1518 ve 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterlerinden Notlar, A.Ü. Tarih Araþtýrmalarý Dergisi, c.16, S.27, s [34] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

7 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný lý topraklarý da girmeye baþlamýþ ve Diyarbakýr ve çevresi de bu faaliyetlerin en önemli ilgi noktalarýndan biri olmuþtur. Özellikle 1856 Kýrým Savaþý sýrasýnda Osmanlý Devleti, batýlý devletlerle giriþtiði ittifaklarla yabancý müdahaleye açýk ve hatta dirençsiz hale gelmiþtir. Islahat Fermaný ile oluþturulan hava10, daha sonra Ayestefenos ve Berlin antlaþmalarýna konulan maddelerle açýkça belli zümrelerin korunup kollanmasý11, ki benzer tavýr þimdi de zümrelerin yer deðiþtirilmiþ þekliyle sürdürülmeye çalýþýldýðýný, bir vesayet tesis edildiðini açýkça ortaya koymuþtur. Bu siyasî geliþmelere baðlý olarak Diyarbakýr'daki gayri Müslim nüfusun, daha önceden baðlý ve sorumlu olduðu millet sistemi ve zimmet hukukundan12 farklý bir þekilde, þehrin idare-sinde 10 Bu konuda özellikle Osmanlý Ýmparatorluðu'nun diðer yerlerindeki ve kurumlarýndaki sosyal deðiþme ve modernleþme ile ilgili olarak bkz. Ýlber Ortaylý, Osmanlý Ýmparatorluðu'nda Ýktisadi ve Sosyal Deðiþim, Ankara Rýfat Uçarol, Siyasî Tarih, Ýstanbul 2008, s.385, 397; Ayestefanos Antlaþmasý 3 mart madde: Doðu Anadolu'da Rusya askerinin iþgali altýnda bulunup Osmanlý Devleti'ne geri verilecek yerlerin boþaltýlmasý iki devlet arasýndaki iyi iliþkilerde karýþýklýklara yol açabileceðinden Osmanlý Devleti, Ermenilerin yerleþmiþ olduðu eyâletlerde bölgenin gerektirdiði ýslahâtlar ile düzenlemeleri geciktirmeden yapacak ve Ermenileri, Kürtlere ve Çerkezlere karþý koruyacaktý. Berlin Antlaþmasý 13 Temmuz madde: Babýâli Ermeni bulunan eyaletlerde yörenin ihtiyaç gösterdiði ýslâhâtý ertelemeden yapacak,ermenilerin Çerkez ve Kürtlere karþý huzur ve güvenliklerini saðlayacak, bu konuda alýnacak önlemleri imzacý devletlere bildirecek ve onlar da alýnacak önlemlerin uygulamalarýna nezaret edecektir. 12 Osmanlý Devleti'nin bu uygulamalarý için bak. M. Macit Kenanoðlu, Osmanlý Millet Sistemi 21. YÜZYIL Ocak - Haziran 2009 [35]

8 ve sosyal hayatýnda yer almasý, farklý ve tarihi bir ifade ile eþrâf arasýna girmesi, ayrýca yörede misyoner faaliyetlerinin artmasý, Hýristiyan mezhep ve tarikatlarýnýn çeþitlenmesi ile diðer bir kýrýlma noktasý olarak karþýmýza çýkar. Ama Diyarbakýr ve yakýn çevresinin 1. Dünya Savaþý'nýn öncesinde ve sonrasýnda ve takiben de Kurtuluþ Savaþý'nda ciddî ve fiili bir savaþa ve iþgale maruz kalmamýþ olmasý, gerek bölgede gerekse Anadolu'nun diðer yerlerinde görülen, dýþarýdan yönlendirilen ve desteklenen pek çok niyetin kuvveden fiile çýkmasýna imkân vermemiþtir. Nihayet Cumhuriyet'in ilânýndan sonra 1925'te meydana gelen Þeyh Said Ýsyaný nýn bastýrýlmasý ile 1928'de kurulan Umumi Müfettiþlik merkezi olmuþ ve uzun bir sükûnet devresi yaþanmýþtýr. Bu dönem Diyarbakýr ve çevresi için en istikrarlý dönemi teþkil e- der. Devlet idarî, iktisadî tedbirler noktasýnda devrin þart ve imkânlarý ölçüsünde elinden geleni yapmýþ ve daha sonraki dönemlere, en azýndan metod olarak örnek teþkil edecek uygulamalar ortaya koymuþtur. Ne yazýk ki bunlar daha sonra inkâr ve asimilasyon kavramlarýnýn kurbaný olacaktýr. Cumhuriyetin ilânýný takip eden yýllarda ülkenin her tarafýnda baþlatýlan kalkýnma hamleleri çerçevesinde Diyarbakýr'da kendi payýný almýþ þehrin fizikî çehresini deðiþtirecek önemli yatýrýmlar yapýlmýþtýr yýlýnda demiryolunun Diyarbakýr'a gelmesi þehrin geliþmesine önemli bir katký saðlamýþtýr. 