ISPARTA İLİNDE ELMA İŞLETMELERİNDE YENİLİKLERİN VE ARAŞTIRMA SONUÇLARININ BENİMSENME DÜZEYLERİ VE ETKİ DEĞERLENDİRMELERİ

Transkript

1 T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI TE-YL ISPARTA İLİNDE ELMA İŞLETMELERİNDE YENİLİKLERİN VE ARAŞTIRMA SONUÇLARININ BENİMSENME DÜZEYLERİ VE ETKİ DEĞERLENDİRMELERİ Alamettin BAYAV DANIŞMAN Yrd. Doç. Dr. Göksel ARMAĞAN AYDIN 2007

2 i Kabul ve Onay Sayfası T.C ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı Öğrencisi Alamettin BAYAV ın hazırlamış olduğu Yüksek Lisans tezi aşağıda isimleri bulunan jüri üyeleri tarafından kabul edilmiştir. ADI ve SOYADI : ÜNİVERSİTESİ : İMZASI: Doç. Dr. Murat BOYACI Ege Üniversitesi. Doç. Dr. Cemal ATICI Adnan Menderes Üniversitesi. Yrd. Doç. Dr. Göksel ARMAĞAN Adnan Menderes Üniversitesi. Jüri üyeleri tarafından kabul edilen bu Yüksek Lisans tezi, Enstitü Yönetim Kurulu nun..tarih ve sayılı kararıyla onaylanmıştır.

3 ii İNTİHAL (AŞIRMA) BEYAN SAYFASI Bu tezde görsel, işitsel ve yazılı biçimde sunulan tüm bilgi ve sonuçların akademik ve etik kurallara uyularak tarafımdan elde edildiğini, tez içinde yer alan ancak bu çalışmaya özgü olmayan tüm sonuç ve bilgileri tezde kaynak göstererek belirttiğimi beyan ederim. Adı Soyadı: Alamettin BAYAV İmza:

4 iii ÖZET Yüksek Lisans Tezi ISPARTA İLİNDE ELMA İŞLETMELERİNDE YENİLİKLERİN VE ARAŞTIRMA SONUÇLARININ BENİMSENME DÜZEYLERİ VE ETKİ DEĞERLENDİRMELERİ Alamettin BAYAV Adnan Menderes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Göksel ARMAĞAN Elma, dünya üzerinde çok geniş yayılma alanı gösteren ve değişik ekolojilerde üretimi yapılabilen bir türdür. Dünya elma üretimi yaklaşık 62 milyon ton civarında gerçekleşmekte ve Türkiye 2 milyon ton üretim miktarı ile 7. sırada yer almaktadır. Bu araştırma ile Isparta ilinde elma konusunda yapılan araştırmaların ve yeniliklerin nasıl ve hangi kanallar ile yayılıp benimsendiğini saptamaya ve elma konusunda yapılan ve uygulamaya aktarılan araştırma sonuçlarının etkileri ölçülmeye çalışılmıştır. Eğirdir, Gelendost ve Senirkent ilçelerinde bulunan 738 elma işletmesinden tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemiyle seçilen 102 işletmeyle yapılan anketler, kamu yayımcısı ile yapılan 6 anket ve araştırmacılarla yapılan 22 anket araştırmanın verilerini oluşturmuştur. İşletmecilerin yaşı ve elma yetiştiriciliği tecrübesi bakımından yenilikçilik düzeyleri arasında fark önemsiz, işletmecilerin eğitim süreleri bakımından ise önemli bulunmuştur. Toplam işlenen arazi ve elma alanı yenilikçilik düzeyinin belirlenmesinde etkilidir. İşletmelerin büyük bir çoğunluğu çöğür anaçla ve Starking ve Golden Delicious çeşitleri ile yetiştiricilik yapmaktadır. Dekara ve ağaç başı verim bakımından yenilikçilik düzeyleri arasında önemli farklar bulunmuştur. Yıl içinde yayım elemanıyla görüşme sıklığı yenilikçilik düzeyine etkili bulunmuştur. Haberdar olmada ve benimsemede çeşit, anaç, dikim mesafesi ve sulama tekniği konularında yerel kaynaklar, kimyasal seyreltme, bitki büyüme düzenleyici, yaprak ve toprak tahlili ve gübre dozları konularında kozmopolit kaynaklar etkili bulunmuştur. Yeni elma çeşidi yetiştirmeye, klon anaçla bahçe tesis etmeye, hasat zamanını belirlemeye, kimyasal seyreltmeye, yaprak ve toprak analizi yaptırmaya ve damlama sulama sistemi kurmaya etkili faktörler logit analizleriyle belirlenmeye çalışılmıştır. Yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan işletmeler ile uygulamayan işletmelerin dekara brüt marjı hesaplanmış ve t testiyle aralarındaki farkın önemli olduğu bulunmuştur. Isparta ilinde yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan işletmeler ile uygulamayan işletmeler arasında dekara brüt marj bakımından 306,67 YTL lik fark olduğu tespit edilmiştir. 2007, 145 sayfa Anahtar Kelimeler: Elma, yeniliklerin yayılması, tarım ekonomisi, etki değerlendirme

5 iv ABSTRACT Master Thesis ADOPTION LEVELS OF THE INNOVATIONS AND RESEARCH FINDINGS, AND IMPACT ASSESSMENTS IN THE APPLE GROWING ENTERPRISES IN ISPARTA PROVINCE Alamettin BAYAV Adnan Menderes University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Advisor: Assistant Professor Göksel ARMAĞAN Apple is species that is grown on a very wide area in the world and in different ecologies. Apple production in the world is 62 million tons per year and Turkey ranks seventh in the list of world apple producers. This study aims at determining how and through which channels the researches on apple and concerned innovations are disseminated and adopted and assessing the impact of the research findings which were transmitted to the practice. The questionnaires made on 102 enterprises selected with the method of stratified random sampling among 738 apple growing enterprises located in Eğirdir, Gelendost and Senirkent sub-provinces, 6 questionnaires conducted on extension specialists, and 22 questionnaires conducted on researchers constituted the data of the research. The difference between the owners of enterprises in terms of their age, experience in growing apple and level of awareness on innovations was found insignificant, while the difference between the owners of the enterprises in terms of education levels was significant. Total amount of land used and the apple growing area is important in determining the level of awareness on innovations. Majority of the enterprises grow seedling rootstocks, starking and golden delicious. Significant differences were found between the levels of awareness on innovations in terms of productivity per decare and per tree. It was found that the frequency of meeting the staff of the extension service has an impact on the level of awareness on innovations. Local resources on species, seedling rootstocks, planting distance and irrigation technique and cosmopolite resources on chemical dilution, plant growing regulator, leaf and soil analysis and fertilizer doses were found to be effective. Logit analyses was used to determine the factors influencing the decisions concerning growing a new species of apple, gardening with cloned rootstocks, determining the period of harvest, chemical dilution, conducting soil and leaf analysis and using dripping irrigation system. Gross margin (per decare) of the enterprises applying innovations and research results and that of the enterprises which do not apply them were calculated. The t test was used on these margins and it was found that the difference between them was significant. It was reported that there is a difference amounting to New Turkish Lira between the gross margins of the enterprises applying innovations and research results and the enterprises that do not in Isparta province.

6 v 2007, 145 pages Key Words: Apple growing, diffusion of innovations, agricultural extension, impact assessment.

7 vi ÖNSÖZ Türkiye içinde bulunduğu iklim kuşağı nedeniyle çok sayıda meyve tür ve çeşidin yetiştirilmesine uygun koşulları sağlayabilmektedir. Ilıman iklim meyve türlerinden biri olan elma, Türkiye de hemen hemen her yerde yetiştirilebilmektedir. Üretim miktarıyla dünyada 7. sırada bulunan Türkiye elma zengini bir ülkedir. Ancak bu zenginliğini dış ticarette yeterince kullanamamaktır. Bunun altında yatan sorunların çözümüne yönelik birçok kurum ve kuruluş çalışmaktadır. Özellikle elma yetiştiriciliği ile ilgili sorunların çözümü için araştırmacı-yayımcı-üretici arasında sıkı bir bağın kurulması ve bu üçlü arasında bilgi akışının sağlanması bir zorunluluktur. Bu çalışmamın sorunların çözümüne yönelik bir katkı sağlaması beni son derece mutlu kılacaktır. Çalışmamın başından sonuna kadar yaptığı yardım ve gösterdiği sabırdan dolayı tez danışmanım kıymetli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Göksel ARMAĞAN a teşekkür ediyorum. Tarım Ekonomisi Bölüm hocalarım Doç. Dr. Cemal ATICI ve Arş. Görevlisi Altuğ ÖZDEN e, ayrıca emekli bölüm başkanımız Prof. Dr. Kezban KONAK a da teşekkürü bir borç bilirim. Anketlerin yapılması aşamasında bana yardımcı olan çok değerli mesai arkadaşlarım başta Ömer Faruk KARAMÜRSEL, Gökhan ÖZTÜRK ve Recep Ali EMRE olmak üzere İsa EREN, Meltem EMRE, Aydın KARAKUŞ, Şerif ÖZONGUN, Mustafa PEKTAŞ, Ersin ATAY, Nilgün ATAY, Hakkı KOÇAL, İbrahim GÜR, Alim GÖKTAŞ, Salih BAKICI ve İrfan NAZLI ya teşekkür ediyorum. Eğirdir, Gelendost ve Senirkent Tarım İlçe Müdürlüklerine, Eğirdir Ziraat Odası Başkanlığına ve zamanlarını ayırarak ankete katılan üreticilerimize teşekkür ediyorum. Yüksek lisans süresince beni gayrete getiren ve desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen eşim Sema BAYAV a ve bana moral kaynağı olan çocuklarım Burak ve Furkan a sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Çalışmamın Türk Tarımına katkısı olması dileğiyle

8 vii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY SAYFASI...i İNTİHAL (AŞIRMA) BEYAN SAYFASI... ii ÖZET... iii ABSTRACT...iv ÖNSÖZ...vi İÇİNDEKİLER... vii KISALTMALAR DİZİNİ...ix ŞEKİLLER DİZİNİ...x ÇİZELGELER DİZİNİ...xi EKLER DİZİNİ... xiii 1. GİRİŞ KONUNUN ÖNEMİ ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ ARAŞTIRMANIN KAPSAMI KAYNAK ÖZETLERİ TARIMSAL YAYIM ÇALIŞMALARI ETKİ DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI MATERYAL VE YÖNTEM MATERYAL YÖNTEM İşletmelerin Seçimi ile İlgili Yöntem Verilerin Toplanması ile İlgili Yöntem Verilerin Değerlendirilmesi ile İlgili Yöntem Etki Değerlendirme ile İlgili Yöntem ARAŞTIRMA YÖRESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER BULGULAR VE TARTIŞMA ELMA İŞLETMELERİNİN BAZI SOSYO-EKONOMİK ÖZELLİKLERİ Üreticilerin Yaşı, Eğitim Durumları ve Deneyimleri İşletme Genişliği ve Arazi Kullanım Durumu İşletmelerde Nüfus ve İşgücü Durumu Kooperatif ve Derneklerle İlişkiler ÜRETİCİLERİN ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİNİ TERCİH NEDENLERİ VE UYGULANAN KÜLTÜREL İŞLEMLER Üreticilerin Elma Yetiştiriciliğini Tercih Nedenleri Kullanılan Elma Çeşit ve Anaçları Dikim Mesafesi Fidan Temin Yerleri Hastalık ve Zararlılar ile Mücadele ve Başarı Durumu Seyreltme Uygulama Durumu Hasat Zamanını Belirleme Durumu Yaprak ve Toprak Analizi Yaptırma Durumu Elmada Gübreleme...52

9 Sulama Durumu Elmada Budama Arazi ve Depoda Ortaya Çıkan Fizyolojik Bozukluklar İçin İlaç ve Yaprak Gübresi Kullanma Durumu Bitki Gelişme Düzenleyici (Hormon) Kullanma Durumu ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİ KONUSUNDA ÜRETİCİ GÖRÜŞLERİ VE MEMNUNİYETİ Yetiştiriciliği Yapılan Çeşitlerle İlgili Üretici Memnuniyeti Kullanılan Anaçlarla İlgili Üretici Memnuniyeti Kredi Kabul Etme Durumu Elma Yetiştiriciliği Konusunda Bilgi Eksikliği Hazırlanan Bir Projeye Destek Durumu ELMA ÜRETİMİ VE PAZARLAMA DURUMU İşletmelerde Elma Verimi ve Üreticilerin Verim ile İlgili Görüşleri Üreticilerin Elmayı Pazarlama Durumu Üreticilerin Entegre Mücadele, Organik Tarım ve Eurepgap Konularında Bilgi Durumu ÜRETİCİLERİN YAYIM FAALİYETLERİNİ İZLEME DURUMU Üreticilerin Yayım Elemanı ile Görüşme Sıklığı Yayım Faaliyetlerinin İzlenme Durumu Basılı ve Görsel Yayınların İzlenme Durumu ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİ İLE İLGİLİ OLARAK HABERDAR OLMADA VE BENİMSEMEDE ETKİLİ OLAN BİLGİ KAYNAKLARI ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİNDE YENİLİKLERİN BENİMSENMESİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER Yeni Elma Çeşitlerinin Tercihinde Etkili Olan Faktörler Klon Anaçlı Elma Bahçesi Tesisine Etkili Olan Faktörler Hasat Zamanını Belirlemesinde Etkili Olan Faktörler Kimyasal Seyreltmede Etkili Olan Faktörler Yaprak ve Toprak Analizi Yaptırmada Etkili Olan Faktörler Damlama Sulama Sistemini Yaptırmada Etkili Olan Faktörler ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİ ALANINDA GÖREV YAPAN YAYIM ELEMANLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ VE YAYIM FAALİYETLERİ KONUSUNDAKİ DÜŞÜNCELERİ ELMA YETİŞTİRİCİLİĞİ ALANINDA GÖREV YAPAN ARAŞTIRMA ELEMANLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ VE ARAŞTIRMA FAALİYETLERİ KONUSUNDAKİ DÜŞÜNCELERİ ELMA KONUSUNDA YAPILAN ARAŞTIRMALARIN ETKİ DEĞERLENDİRMELERİ SONUÇ ve ÖNERİLER...94 KAYNAKLAR EKLER ÖZGEÇMİŞ viii

10 ix KISALTMALAR DİZİNİ AB ABD daa FAO GSYİH ha KHGM KKK LSD MÜB TİM TKK TÜİK YTL :Avrupa Birliği :Amerika Birleşik Devletleri :Dekar :Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü :Gayri Safi Yurtiçi Hasıla :Hektar :Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü :Köy Kalkınma Kooperatifi :Least Significant Difference (Asgari Önemli Fark) :Meyve Üreticileri Birliği :Tarım İl Müdürlüğü :Tarım Kredi Kooperatifi :Türkiye İstatistik Kurumu :Yeni Türk Lirası