1930'lu yýllardan baþlayýp 2. Dünya Savaþý'nýn sýkýntýlarýnýn bütün þiddetiyle yaþandýðý 1940'lý yýllarda da devam eden imar faaliyetleri þehrin yerleþtiði sur içini etkilemiþ ve buna baðlý olarak toplumsal yapýnýn hareketlenmesine ve deðiþmesine sebep olmuþtur. Sur içine sýkýþýp kalmýþ olan Diyarbakýr bu yatýrýmlar neticesinde surlarýn dýþýna çýkmaya baþlamýþtýr. Bu konuda öncülüðü devlet kurumlarýna ait binalarýn çektiði görülmektedir. Zamanla bu binalar etrafýnda yeni mahalleler ortaya çýkmýþtýr. Diyarbakýr, surlarýn dýþýndaki kuzey-batý istikametindeki geniþ o- va üzerinde yayýlmýþtýr. 1950'li yýllarda Türkiye'- de baþlayan çok partili siyasi hayat ve bu durumun ortaya çýkardýðý yeni anlayýþ ve hayat tarzý þehir üzerinde de bütün þiddetiyle kendini göstermiþtir. Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ 1950'li yýllarda Türkiye'de baþlayan çok partili siyasî hayat ve bu durumun ortaya çýkardýðý yeni anlayýþ ve hayat tarzý þehir üzerinde de bütün þid- Mit ve Gerçek, Ýstanbul 2004; Bilal Eryýlmaz, Osmanlý Devleti'nde Millet Sistemi, Ýstanbul [36] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

9 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný Artukoðullarý döneminden kalma, türkülere konu olmuþ Malabadi Löprüsü detiyle kendini göstermiþtir. Þehirleþmenin etkileri Diyarbakýr'ý da içine almýþ, zaten tarih içinde de bölgesinin bir merkezi olan Diyarbakýr, büyük ölçekte göç almaya baþlamýþtýr. Bu durum þehrin fizikî yapýsýný da etkilemiþ, sur içindeki tarihi doku bozulurken, gecekondulaþma þehrin sorunlarýný gittikçe artýrmýþtýr. Son olarak 1980'li yýllardan günümüze uzanan süreçte ise mevcut imkânlara karþýlýk orantýsýz biçimde artan nüfus baskýsý ve bölgede yaþanan geliþmeler karþýnda þehir, Türkiye'nin diðer yerlerindekine göre farklý biçimde geliþen bir sorunlar yumaðýna bürünmüþtür. Yukarýda temas ettiðimiz sosyal deðiþimin hýzýný ve etkisini artýran son evreyi teþkil etmesi bakýmýndan önemlidir. Hatta belki de bir deðiþim olgusundan ziyade bir sapma þeklinde ortaya çýktýðý söylenebilir. Dönüm ve kýrýlma noktalarýný vurguladýðýmýz bu tarihi seyrin günümüze yansýyan somut sonuçlarýný yazý baþlýðýna uygun þekilde örneklendirmek mümkündür. 16. yüzyýlýn baþýndan itibaren dört yüz yýl gibi uzun süren bu dönem boyunca Diyarbakýr þehrinin nüfus yapýsý genel hatlarý ile þöyledir: Diyarbakýr, üç semavî dine mensup insanlarýn bulunduðu bir yerdir. Þehirde hem müslüman hem hýristiyan hem de yahudiler bir arada yaþamýþtýr. Ancak bunlarýn 21. YÜZYIL Ocak - Haziran 2009 [37]

10 Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ þehirde yaþadýklarý mekânlar yani mahalleler, genellikle birbirinden ayrýdýr. Mahalle-i Gebran, Mahalle-i Eramine, Mahalle-i Þemsiyân, Mahalle-i Yahudiyân gibi adlarla anýlan mahalleler bulunmasýna raðmen yine diðer þehirlerdekinin aksine -muhtemelen þehrin kalýn bir surla çevrili olmasýndan dolayý- diðer þehirlere göre daha iç içe bir hayat tarzý sürdürdükleri anlaþýlýyor. Dini hayattaki çeþitlilik daha ziyade Ýslâm ve Hýristiyan mezheplerinde ortaya çýkýyor. Zaten þehirde var olan Yahudi zümre hiç bir zaman büyük bir oran / yekûn tutacak seviyeye ulaþmamýþtýr. Yukarýda belirttiðimiz üzere ö- zellikle 19. yüzyýlda daha belirgin hale gelen þehirde ve civarda yaþayan Hýristiyan zümrenin durumu ise dinler tarihini ilgilendirecek derecede bir geniþlik taþýmaktadýr. 