11 x ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Türkiye de meyve gruplarının üretim miktarları yönünden dağılımı... 2 Şekil 1.2 Türkiye'de yumuşak çekirdekli meyvelerin üretim miktarları yönünden dağılımı... 3 Şekil 3.1 Üreticilerin yenilikçilik indeksine göre dağılımı Şekil 4.1 Isparta il haritası Şekil 4.2 Isparta ilinin arazi dağılımı Şekil 4.3 Isparta ili tarım alanlarının kullanılış amaçlarına göre dağılımı Şekil 5.1 İncelenen işletmelerde yetiştirilen çeşitlerin oransal dağılımı Şekil 5.2 İncelenen işletmelerde kullanılan anaçların oransal dağılımı Şekil 5.3 İncelenen işletmelerin kullandıkları gübre miktarları Şekil 5.4 İşletme büyüklüklerine göre kullanılan gübre miktarları Şekil 5.5 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin kullandıkları gübre miktarları... 54

12 xi ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Ülkelere göre elma üretim miktarları ve dünya üretimindeki payları... 3 Çizelge 1.2 İlçelere göre Isparta ili elma üretim miktarları... 4 Çizelge 1.3 Türkiye elma üretim miktarları, üretim alanı ve verim durumu... 5 Çizelge 3.1 Araştırmaya konu olan ana kitlenin ve örneğin durumu Çizelge 3.2 Yenilikçilik düzeyine göre yenilikçilik indeksi değerleri Çizelge 4.1 Türkiye, akdeniz bölgesi ve ısparta da kişi başına düşen GSYİH nın cari fiyatlarla yıllara göre dağılımı (ABD doları) Çizelge 4.2 Isparta ili tarım alanlarının kullanış amaçlarına göre dağılımı Çizelge 5.1 İncelenen işletmelerde işletmecinin yaşı, eğitim süresi, elma yetiştiriciliği deneyimi Çizelge 5.2 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmecilerin yaşı, eğitim durumu ve deneyimleri Çizelge 5.3 İncelenen işletmelerde ortalama arazi varlığı, tasarruf şekli ve arazinin ortalama parselasyon durumu Çizelge 5.4 Yenilikçilik düzeylerine göre toplam işlenen arazi ve toplam elma alanları Çizelge 5.5 İşletmelerin yenilikçi grupları arasında dağılımı Çizelge 5.6 İncelenen işletmelerde nüfus Çizelge 5.7 Yenilikçi düzeylerine göre nüfus Çizelge 5.8 İncelenen işletmelerin kooperatif ve derneklerle ilişkileri Çizelge 5.9 Yenilikçilik düzeylerine göre kooperatif ve derneklerle ilişkiler Çizelge 5.10 İncelenen işletmelerin meyve üreticileri birliğinden beklentileri Çizelge 5.11 İncelenen işletmelerin MÜB den beklentilerinin karşılanma durumu Çizelge 5.12 İncelenen işletmelerin elma yetiştiriciliğini tercih nedenleri Çizelge 5.13 Yenilikçilik düzeylerine göre elma yetiştiriciliğinin tercih nedenleri Çizelge 5.14 İncelenen işletmelerde yetiştirilen elma çeşitleri ve dağılımı Çizelge 5.15 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin yetiştirdiği çeşitler ve dağılımı39 Çizelge 5.16 İncelenen işletmelerde kullanılan elma anaçları ve dağılımı Çizelge 5.17 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerde kullanılan elma anaçları ve dağılımı Çizelge 5.18 İncelenen işletmelerde dekara düşen ağaç sayıları Çizelge 5.19 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerde dekara düşen ağaç sayıları Çizelge 5.20 İncelenen işletmelerin fidan temin yerleri Çizelge 5.21 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin fidan temin yerleri Çizelge 5.22 İncelenen işletmelerin fidan temin yerlerini tercih nedenleri Çizelge 5.23 İşletme büyüklüklerine göre fidan temin yerlerini tercih nedenleri Çizelge 5.24 İncelenen işletmelerin ilaçlama sayıları Çizelge 5.25 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin ilaçlama sayıları Çizelge 5.26 İncelenen işletmelerin ilaçlamaya karar verme kriterleri Çizelge 5.27 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin ilaçlamaya karar verme kriterleri Çizelge 5.28 İncelenen işletmelerin ilaçlamada başarı durumu Çizelge 5.29 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin ilaçlamada başarı durumu... 48

13 Çizelge 5.30 İncelenen işletmelerin seyreltme uygulama durum ve yöntemleri Çizelge 5.31 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin seyreltme uygulama durumları49 Çizelge 5.32 İncelenen işletmelerin hasat zamanını belirleme kriterleri Çizelge 5.33 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin hasat zamanını belirleme kriterleri Çizelge 5.34 İncelenen işletmelerin yaprak ve toprak analizi yaptırma durumu Çizelge 5.35 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin yaprak ve toprak analizi yaptırma durumu Çizelge 5.36 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin kullandıkları gübre miktarları 54 Çizelge 5.37 İncelenen işletmelerin kullandıkları sulama sistemleri Çizelge 5.38 İncelenen işletmelerin damlama sulama sistemine geçmeme nedenleri Çizelge 5.39 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin kullandıkları sulama sistemleri56 Çizelge 5.40 İncelenen işletmelerin sulama suyunu temin ettikleri kaynaklar Çizelge 5.41 İncelenen işletmelerde budamayı kimin yaptığı ve budamada bilgi edinme kaynakları Çizelge 5.42 İncelenen işletmelerde fizyolojik bozukluklar için ilaç ve yaprak gübresi kullanımı Çizelge 5.43 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin fizyolojik bozukluklar için ilaç ve yaprak gübresi kullanma durumları Çizelge 5.44 İncelenen işletmelerin bitki gelişme düzenleyici kullanma durumları Çizelge 5.45 Yenilikçilik düzeyine göre işletmelerin bitki gelişme düzenleyici kullanma durumları Çizelge 5.46 İncelenen işletmelerde yetiştiriciliği yapılan çeşitler ile ilgili üretici memnuniyeti Çizelge 5.47 İncelenen işletmelerde kullanılan anaçlarla ilgili üretici memnuniyeti Çizelge 5.48 İncelenen işletmelerin elma yetiştiriciliğinde bilgi eksikliği hissettikleri konular Çizelge 5.49 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin elma yetiştiriciliğinde bilgi eksikliği hissettikleri konular Çizelge 5.50 İncelenen işletmelerin hazırlanan bir projeye destek durumları Çizelge 5.51 İncelenen işletmelerin dekara ve ağaç başına elma verimleri Çizelge 5.52 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin dekara ve ağaç başına elma verimleri Çizelge 5.53 İncelenen işletmelerin verim ile ilgili görüşleri Çizelge 5.54 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin verim ile ilgili görüşleri Çizelge 5.55 İncelenen işletmelerde verimin yetersiz olmasının nedenleri Çizelge 5.56 İncelenen işletmelerin elmayı pazarlama durumu Çizelge 5.57 İncelenen işletmelerin entegre mücadele, organik tarım ve eurepgap ile ilgili görüşleri Çizelge 5.58 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin entegre mücadele, organik tarım ve eurepgap ile ilgili görüşleri Çizelge 5.59 İncelenen işletmecilerin son bir yılda yayım elemanıyla görüşme sıklığı. 71 Çizelge 5.60 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmecilerin son bir yılda yayım elemanıyla görüşme sıklığı Çizelge 5.61 İncelenen işletmelerin yayım faaliyetlerine katılmama nedenleri xii