13 Osmanlý Devleti'nde Bilgi ve Ýstatistik tablolarýnda Diyarbakýr: 1-Osmanlý Devleti'nin Ýdari Bölünüþüne Göre Olan Nüfus Yoðunluðu 1897 Vilayet Alan (km²) Nüfus Nüfus yoðunluðu % Diyarbekir Osmanlý Devleti'nin sayýmý yapýlmýþ nüfusunun cemaatlere ve cinsiyetlere göre daðýlýmý 1897 Vilayet Genel Toplam Erkek Kadýn Müslüman Gayri müslim Diyarbekir Osmanlý Devleti'nde mevcut okul, öðrenci sayýsý ve okullaþma oraný 1897 Vilayet Okul Sayýsý Öðrencilerin sayýsý Okullaþma oraný % Diyarbekir Osmanlý Ýmparatorluðu ve Türkiye'nin Nüfusu tablolarýndan Diyarbakýr'ýn nüfusu 1-Bazý Osmanlý Kentleri için nüfus tahminleri 19.yüzyýl-20.yüzyýlbaþý (s.33) Kent Diyarbakýr Osmanlý Ýmparatorluðunda nüfus tahmini (Ritter'e göre) (s.38) Vilayet Müslim Gayrýmüslim Toplam Diyarbekir Osmanlý Devleti'nde Bilgi ve Ýstatistik, Derleyenler: Halil Ýnalcýk, Þevket Pamuk), Ankara 2000, T.C. Baþbakanlýk Devlet Ýstatistik Enstitüsü, 172, 173, Osmanlý Ýmparatorluðu ve Türkiye'nin Nüfusu , (haz. Cem Behar), Tarihi Ýstatistikler Dizisi, Ankara 2003, T.C. Baþbakanlýk Devlet Ýstatistik Enstitücüsü, 33, 38, 39, 40-41, 52, 55, 43, 47, 61, 64. [38] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

11 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný 3- Cinsiyete ve dinî/etnik cemaatlere göre nüfus sayýmýnda Osmanlý Ýmparatorluðunun nüfusu (s.39) Vilayet ve Genel Toplam Tolam Ýslam Rum sancaklar Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Diyarbekir Cinsiyete ve dinî/etnik cemaatlere göre nüfus sayýmýnda Osmanlý Ýmparatorluðu'nun nüfusu (s.40-41) Vilayet ve Ermeni Bulgar Katolik Yahudi Protestan Diðer sancaklar Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Diyarbekir Vilayetlere göre resmi Osmanlý istatistiklerindeki Osmanlý nüfusu 19. yüzyýl 20. yüzyýl baþý (s.47) Vilâyetler sancaklar Diyarbekir Resmi istatistiklere göre Osmanlý imparatorluðunda ikamet eden yabancý uyruklularýn coðrafî daðýlýmý (s.52) Vilayetler Erkek Kadýn Toplam Diyarbekir Cinsiyete ve dinî/etnik cemaatlere göre nüfus sayýmýnda Osmanlý Ýmparatorluðu'nun nüfusu (s.55) Ýdari birimler Genel Toplam Tolam Ýslam Rum Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Diyarbekir Cinsiyete ve dinî /etnik cemaatlere göre nüfus sayýmýnda Osmanlý Ýmparatorluðu'nun nüfusu (s.40-41) Vilayet ve Ermeni Katolik Yahudi Protestan Diðer sancaklar Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Kadýn Erkek Diyarbekir Bazý kentlerde gayrýmüslim nüfus oranlarý 19. yüzyýl sonu 1927 (s.64) Kentler Oran % 19.yüzyýl sonu 1927 Diyarbakýr Yine þehirde Ýslâm'ýn dört büyük mezhebine(hanefi, Þafii, Maliki, Hanbelî) ait Müslüman cemaatin bulunmasý, hatta þehrin en büyük camii olan Ulu Cami'de -Kâbe'dekine benzer þekilde dört mezhebe mensup imamýn 15 görev yaptýðýnýn yazýlýp söylenmesi Ýslâmi hayatýn çeþitliliðinin bir ifadesi- 15 Þ. Beysanoðlu, Anýtlarý ve Kitabeleriyle Diyarbakýr Tarihi, C.I, Ankara, 1987, s.275; O. C. Tun-cer, Diyarbakýr Camileri, Ankara, 1996, s Hanefiler ve Þafiiler için resmi bir görevlendirme olmasýna raðmen diðerleri için böyle bir görevlendirme görülmüyor. Ancak halkýn muhayyi-lesini göstermesi bakýmýndan dikkate deðerdir. 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009 [39]