14 xiii Çizelge 5.62 İncelenen işletmelerin basılı ve görsel yayınları izleme durumu Çizelge 5.63 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin basılı ve görsel yayınları izleme durumu Çizelge 5.64 Elma yetiştiriciliği ile ilgili olarak haberdar olmada etkili olan kaynaklar 74 Çizelge 5.65 Elma yetiştiriciliği ile ilgili olarak benimsemede etkili olan kaynaklar Çizelge 5.66 Yeni çeşit yetiştiren ve yetiştirmeyen işletmelere ilişkin açıklamalar Çizelge 5.67 Yeni çeşit yetiştirmeye ilişkin logit modelinin parametre tahmini Çizelge 5.68 Klon anaç kullanan ve kullanmayan işletmelere ilişkin açıklamalar Çizelge 5.69 Klon anaçlı elma bahçesi kurmaya ilişkin logit modelinin parametre tahmini Çizelge 5.70 Hasat zamanını bilimsel belirleyen ve belirlemeyen işletmelere ilişkin açıklamalar Çizelge 5.71 Hasat zamanını belirlemeye ilişkin logit modelinin parametre tahmini Çizelge 5.72 Kimyasal seyreltme uygulayan ve uygulamayan işletmelere ilişkin açıklamalar Çizelge 5.73 Kimyasal seyreltme uygulamaya ilişkin logit modelinin parametre tahmini Çizelge 5.74 Yaprak ve toprak analizi yaptıran ve yaptırmayan işletmelere ilişkin açıklamalar Çizelge 5.75 Yaprak ve toprak analizi yaptırmaya ilişkin logit modelinin parametre tahmini Çizelge 5.76 Damlama sulama sistemi kuran ve kurmayan işletmelere ilişkin açıklamalar Çizelge 5.77 Damlama sulama yaptırmaya ilişkin logit modelinin parametre tahmini.. 87 Çizelge 5.78 Yayım elemanlarının yaşı ve yayım tecrübesi Çizelge 5.79 Yayım elemanlarının yayım konusunda çalışma memnuniyeti Çizelge 5.80 Yayım elemanlarının elma ve yayım konularında yeterlilik durumları Çizelge 5.81 Yayım elemanlarının bilgi eksikliği hissettikleri konular Çizelge 5.82 Yayımcıların yıl boyunca çalışma zamanını ayırdığı konular Çizelge 5.83 Araştırma elemanlarının yaşı ve yayım tecrübesi Çizelge 5.84 Araştırma elemanlarının araştırma ve elma konusunda çalışma memnuniyeti Çizelge 5.85 Araştırmacıların elma ve araştırmacılık konusunda yeterlilik durumu Çizelge 5.86 Araştırmacıların bilgi eksikliği hissettikleri konular Çizelge 5.87 İncelenen işletmelerde elma üretiminden elde edilen brüt marj Çizelge 5.88 Araştırma sonucu ve yeniliği uygulayan ve uygulamayan işletmelerin elma üretiminde dekara brüt marj değerlerine ilişkin t testi sonuçları EKLER DİZİNİ Ek-1: Yenilikçilik indeksi Ek-2: Üretici, yayımcı ve araştırmacı anket formu Ek-3: Tek yönlü varyans analizleri ve t testi program çıktıları Ek-4: Brüt marj ve logit analizleri program çıktıları

15 1 1. GİRİŞ 1.1. KONUNUN ÖNEMİ Toplumların giderek artan ve çeşitlenen gıda maddeleri taleplerinin karşılanması, milli gelir, ihracat ve istihdama olan katkısı, biyolojik çeşitlilik ve ekolojik dengeye etkileri nedeniyle, tarım tüm ülkeler için çok önemli bir sektördür. Dünyadaki hızlı nüfus artışına bağlı olarak, bazı ülkelerde görülen ve gelecekte diğer ülkelerde de ortaya çıkma riski bulunan açlık sorunu, toplumları tedirgin etmektedir. Bu tedirginlik bir yandan, mevcut ekilebilir alanlarda üretimi artırıcı yeni tekniklerin uygulanmasını diğer yandan, bugün için verimsiz kabul edilen toprakların da üretime açılarak, tarımsal ürün üretim hacminin artırılmasını mümkün hale getirmiştir (Bayraç ve Yenilmez, 2005). Türkiye ekonomisinde de önemli bir yer tutan tarım sektöründe verimliliği artırma çabalarında araştırma kurumlarının rolü büyüktür. Görevi bilgi üretmek olan araştırma kurumları, ürettikleri bu bilgileri yayım kuruluşları aracılığıyla üreticilere iletmektedirler. Üreticiler-Yayım Kuruluşları-Araştırma Kurumları ayrı ayrı tarım sektöründe dolayısıyla ülke ekonomisinde büyük bir yer tutmaktadır (Armağan, 1993). Dünyada 2005 yılı verilerine göre toplam yaklaşık 1,4 milyar ton yaş meyve ve sebze üretimi yapılmaktadır. Yaş sebze ve meyve üretiminin %63,4 ünü sebzeler, %36,6 sını ise meyveler oluşturmaktadır. Türkiye sahip olduğu ekolojik yapı ve iklim özellikleri bakımından bazı tropik meyveler dışında bir çok meyve türünün yetiştirilmesine elverişli olduğu gibi özellikle yaş sebze ve meyvede önemli bir potansiyele sahiptir (Anonim, 2007). Türkiye de meyve üretimi; halkın beslenmesi, meyve işleyen sanayilere hammadde temin etmesi ve dış ticarete konu olması yönünden önemli bir üretim faaliyeti

16 2 durumundadır (Esengün, 1993). Üretim yapılan yaklaşık 27 milyon hektar alanın %3 ünü sebze, %10,4 ünü meyve alanları (bağ ve zeytin alanları dahil) oluşturmaktadır. Toplam bitkisel üretim miktarları içinde meyvelerin aldığı pay %14,8 dir (Anonim, 2005). Türkiye de 2006 yılı itibariyle 15 milyon ton meyve üretilmektedir. Üretilen meyvelerin %32,45 ini üzümsü meyveler, %23,15 ini taş çekirdekliler, %21,47 sini turunçgiller, %16,28 ini yumuşak çekirdekli meyveler, %6,65 ini sert kabuklular oluşturmaktadır (Şekil 1.1). % 32,45 % 16,28 % 23,15 % 6,65 % 21,47 Yumuşak Çekirdekliler Taş Çekirdekliler Turunçgiller Sert Kabuklular Üzümsü Meyveler Şekil 1.1 Türkiye de meyve gruplarının üretim miktarları yönünden dağılımı Kaynak:Anonim, Türkiye de elma, 2 milyon ton üretim miktarı ile üzümden sonra en fazla üretilen ve yumuşak çekirdekli meyve grubu içerisinde en yüksek üretim miktarına sahip meyvedir (Şekil 1.2). Bu üretim miktarı ile dünyada Çin, ABD, İran, Polonya, İtalya ve Rusya Federasyonu ndan sonra Türkiye yedinci sıradadır (Çizelge 1.1).

17 3 % 13,00 % 4,35 % 0,69 % 81,96 Elma Armut Ayva Diğer Şekil 1.2 Türkiye de yumuşak çekirdekli meyvelerin üretim miktarları yönünden dağılımı Kaynak:Anonim, Dünya elma üretiminin %38,63 ünü Çin, %7,35 ini ABD karşılarken, Türkiye nin dünya üretimindeki payı %3,22 dir (Çizelge 1.1). Çizelge 1.1 Ülkelere göre elma üretim miktarları ve dünya üretimindeki payları Dünya Ülke Üretim (ton) Üreimindeki Payı (%) Çin ,63 ABD ,35 İran ,28 Polonya ,71 İtalya ,40 Rusya Federasyonu ,28 Türkiye ,22 Fransa ,74 Hindistan ,18 Şili ,17 Dünya Toplamı Kaynak:FAO, 2007.

18 4 Türkiye de hemen her bölgede elma yetiştiriciliği yapılmaktadır. Fakat kurulu bahçelerin tamamına yakını eski sistemle tesis edilmiştir. Yetiştiriciliği yapılan pek çok tarımsal üretim dalında olduğu gibi elma üretiminde de modern tarıma geçilememiştir. Ancak son yıllarda klonal anaçlarla modern bahçeler kurulması ivme kazanmıştır. Bu değişim özellikle elma için önemlidir. Çünkü elma, Türkiye de olduğu gibi dünya genelinde de hemen hemen tüm insanların damak tadı ve gelir seviyelerine uygun bir meyve türüdür. Bu sebeplerden kendine geniş bir ticaret alanı bulmuştur. Dünya üzerinde ticareti en fazla yapılan ve tüketici talebinin hızlı değişim gösterdiği meyvedir. Bu talebin karşılanması yoğun yetiştiricilikle üretimlerini gerçekleştiren dünya ülkeleri için hiç de zor olmamaktadır (Bayav ve ark., 2005) yılı verilerine göre Isparta ili yaklaşık ton elma üretimi ile Türkiye elma üretiminin %24,83 ünü karşılamakta ve ülke üretiminde birinci sırayı almaktadır. Isparta ilinde üretilen elmanın yaklaşık %68,38 i ise Eğirdir, Gelendost ve Senirkent ilçelerinde üretilmektedir (Çizelge 1.2). Çizelge 1.2 İlçelere göre Isparta ili elma üretim miktarları İlçe Yıllara Göre Üretimi (ton) Merkez Aksu Atabey Eğirdir Gelendost Gönen Keçiborlu Senirkent Sütçüler Şarkikaraağaç Uluborlu Yalvaç Yenişarbademli TOPLAM Kaynak:TİM kayıtları

19 ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ Çizelge 1.3 de Türkiye nin yıllarına ait elma üretim miktarı, üretim alanı ve dekara verim değerleri verilmiştir. Son on beş yıllık veriler incelendiğinde Türkiye de elma alanlarında %15,98 lik bir artış görülürken üretim miktarı ve dekara verim değerlerinin düşüş göstermesi yeni elma plantasyonlarının kurulduğunun bir göstergesidir. Türkiye de son yıllarda yapılan çalışmalar ışığında üreticiler klonal anaçlar kullanarak, yoğun yetiştiricilik esaslarına uygun bahçe tesisine yönelmişlerdir (O Rourke, 2003). Çizelge 1.3 Türkiye elma üretim miktarları, üretim alanı ve verim durumu ( ) YIL ÜRETİM MİKTARI (ton) ÜRETİM ALANI (daa) VERİM (kg/da) Kaynak:FAO, Bu araştırmada Isparta ilinde toplam elma üretiminin %68,38 ini oluşturan Eğirdir, Gelendost ve Senirkent ilçelerindeki elma üreticilerinin yeniliklere ve araştırma sonuçlarına karşı duyarlılıkları incelenmiş, yenilikleri ve araştırma sonuçlarının hangi kanallardan yayıldığı, benimseyen üreticilerin özellikleri araştırılmıştır.

20 6 Araştırmanın amacı şu başlıklar altında toplanabilir: Isparta ilinde elma üretiminde yeniliklerin ve araştırma sonuçlarının nasıl ve hangi kanallar ile yayılıp, benimsendiğini saptamak; Elma konusunda yapılan ve uygulamaya aktarılan araştırma sonuçlarının etkilerini ölçmek; Tarımsal yayım kuruluşlarının araştırma kurumlarıyla ilişkilerini saptamak; Araştırma sonuçlarının ve yeniliklerin benimsenmesinde etkili olan üretici özelliklerini belirlemek; İncelenen işletmelerde elma üretimi konusunda uygulanan teknikler hakkında gerçekçi bilgilere sahip olmak; Bu araştırmada test edilen hipotezler şu şekilde sıralanabilir: Üreticilerin araştırma sonuçlarını ve yenilikleri benimsemesinde işletme özellikleri ve kişisel özellikleri etkili olmaktadır. Araştırma sonucu ve yeniliklerin benimsenmesinde araştırma, yayım ve Ar- Ge faaliyetinde bulunan kesimlerin çalışmaları etkili olmaktadır. Yüksek düzeyde yenilikçi gruplar araştırma sonuçlarından ve yeniliklerden haberdar olma ve benimsemede kozmopolit kaynakları; düşük düzeyde yenilikçi gruplar ise yerel kaynakları daha çok kullanmaktadır.

21 ARAŞTIRMANIN KAPSAMI Araştırmada 2006 yılı Ekim, Kasım ve Aralık aylarında ve 2007 yılı Ocak ve Şubat aylarında Isparta ili Eğiridir, Gelendost ve Senirkent ilçelerinden tesadüfi olarak seçilmiş 102 üretici ile yüz yüze görüşülerek anket yöntemiyle elde edilen veriler değerlendirilmiştir. Ayrıca Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Erzincan Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü ve Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü nde elma konusunda çalışan araştırmacılarla 22, Eğiridir, Gelendost ve Senirkent ilçelerinde çalışan yayımcılarla ise 6 anket yapılarak değerlendirilmeye alınmıştır. Bu bilgiler ışığında hazırlanan araştırma çeşitli alt bölümlerden oluşmaktadır. Giriş kısmında, konunun ve araştırmanın önemine değinilmiş, genel olarak araştırmanın amaçları ortaya konmuştur. Önceki çalışmalar kısmında, Türkiye ve dünyada bu konuda yapılan çalışmalar ve sonuçları anlatılmıştır. Materyal ve Yöntem kısmında analiz ve hesaplamaların ne şekilde yapıldıkları anlatılmış ve konuyla ilgili olarak bazı bilgiler ve tanımlar da bu kısımda verilmiştir. Araştırma yöresi ile ilgili genel bilgiler kısmında Isparta ilinin fiziki ve coğrafik özelliklerine kısaca değinilmiş, bu kısımda ağırlıklı olarak ilin tarımsal istatistikleri verilmiştir. Araştırma bulgularının verildiği beşinci bölümde işletmelerin ve işletme sahiplerinin genel özellikleri anlatılmış, elma yetiştiriciliğinde uygulanan kültürel işlemler, elma üretimi ve pazarlama durumu, üreticilerin yayım faaliyetlerini izleme durumu, elma yetiştiriciliği konusunda üretici görüşleri ve memnuniyeti, elma yetiştiriciliği ile ilgili olarak haberdar olmada ve benimsemede etkili olan bilgi kaynakları, elma yetiştiriciliğinde yeniliklerin benimsenmesinde etkili olan faktörler, elma konusunda görev yapan araştırmacı ve yayımcıların genel özellikleri ile araştırma ve yayım konusundaki düşünceleri, elma konusunda yapılan araştırmaların etki değerlendirmeleri konularında bilgi verilmiştir. Sonuç bölümünde ise araştırma kısaca özetlenmiş ve elde edilen bulgular değerlendirilmiştir.