12 dir. Ancak bu çeþitlilik, ibadet mekânlarýný ve ibadet anlayýþlarýný (iman/iti- 16 kat noktasýnda) farklýlaþtýran bir hâl deðildir. Yaþadýðýmýz döneme gelince Diyarbakýr ve çevresinin, Kürt meselesinin odaðý haline gelmesine yol açan sosyal deðiþimin nasýl oluþtuðunu iki dikkate deðer geniþçe bir alýntýyla belirtmek istiyorum: 17 Bu alýntýnýn ilki bir doktora tezinden: Diyarbakýr ve çevresi, Anadolu'- nun Türkleþmeye baþlamasýyla beraber Türkmen aþiretlerinin önemli yerleþim yeri olduðu, Diyarbakýr ve çevresindeki Türkmenlerin Osmanlýdan önce de burada yerleþik olduklarý bilinen bir hakikattir. Özellikle Cengizli/Moðol istilâsýndan sürüklenip gelen Türkmen topluluklarý Ahmed Yesevi geleneðinden gelmektedir. Ýlk yerleþim yerleri, Diyarbakýr ve çevresi, A- nadolu'nun Türkleþmeye baþlamasýyla beraber Türkmen aþiretlerinin ö- nemli yerleþim yeri olduðu, Diyarbakýr ve çevresindeki Türkmenlerin Osmanlýdan önce de burada yerleþik olduklarý bilinen bir hakikattir. Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ yaylaklarý ve kýþlaklarý itibariyle, Diyarbakýr bölgesidir. Buraya yerleþen oba ve oymaklar bilahare Anadolu içlerine göç etmiþ ve zaman içerisinde aþiretlerin yerleþik hayata zorlanmalarýyla da ya yaylaklarýný ya da kýþlaklarýný terk etmekle yüz yüze gelmiþlerdir. Bu nedenle ayný Alevi o- caðýna baðlý Türkmen Alevileri Anadolu'nun farklý yerlerinde ikamet etmektedirler. Ancak birbirleri ile olan irtibatlarý baðlý olduklarý dedeler tarafýndan devam ettirilmiþtir. Süreç içerisinde Sünnileþen Türkmenler, dedelerle olan bu baðlantýlarýný kaybetmiþlerdir. Hatta Türkmen olarak bile kalamamýþ ve Kürtleþmiþlerdir. Diyarbakýr ve çevresindeki Türkmen Alevilerinin dini hayatlarý baðlamýnda inanç, ibadet, kurum ve sosyal iliþkilerini ele aldýk. Böylece kültürel hayatýn korunmasýnda dinin fonksiyonel olarak karþýlýðý üzerinde önemli göndermelerde bulunduk. Çünkü Sünnileþen Türkmen Aleviler, Türkmenliklerini kaybettikleri gibi dini kurumlarýnýn fonksiyonelliðini de kaybetmiþlerdir. Göç nedenleri arasýnda sayýlmasý gereken bir baþka nokta ise Diyarbakýr ve çevresindeki Türkmen Alevilerinin eðitim oranlarý yüksektir. Alevi köyle- 16 Burada Ýslâm'da iman, itikat ve mezhepler konusunda bilgi ve bibliyografya vermeyi gereksiz buluyoruz. Ýlgilileri bunlarla ilgili sayýsýz eserin olduðunu ve rahatça ulaþýlabileceðini bilmektedir. 17 Ahmet Taþgýn, Diyarbakýr ve Çevresindeki Türkmen Alevilerinde Dini Hayat, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü basýlmamýþ doktora tezi, Ankara 2003, s. 6, [40] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

13 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný rinde okullaþma Cumhuriyetin ilk yýllarýndan itibaren baþlamýþtýr. Modern eðitim kurumlarýna, okullaþmaya gönüllü katýlan Aleviler, eðitimin saðladýðý yeni imkânlarla baþka þehirlere gitmiþtir. Hem daha fazla eðitim, hem de memuriyet dolayýsýyla yerleþik olduklarý köyleri terk etmiþlerdir. Bunlara ek olarak, geçen yirmi yýllýk süre içerisinde Diyarbakýr ve çevresindeki Türkmen Alevilerinin yerleþik olduklarý yerlerdeki nüfus durumlarý aþaðýdaki gibidir. Burada verilen verilere Diyarbakýr ile Bismil ilçe merkezinde yerleþik olan nüfus dahil edilmemiþtir. Devlet Ýstatistik Enstitüsü verileri ile araþtýrma süresince elde edilen veriler ýþýðýnda son durumlarý þöyledir: Yýl : Diyarbakýr Merkez: Nahýrkýracý (Þerabi) : Büyükkadý : Bismil Merkez: Bakacak (Seyyithasan) : Aþaðýdarýlý (Türkdarlý) : Türkmenhacý : Çýnar: Þükürlü : Toplam : Esasen Diyarbakýr Alevilerine göre bu bölgedeki Alevilerin nüfuslarý daha fazla idi. Hatta Dicle boyunca saðlý sollu sýralanan üç yüzün üzerindeki köyün Türkmen Alevi olduðunu, sonradan sünnileþtiklerini ve sünnileþmeyle beraber Kürtleþtiklerini belirtmektedirler. Buna örnek olarak Türkmen Alevi köylerine yakýn bazý köyleri verebiliriz ki, yüzyýlýn baþýnda Türkmen Alevi köyleridir. Öyle ki yüzyýlýn baþýnda bu köylerden kendi köylerine cemlere katýlmak üzere gelenlerin olduðunu, þimdi ise bu köylerin tam anlamýyla Sünnileþmediklerini, dolayýsýyla Kürtleþmediklerini de belirtmiþlerdir. 18 Ýkinci alýntý bir siyasi partinin bölgeyle ilgili raporundan: Bölgeden göçen insan gücü potansiyeli ile ilgili olarak iç göç verileri 18 CHP, 1997 Doðu ve Güneydoðu Raporu'ndan. 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009 [41]

14 Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ Diyarbakýr Surlarý ortaya çarpýcý sonuçlar koymaktadýr. Her 100 Tunceliliden 53'ü göç etmiþ; nüfus cüzdanýnda Erzincan doðumlu yazan 463 bin kiþinin yarýsý Erzincan'- da yarýsý baþka diyarlarda yaþam kavgasý vermektedir. Özellikle 1980 sonrasý büyük göç veren Karslýlarýn %45'i Kars dýþýnda yaþamaktalar. Benzeri þekilde Siirtlilerin %42'si, Erzurumlularýn %36'sý, Mardinlilerin %35'i, Malatyalýlarýn 33'ü, Bingöllülerin % 32'si doðduklarý topraklardan uzaða göç etmiþlerdir. Doðu ve Güneydoðudan göç oraný en düþük yöreler Diyarbakýr, Urfa, Van, Batman, Þýrnak ve Hakkâri illeridir. Bu illerde doðan nüfusun ancak %15-20'si topraklarýný terk edip göçmüþtür. Ancak bu illerde de köyden merkez ilçeye yoðun göç vardýr. Özellikle zorunlu köy boþaltmalarý sonucu ve geçim nedenleri ile köyler il merkezine taþýnmýþ; nüfus patlamasý yaþayan merkez ilçelerde sorunlar yeni boyutlara týrmanmýþtýr. Bu raporun ortaya koyduðu sonuçlar ile aþaðýda verilen nüfus tablosunun incelenmesinden þehir nüfusunun hangi oranda arttýðýný takip etmek mümkündür. Bu nüfus, etraftaki kýrsal alandan, köy, mezralarda yaþayanlar ile konargöçer aþiretlerin son kalýntýlarýnýn þehire dolmasýyla artan bir nüfustur. Bu nüfus, karakteri itibariyle de þehirlileþememiþtir. Þehirdeki sosyal dokunun bozulmasýna paralel olarak eski þehirli nüfusun þehri terk etmesi, deðiþimi daha da olumsuz etkilemiþtir. [42] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

15 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný Daha geniþ bir alaný ilgilendirmesi bakýmýndan, aða, þeyh ve aþiret kavramlarýnýn etrafýnda oluþan sosyal yapýnýn daha teferruatlý incelenmesi bu yazýnýn boyutlarý dýþýndadýr. Ancak vaktiyle böyle bir yapýnýn içinde yaþayýp da belirtildiði üzere þehre âdeta doluþan bu nüfus içindeki aða, þeyh ve aþiret anlayýþýnýn ortaya çýkardýðý davranýþ þekilleri hemen kaybolmamýþtýr. Siyasî tercihlerin yönlendirilmesi noktasýnda hep bu kurumlardan istifade edilmiþtir. Modern siyasî ideolojinin kavramlarý ile hareket ettiðini söyleyen siyasî anlayýþlar bile bu kurumlarý kendi faaliyetleri istikametinde, topluluklarýn hem yönlendirilmesinde hem de denetlenmesinde hep kullanmýþlardýr. Diyarbakýr'ýn bu nüfus yapýsýnýn ve deðiþiminin ortaya çýkardýðý bu durum, Türkiye'nin diðer yerlerine göre ayný ölçekte görülmeyecek þekilde, oy yelpazesine ve oranlarýna savrulmalar þeklinde yansýmýþtýr. Bunu, aþaðýda verdiðimiz ve Türkiye genelinin siyasî partiler bazýndaki kararsýzlýðýnýn