22 8 2. KAYNAK ÖZETLERİ Tarımsal yayım konusunda yurtiçinde ve yurtdışında birçok çalışma yapılmıştır. Ancak etki değerlendirme konusunda gerek yurtiçinde ve gerekse yurtdışında yapılan çalışmalar az sayıdadır. Konu ile ilgili yapılmış olan çalışmalar yayım konusunda yapılan çalışmalar ve etki değerlendirmesi konusunda yapılan çalışmalar olmak üzere iki farklı kategoride sınıflandırılabilmektedir TARIMSAL YAYIM ÇALIŞMALARI Beal ve Rogers (1960) yeniliklerin benimsenmesi üzerine araştırma yapmak için bilgi kaynaklarının, araştırmanın amacına göre sınıflandırılabileceğini belirtmişlerdir. Araştırmacılar ise bilgi kaynaklarını kitle haberleşme araçları, ticari takdimler, tarımsal kurumlar ve informal kaynaklar olarak dört gruba ayırmışlardır. Lionberger (1968), bilgi kaynaklarından yararlanmanın hem benimseme sürecinin safhalarına, hem de çiftçilerin benimsemede erkenci ya da geçci olmalarına bağlı olarak değiştiğine dikkati çekmektedir. Örneğin, benimsemenin ilk safhası olan haberdar olma safhasında kitle haberleşme araçlarının en çok kullanılan bilgi kaynağı olduğu belirtmektedir. Rogers ve Shoemaker (1971) iletişimi, sosyal değişmenin temeli olarak tanımlamıştır. Sosyal değişimi de, sosyal çevrenin fonksiyonlarında ve yapısında oluşan değişikliklerle ilgili bir süreç olarak tanımladıktan sonra sosyal değişimin üç evresini belirtmişlerdir. Bunlar buluş, yayılma ve sonuçlardır. Yazarlar sosyal değişme kategorilerini sosyal çevre içinden kaynaklanan ve sosyal çevre dışından kaynaklanan olmak üzere ikiye ayırmıştır.

23 9 Araştırıcılar, erken benimseyenlerle, geç benimseyenlerin özellikleri üzerinde de durmuşlar ve çeşitli araştırmaların bu konudaki sonuçlarını irdelemişlerdir. Yazarların saptamaları ise şu şekildedir: Yenilikleri erken benimseyenlerin eğitim düzeyleri, geç benimseyenlere göre daha yüksektir. Bu konuda saptanan 275 araştırmanın %74 ünün sonuçları bu görüşü doğrulamaktadır. Arazi varlığının genişliği de, erken benimseyenlerin ayırıcı özelliğidir. Bir yeniliği erken benimseyenler geç benimseyenlere göre krediden yararlanmaya daha isteklidirler. Erken benimseyenlerin kitle haberleşme araçlarından daha çok yararlandıkları ve yayım elemanları ile daha sıkı ilişki içinde oldukları araştırıcılar tarafından da belirtilmektedir. Akdaş ın (1973) Antalya bölgesi pamuk üreticilerinin kimyasal gübre uygulamasını benimsemeleri ve bunda etkili olan faktörlerin ortaya çıkartılması amacıyla yaptığı araştırmanın sonuçlarını şu başlıklar altında toplamak mümkündür: Antalya bölgesi pamuk üreticileri; sulama, ilaçlama ve traktör gücünden yararlanma gibi girdileri, gübrelemeye başlamadan önce geniş çapta kullanmaktadır. Pamuk tarımında uygulanan gübreleme dozu da genellikle araştırma kurumlarınca tavsiye edilen dozlara yakın bulunmuştur. Anket uygulanan pamuk çiftçilerinin en fazla başvurdukları bilgi kaynağı diğer çiftçilerdir (%93,2).

24 10 Hiçbir bilgi kaynağından yararlanmayıp kişisel tecrübeler yoluyla bilgi sahibi olduğunu söyleyen çiftçilerin niteliklerinin yüksek olduğu ve gübrelemeyi erken benimsedikleri görülmüştür. Benimseme dönemi üreticinin yaşı ile de ilgilidir. Özellikle 31-60yaş grubundaki çiftçiler, gübrelemeyi yaş grubundakilere göre erken dönemde benimsemişlerdir. Tatlıdil ve Aksoy (1980) un Konya Ereğli ilçesinde köy kalkınma kooperatiflerinin yayılması ve benimsenmesi üzerine yaptıkları araştırmada köy kalkınma kooperatiflerinin daha çok küçük aile işletmelerinin egemen olduğu köylerde yayılmış olduğu bulunmuştur. Kooperatiflere üye olmada benimseme sürecinin karar verme safhasında en etkili bilgi kaynağı olarak radyo ve gazeteyi belirten denek oranı %43,3 tür. Benimseme sürecinin karar verme safhasında ise en etkili bilgi kaynağı olarak %41,9 ile kooperatif kurucu üyeleri gelmektedir. Niels ve arkadaşları, 1981 yılında yaptıkları çalışmada, yayımın araştırma ile çiftçiler arasında yalnızca bir aktarma organı olarak düşünülmeyeceği, özellikle gelişmekte olan bir çok ülkede geliştirilmiş olan genellikle sermaye yoğun teknolojileri maddi güçleri yeterli olmadığı için uygulayamayan, bu nedenle de küçük hatta geçimlik üreticilerin, kendilerine uygun emek yoğun teknolojiler geliştirildiğinde bunları benimseyebildiklerini bildirmişlerdir. Doğanca ın 1983 yılında yaptığı araştırmada Batı Anadolu nun iki orman köyünde kooperatifleşmeyi etkileyen faktörler incelenmiştir. Bu araştırmaya göre, modernleşme düzeyi yüksek olan çiftçilerin köylerdeki kooperatiflere katılımının yüksek olduğu, kooperatife ortak olan çiftçilerin değişik amaçlı derneklere katılımının da yüksek olduğu bulunmuştur. Ayrıca arazi genişliği ve gelir düzeyi ile kooperatiflere katılım arasında bir ilişki bulunmadığı ortaya çıkmıştır. Doğanca, kooperatifçiliği yayma çalışmalarında yayımcıların kitle haberleşme araçlarını kullanmaları gerektiğini savunmaktadır.