da bir göstergesi olarak görülüp deðerlendirilebilecek, siyasî partilerin oy oranlarýný gösteren ek tablodaki rakamlar da göstermektedir. Bu noktada çok fazla siyasî analiz bu yazýnýn konusu dýþýndadýr. Sayým Yýlý Toplam Þehir nüfusu Köy nüfusu Þehir ve köy nüfusunun top lam nüfusiçindeki oraný % Þehir Köy T E K T E K T E K T E K T E K (1) Sonuç olarak özetle þunlarý ifade edebiliriz: Tarihin çeþitli kaynaklarýnda ve Osmanlý arþiv belgelerinde geçen Kürd ve Kürdistan tabirleri üzerine modern zamanlarda yapýlan deðerlendirmeler Tanzimat'la ortaya çýkan geliþmelere dayanýr. Osmanlý ülkesindeki hýristiyanlar gibi, ülkedeki müslümanlarý da ayýrýp gerek birbirlerine gerekse Osmanlý gücüne karþý kullanabilmek Avrupa siyasetinin temeli olmuþtu. Tanzimat'ýn ilânýyla Avrupalýlara yakýn bir kiþi Mustafa Reþid Paþa sadrazam olmuþtur. Avrupalýlar bu defa, Osmanlý devlet adamlarýna yöredeki halkýn idaresinin, daha deðiþik bir biçimde olmasýyla mükemmelleþeceðini telkin etmiþ olmalýdýrlar. Çünkü YÜZYIL O cak - Haziran 2009 [43]

16 tarihinde dikkate deðer bir geliþme gözleniyor. 26 Kasým 1847 tarihinde Diyarbekir vilâyetine bir vali tayin edilmiþken 13 Aralýk 1847 tarihli Takvim-i Vekayi ayrý bir geliþmeyi açýklýyor: Kürdistan eyaleti buna göre Diyarbekir eyaleti ile Van, Muþ ve Hakkâri sancaklarý ve ayrýca Cizre Bohtan ve Mardin kazalarý Kürdistan adlý yeni bir eyaleti teþkil etmiþlerdir. Tarihi kaynaklarda Kürdistan diye bahsedilen coðrafyanýn da dahil olduðu bölge için Türkmeneli tabirinin kullanýldýðý sabit olmasýna raðmen, maksatlý araþtýrmalarda bu ifadeden hiç bahsedilmemesi anlaþýlabilir, ancak, þimdiye kadar yapýlan diðer pek çok araþtýrma ve incelemede Türkmeneli/Türkmenya adýnýn kullanýlmamýþ veya çok az kullanýlmýþ olmasý, büyük bir ihmal ve bilimsel eksikliktir. Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ Tarihi kaynaklarda Kürdistan diye bahsedilen coðrafyanýn da dahil olduðu bölge için Türkmeneli tabirinin kullanýldýðý sabit olmasýna raðmen, maksatlý araþtýrmalarda bu ifadeden hiç bahsedilmemesi anlaþýlabilir, ancak, þimdiye kadar yapýlan diðer pek çok araþtýrma ve incelemede Türkmeneli/Türkmenya yaadýnýn kullanýlmamýþ veya çok az kullanýlmýþ ol- 19 masý, büyük bir ihmal ve bilimsel eksikliktir. Tarihi malzemenin siyasî propaganda amacýyla abartýlarak sunulmasý örneði bütün açýklýðý ile ortaya çýkýyor. Görüldüðü üzere Kürt ve Kürdistan tabirlerinin varlýðý ve bunun literatürde kullanýldýðý inkâr edilmez bir gerçek olarak duruyor. Hatta bu tabirlerin Milli mücadelede ve bizzat Mustafa Kemal'in çeþitli konuþmalarýnda ve Nutuk'ta geçtiði de aþikâr. Ancak bu kullanýmlarda asýl maksat ve vurgu coðrafî tanýmlamayadýr. Kürt ve Kürdistan tabirlerine siyasî anlamda devletin aleyhine sonuçlar çýkaracak anlamlar yüklendiði andan itibaren, vatan kardaþlýðýný bozmakla itham ettiði ve Türkçü-Turancý politika uygulamakla eleþtirilen Ýttihat Terakki'nin þiddetli bir muhalifi olan Ali Emirî bile eserinin adýný Vilâyât- Þarkiyye koyuyor ve eserinin hiç bir yerinde kavim adý olarak Kürd(t) tabirini kullanmadýðý gibi Kürdistan tabirini de yalnýzca önceki yüzyýllara ait bahisler esnasýnda kullanýyor. Ýlim adamý sorumluluðu ve idraki taþýyanlarýn niyet ve maksatlarýnýn, ne kadar önemli ve belirleyici olduðuna dair dikkat çekici bir davranýþ Bu konuda bir deðerlendirme için bakýnýz, Tuncer Baykara, Anadolu'nun Tarihi Coðrafyasýna Giriþ, Ankara 1988, s , 78, [44] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

17 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný olduðu gözden kaçmamaktadýr.20 Batýlýlar ise Britanya'nýn Irak Valisi Sir Arnold Wilson'un; Kürdistan terimi genel anlamda coðrafî bir ehemmiyeti olmayan, müphem(belirsiz) bir terimdir. Bugün Suriye, Türk ve Irak sýnýrlarýnýn kesiþtiði bölgelerdeki büyük daðlar arasýnda uzanan vadilerde yaþayan Kürtlerin ait olduklarý aþiret dýþýnda pek fazla birlik ya da baðlýlýk duygusu yoktur. þeklindeki ifadesinde olduðu gibi, siyasî bir enstrüman olarak bir fonksiyon icra etmeyecekse gerçeði bütün çýplaklýðý ile ifade etmekten çekinmemiþlerdir. Ancak gelinen noktada, inkâr(!) ve asimilasyon(!) tabirlerinin tuzaðýna düþmediðimizi ifade ederek, millet ve milliyetçilik üzerine geniþ ve farklý tartýþmalarý bir kenara býraktýðýmýzda bir milletin varlýðýný ortaya koyan en belirleyici unsurun dil olduðu aþikârdýr. Günlük hayatta bir iletiþim vasýtasý olarak kullanýldýðý tabii olarak anlaþýlan Kürtçe, Osmanlý idaresi boyunca hiç bir yerde ve hiç bir zaman resmi iþlerde kullanýlmamýþtýr. Osmanlý arþivinde mahalli kayýtlar olan þeriyye sicillerinde ya da salnamelerde tek örneði yoktur. Arapça var fakat Kürtçe tek kayýt yok, Resmi evrak bir kenara bir mezar taþý da yok.21 Ama bu tarihi gerçekliðe raðmen sun'i olarak oluþturulan bir Kürtçe maalesef son yýlda bu talebi resmi ölçüde ger20 Ali Emirî, Osmanlý Vilâyet-i Þarkiyyesi, (Haz. Kenan Ziya Taþ-Sadettin Baþtürk-Serkan Sarý), Ankara Bunu yýllarý arasýnda Dicle Üniversitesi'ndeki görevim sýrasýnda bizzat yaptýðým veya yürütüp yönettiðim tez ve benzeri diðer çalýþmalarda açýkça tespit ettim. 21. YÜZYIL Ocak - Haziran 2009 [45]

18 Türkiye Cumhuriyeti hudutlarý içinde Kürt nüfusun yaygýn ve yoðun biçimde yaþadýðý kýsýmlarda bile, Kürtçe tek bir yazýlý vesika veya tarihî belge veya kalýntý bulunamamasý, Ortadoðu'da büyük güçlerin stratejik siyasi proje çerçevesinde oluþturulmaya çalýþýlan modern ve sosyolojik anlamda bir millet/ulus olarak bir kürt varlýðýnýn tarihi temeli olmadýðýnýn en büyük delilidir. Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ çekleþtirdi. Konuþulan bir dil olarak Kürtçe'nin varlýðýný inkâr etmek mümkün deðil. Osmanlý Devleti'nin son zamanlarýnda yayýnlanan gazete ve broþürler ile mevlid gibi bir iki dini metin dýþýnda bugün Türkiye Cumhuriyeti hudutlarý içinde Kürt nüfusun yaygýn ve yoðun biçimde yaþadýðý kýsýmlarda bile, Kürtçe tek bir yazýlý vesika veya tarihi belge veya kalýntý bulunamamasý, Ortadoðu'da büyük güçlerin stratejik siyasî proje çerçevesinde oluþturulmaya çalýþýlan modern ve sosyolojik anlamda bir millet/ulus olarak bir kürt varlýðýnýn tarihî temeli olmadýðýnýn en büyük delilidir. Etnik anlamda bir varlýk ise zaten ortada duruyor. Bunun tarihî, coðrafî boyutlarý ve niteliði ile ilgili kabuller tartýþmalýdýr. Bu anlamda son zamanlardaki uluslarasý siyasî geliþmelerin yönlendirmesi ve etkisiyle iddia edilmeye, en azýndan hissettirilmeye çalýþýlan devletin iki aslî unsurdan oluþtuðu ve ikinci dilin de bunun tabii bir sonucu olduðu anlamýna gelebilecek þekildeki yorumlar, Türkiye Cumhuriyeti devletinin baðýmsýzlýðýný temin ve tescil e- den hiç bir uluslarasý sözleþme ve anlaþmada yer almamaktadýr. Buna raðmen seçim sonuçlarýndan hareketle devletin yapýsýný bu baðlamda deðerlendirme ve yorumlama, zorlama metodlardýr. Olmayan