25 11 Özkaya nın 1989 yılında süt sığırcılığında tarımsal yayım stratejisinin analizi ile ilgili yaptığı araştırmada dağ köylerinde büyük kapasite ve fazla hayvanla çalışan işletmeler daha az yenilikçi, küçük kapasite ve daha az hayvanla çalışan işletmelerin ise daha yenilikçi olduğu ortaya çıkmıştır. Özkaya bu araştırmasında işletmeleri hem ova köylerinde hem de dağ köylerinde düşük, orta ve yüksek yenilikçiler olmak üzere üç gruba ayırmıştır. Bu araştırmada işletmecinin yaşı bakımından yenilikçi grupları arasındaki farklar ova köylerinde önemsiz, dağ köylerinde önemli bulunurken; hayvancılık tecrübesi, okuma yazma bilme, okula gitme süresi açısından hem ova hem de dağ köylerinde yenilikçi grupları arasında farklar önemsiz bulunmuştur. Bundan başka modern süt sığırcılığı işletmelerin çevrelerine yayım etkisi beklenildiği kadar yüksek bulunmamıştır. Teknik elemanlarla görüşme sıklığı ile yenilikçilik arasında ilişki bulunmayışı yine aynı araştırmanın dikkat çeken bir başka yanıdır. Süt sığırcılığında araştırmanın değişik nedenlerle yetersiz olduğunu ve tarımsal yayım örgütlerinin belirli bir stratejiden yoksun olduğunu belirten Özkaya çözüm yolu olarak araştırma, eğitim, yayım ve üretici temsilcilerinin katıldığı bir örgütlenme gereğini ortaya koymuştur. Tatlıdil (1989) in yağmurlama sulama teknolojisinin yayılması ve benimsenmesi üzerine yaptığı araştırmanın bulgularını şu şekilde özetlemek mümkündür: Polatlı ilçesinde üreticilerin yağmurlama sulama yöntemini 1953 yılından beri bildikleri ancak aradan 17 yıllık bir süre geçtikten sonra, iki üreticinin 1970 üretim yılında uygulamaya koydukları saptanmıştır. Yağmurlama sulama yöntemini erken benimseyenlerin geç benimseyenlere oranla daha yaşlı, daha geniş işletmelere sahip olma, gelir düzeyleri daha yüksek, daha fazla gazete alma ve okuma gibi ortak nitelikleri olduğunu ortaya çıkmıştır.

26 12 Modern tarım teknolojilerinin tanıtılması ve benimsetilmesini amaçlayan tarımsal yayım çalışmalarında önder çiftçi yaklaşımı etkili bir araç olarak kullanıldığı ileri sürülmektedir. Araştırmada anket uygulanan üreticilerin yağmurlama sulama yöntemini ortalama benimseme süreleri 6,24 yıl olarak hesaplanmıştır. Chisthi ve Husain in 1990 yılında Pakistan ın Tharparkar bölgesinde yaptıkları araştırmada yayım hizmetlerinin pamuk verimliliği üzerine etkilerini araştırmışlardır. Araştırıcılar, yaptıkları çalışmada yayım hizmetlerinin pamuk veriminde %16 oranında artış sağladığını bulmuşlardır. Çalışma ayrıca orta büyüklükteki işletmelerin yayım hizmetlerinden küçük ve büyük işletmelere oranla daha fazla etkilediğini ortaya koymaktadır. Özkaya (1991) nın tarımsal yayımcıların etkinliği üzerine yaptığı araştırmada ise yayımcıların ancak %30 unun yeni bir ürün, teknik veya yeni bir çalışma biçimine uyumunun yeterli olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Yayımcıların %60 ı çalıştığı işte düşünce ve deneyimlerini uygulama şansını çok az veya oldukça az bulmaktadır. Gene yayımcıların %43 ü işlerinde yöneticilerin kendilerine verdiği yetki ve sorumluluğu çok az veya oldukça az diye nitelendirmektedir. Aynı araştırmada yayımcıların çoğunun yenilikleri çiftçilere benimsetme ve yaymada etkin olmadıklarını belirttikleri görülmektedir. Aydın (1992) ın Tokat ilinde seçilmiş bir yörede tarımsal yeniliklerin benimsenmesinde etkili olan sosyo-ekonomik faktörler üzerine yaptığı araştırmada ileri tarım tekniklerinin uygulanma oranı düşük bulmuştur. Yeniliklerin benimsenip uygulanma oranı üreticilerin yenilikçilik düzeyine göre değişmekle birlikte bu oran genel olarak toprak analizinde %4,8; zirai mücadelede %65,9; kültür ırkı sığırda %43,9; amerikan asmasında %12,1; hibrit sebzede %52; örtü altı yetiştiriciliğinde %10,57; konserve yapmada %98,4; yeni buğday çeşitlerinde %52,9 olarak saptanmıştır.

27 13 Yeniliklerin benimsenmemesinin en önemli nedeni olarak işletmelerin küçüklüğü ile yeniliklerin pahalı ve yeniliklerle ilgili bilgilerin yetersizliği gösterilmiştir. Aynı araştırmada üreticilerin henüz benimsemedikleri yeniliklerin yaklaşık yarısı ile ilgilendikleri belirtilmektedir. Armağan (1993) ın İzmir ilinde yaptığı ve pamuk üretiminde yeniliklerin yayılıp benimsenme durumunu ve haberdar olmada kullanılan kaynaklar ile kabul etmede etkili olan kaynakları ortaya koymayı amaçladığı çalışmasında; üreticilerin yaşı, meslek tecrübeleri ve eğitim süreleri bakımlarından yenilikçilik grupları arasındaki farklar önemli bulunmamıştır. Toplam işlenen arazi ile pamuk ekim alanı yenilikçilik düzeyinin belirlenmesinde etkili bulunmuştur. Boyacı (1999) nın Manisa ilinde yapmış olduğu çalışmada, bağcılara yönelik teknoloji transferinde çiftçilerin araştırma ve yayım çalışmalarına gerek fikirsel gerekse finansal yönden doğrudan katılımlarının sağlanamadığı saptanmış ve konu ile ilgili yasal ve kurumsal düzenlemelerin gerektiği, araştırmacı, yayımcı ve çiftçi ilişkilerine yönelik tek bir formülün bulunmadığı, ortak hedef, birbirine güven duyma ve işbirliğinin yarar sağlayacağına olan inancın başarıya yardımcı olacağı bildirilmiştir. Boz ve arkadaşları (2002) Kahramanmaraş ta mısır üretimine eğitim düzeyi, gelir düzeyi, işletme büyüklüğü, sulu arazi miktarı, traktör varlığı, kredi kullanımı ve tarımsal yatırım yapma gibi sosyoekonomik değişkenler ile Kahramanmaraş a gidiş sıklığı, fikir önderliği ve tarımsal yayım elemanlarıyla görüşme sıklığı gibi iletişim davranışlarının etkili olduğu sonucuna varmışlardır ETKİ DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI Sterns ve Bernsten (1996), Kuzey Kamerun da sığır bezelyesi ve sorgumla ilgili araştırma ve yayımın etki değerlemesini inceledikleri çalışmada, sığır bezelyesi için iç karlılık oranını %15, sorgum için %1 olarak tahmin etmişlerdir. İç karlılık oranı, yatırımın karlılığını ölçmede kullanılan bir yöntemdir. Kamerun da sermaye maliyeti