bir þeye var demekle var edemezsiniz. Türkçe'mizdeki Bir adama kýrk gün deli desen deli olur. sözü istikametinde ýsrarcý tavýrla sonuç alýnmak istenmektedir. Peki, bu noktaya nasýl gelindi ve bunun dâhili sebepleri nedir diye sorduðumuz da ise, cevap olarak kýsaca þöyle deðerlendirmede bulunmak zannediyorum yanlýþ olmaz. Teþhiste ve uygulanan politikalarda bir türlü istikrarýn ve kararlýlýðýn saðlanamamasýnýn yaný sýra, devletin bölgedeki uygulamalarýnýn fikri arka plâný, resmi tarih veya resmi görüþ adý verilerek, adeta faþizmle özdeþ tutulan bir itham ifadesi haline getirildi ve bu durum da devletin geçmiþ tecrübelerden istifadede ürkek ve çekingen davranmasýna ve siyasî konjonktörün manüplasyonuna açýk hale gelmesine yol açtý. Bu zikzaklar konunun çözümünden çok derinleþmesine yol açtý. [46] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009

19 Diyarbakýr'daki Sosyal Deðiþimin Tarihî Arka Plâný Osmanlý Devleti zamanýnda tarihî þartlarýn ve zaruretlerin ortaya çýkardýðý idarî yapýdaki farklý uygulamalar ile Ýdris-i Bitlisi'nin rolü, anakronik bir yaklaþýmla kendi baðlamýndan koparýlýp abartýlarak ve sanki devletin baþka yerlerinde, yine ayný devlet idare etme anlayýþý çerçevesinde o yerin kendine mahsus özellikleri ile þekillenmiþ, benzer veya paralel idarî uygulamalar yokmuþ gibi davranýlarak; siyasî taleplerin tarihî bir meþruiyet zemini ve bahanesi kabul ve iddia ediliyor. Tarih geçmiþte ve baþka ülkelerde de örnekleri görüldüðü gibi ideolojik eðilimlerin en iyi yansýtýldýðý, toplumsal þuura hitap ve nüfûz etme imkânýný en yaygýn ve geniþ ölçüde tanýyan bir alandýr. Bu sebeple siyasî hareketler veya ideolojiler, baþarýlý olmalarý için kendilerine tarihi bir altyapý oluþturma mecburiyeti hissederler. Tarih belli a- maç istikametinde pek çok yerde ve pek çok defa kullanýlmýþtýr ve kullanýlmaya da devam edecektir. Son söz: tarihî tecrübeleri paranoya/vehim olarak nitelendirmek insaf ile baðdaþýr bir durum deðildir. 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009 [47]

20 Prof. Dr. Kenan Ziya Taþ Partiler Seçim Yýllarý DP 61,11 49,61 12,22 1,13 0,93 5,22 CHP 35,48 29,80 32,76 23,20 7,29 30,45 34,82 1,97 3,02 5,92 2,01 TKP 2,84 0,12 0,24 BAÐ 0,56 0,00 0,00 11,73 16,36 9,46 17,05 0,00 3,08 0,9 0,49 0,14 1,35 47,01 8 CMP 0,00 0,79 HP 19,79 YTP 42,75 23,11 26,40 AP 19,24 28,83 35,48 20,73 26,09 CKMP 5,20 3,43 TÝP 8,01 2,75-1,50 MP 1,69 7,93 0,00 GP 3,02 MHP 0,76 3,02 1,09 1,95 2,76 1,52 2,45 BP 0,00 MSP 18,54 17,85 CGP 5,58 0,47 TBP 0,00 0,00 HP 42,02 ANAP 32,71 22,93 13, 13,82 11,13 4,04 99 MDP 25,27 SHP 25,53 49, 87 RP 24,47 12, 18,80 05 DYP 13,29 19, 10,83 11,19 7,19 97 DSP 9,36 2,5 2,62 4,98 1,15 9 MÇP 0,68 IDP 0,66 SP 0,5 4 HADEP 46,31 45,90 YDH 1,57 YDP 0,71 0,27 MP 0,53 0,32 0,24 ÝP 0,22 0,19 0,17 0,13 YP 0,17 0,45 FP 14,57 DTP 1,82 BBP 1,02 0,66 BP 0,52 DBP 0,47 AKP 15,96 40,90 SP 2,30 0,69 LDP 0,28 0,15 0,00 DEPAR 0,18 SÝP 0,18 EMEP 0,14 0,00 ÖDP 0,00 0,19 0,11 DEHAP 56,13 GP 1,74 0,31 YTP 0,44 BTP 0,29 0,35 ATP 0,00 HYP 0,58 22 Partilerin sadece rumuzlarý verilmiþtir. Açýlýmlarýna kolayca ulaþýlabilir. Ayný rumuzla devam eden partilerden siyasi çizgi olarak birbirinin devamý olanlar dýþýnda sadece rumuz benzerliði taþýyan fakat siyasi çizgi ve gelenekleri itibariyle birbirinden farklý olanlar da vardýr. Ancak bu konumuzun sýnýrlarý açýsýndan yorumlanacak önemde deðildir. [48] 21. YÜZYIL O cak - Haziran 2009