28 14 %10 olduğu için, sığır bezelyesi araştırma ve yayım çalışmalarının ekonomik anlamda karlı olduğu belirlenmiştir. Alex (1998) e göre araştırma değerlemesi esas olarak iki kısma ayrılmaktadır; Birincisi Performans Değerlemesi olup, araştırma programı gerçekleştirilirken, süreci takip eden değerleme olarak tanımlanmaktadır. İkincisi ise Etki Değerlemesi olup, araştırma programının ortaya çıkardığı değişimin analizi ve ölçülmesini ifade etmektedir. Performans ve etki değerleme, niteliksel faktörler yanında niceliksel (miktarsal) faktörleri de içermektedir. Ekonomik etki, etki değerlemesinin en önemli kısmı olmakla birlikte tek başına etkinin ölçülmesinde yeterli olmamaktadır. Projelere finansal destek veren kişi ve kurumlar, yoksulluğun azaltılması, çevrenin korunması, gıda güvenliği ve ticaretin geliştirilmesi konularında ne gibi sonuçlar elde edileceğini matematiksel olarak görmek istemektedirler. Yine aynı çalışmada bildirildiği üzere, Riley ve Alexander (1998), tarafından yapılan tanımlama, araştırma etki değerlemesinin (impact assessment) uzun dönemli yönetim yaklaşımını, çeşitli değerlendirme (evaluation) yöntemlerini ve her bir araştırma projesindeki etki değerlemesine uygun toplu stratejileri içerdiğini belirtmektedir. Kilpatrick (1998), sosyal bilimlere yönelik araştırmaların faydasının ölçülmesinde kullanılabilecek bazı yöntemleri belirttiği çalışmasında, bu yöntemlerin uzun zamandır çok farklı amaçlar için kullanıldığını ve bazılarının uygulamalı bilimlerde de kullanılmaya uygun olduğunu bildirmektedir. Örnek olay incelemesi (Case Study), fayda-masraf analizi, istatistiksel yöntemler (regresyon analizi), yöneylem araştırma modellemeleri (amaç programlama), simulasyon stokastik modeller, araştırmaların etki değerlemesinde kullanılabilecek bazı yöntemler olarak tanıtılmaktadır. Alston ve Pardey (2001), araştırma sonuçlarının yeniden değerlemesi başlıklı çalışmalarında; geleneksel metotlar kullanılarak araştırma sonuçlarının genel faydasını, bu faydanın oransal olarak hangi projelerden kaynaklanmış olabileceğini değerlendirmişlerdir. Yalnızca araştırmaların yıllık geri dönüşüm oranını %99.9, hem

29 15 araştırma hem yayımın yıllık geri dönüşüm oranını %47.6 ve yalnızca yayımın yıllık geri dönüşüm oranını %84.6 olarak tahmin etmişlerdir. Önceki değerlemelerde kamu tarımsal Ar-Ge yatırımlarının, tarımsal verimliliği artırdığı belirtilmektedir. Çok faktörlü verimlilik, ölçülebilen girdiler ve ölçülemeyen çıktılarla tanımlanmaya çalışılmaktadır. Bu nedenle araştırmaların faydasını ölçmede geleneksel prosedürü kullanmışlardır. Bu faydanın belirlenmesinde iki adım kullanmışlardır. Birincisi, Ar-Ge den başka diğer faktörlerin yardımıyla matematikselleştirme, diğeri ise uygun araştırmaların faydalarının özel, bireysel, ulusal programlar kullanarak bunları oransallaştırmadır. Bu aşamada tanımlanan maliyetler (araştırmanın maliyeti), beklenen faydalar ve belirsiz etkiler tanımlanmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda, tarımsal araştırmalara yapılan yatırımların, sosyal olarak bütünüyle karlı olduğu tespit edilmiştir. Alfranca ve Huffman (2001), tarafından yapılan organizasyonlar ve kamu araştırmalarının özel sektör tarımsal araştırmaları üzerine etkileri isimli çalışmada, ekonometrik modelleme ile yılları arasında 7 AB ülkesinden toplanan veriler değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda, özel sektör Ar-Ge yatırımlarının daha çok patent hakkına sahip olduğu, ancak diğer konularda özel ve kamu sektörü Ar-Ge çalışmalarının eşit ağırlığa sahip oldukları belirtilmektedir. Yatırım yaptıkları konular açısından iki sektör incelendiğinde, örneğin özel sektörün daha çok uygulamalı araştırmalara, kamu sektörünün ise temel araştırmalar ile teknolojiye öncelik eden bilimlere yöneldiği tespit edilmiştir. Qaim (2001), tarafından yapılan ve Kenya da transgenik virüs ve ekinbitine dayanıklı tatlı patatesin ekonomik olarak yaygınlaşmasının önceden tahmin analizinin tanımlandığı çalışma, kamu ve özel sektörün bir arada bulunduğu uluslararası bir projedir. Çalışmada, refah kazanımları analizi, fayda-masraf analizi ve duyarlılık analizi yapılmıştır. Yapılan modelleme sonucunda, hem üreticiler hem de tüketiciler için, bir refah kazanımı olduğu, teknoloji transferi ile kırsal ve az gelişmiş alanlarda gıda güvenliğinin arttığı ve yoksulluğun azaldığı tespit edilmiştir.

30 16 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. MATERYAL Bu çalışmanın materyalini, Isparta ili Eğirdir, Gelendost ve Senirkent ilçelerindeki elma üreticilerinden seçilmiş bir grup ve bu merkezlerde Tarım İlçe Müdürlüğü nde yayımcı olarak çalışan elemanlar ile elma konusunda Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Eğirdir Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Erzincan Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü ve Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü nde çalışan araştırmacılarla yapılan anketler oluşturmaktadır. Bu konuda daha önce yapılmış ve yayınlanmış yayınlardan, her türlü rapor ve belgelerden yararlanılmıştır YÖNTEM İşletmelerin Seçimi ile İlgili Yöntem Isparta ili elma üretimi dikkate alınarak Eğirdir, Gelendost ve Senirkent ilçeleri seçilmiştir (Çizelge 1.2). Her ilçeden ise İlçe Tarım Müdürlüğü görüşleri doğrultusunda ilçeyi temsil niteliğinde 3 köy seçilmiştir. Ana kitle olarak, Ağustos 2006 tarihi itibariyle Eğirdir ve Gelendost ilçelerinde Ziraat Odalarına kayıtlı, Senirkent ilçesinde ise Tarım İlçe Müdürlüğü Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı olan toplam 738 elma işletmesi kabul edilmiştir. Bu işletmelerin tamamının incelenmesi mümkün olmamış ve bu nedenle tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Tabakalı tesadüfi örnekleme yönteminin iki temel amacı vardır. Birincisi, popülasyona ait verilerin doğruluğunu arttırmak, ikincisi ise popülasyondaki farklı özellikteki işletmelerin en iyi biçimde temsil edilmesini sağlamaktır (Güneş ve Arıkan, 1988). İşletmeleri en iyi temsil edeceği düşünülerek işletme grupları 2 15 dekar (1.grup), dekar (2.grup) ve 31+ (3.grup) dekar olmak üzere üç tabakaya ayrılmıştır. İşletme grupları ve işletme sayıları Çizelge 3.1 de verilmiştir.

31 17 Bu işletmelerden aşağıda verilen formüle göre anket yapılacak işletme sayıları belirlenmiştir (Yamane, 2001). Nh N S 2 d n, D = 2 z 2 = h 2 N D N 2 hsh Burada; n : Örnek hacmi, N: Erişilebilir kitle N h :Her bir tabakadaki denek sayısı S h : Her bir tabakadaki standart sapma D 2 : d 2 /z 2 d ana kitle ortalamasından izin verilen hata miktarı, z ise bu hata oranına göre standart normal dağılım tablosundaki z değerini göstermektedir. Çizelge 3.1 Araştırmaya konu olan ana kitlenin ve örneğin durumu daa daa daa GENEL Hacmi Maksimum (daa) Minimum (daa) POPÜLASYON Genel Toplam (daa) Ortalama (daa) 9,6 26,3 52,2 17,34 Standart Sapma 4,23 4,94 11,55 9,63 Varyans 17,9 24,4 133,4 92,74 Varyasyon Katsayısı 0,44 0,19 0,22 0,56 Hacmi 54,50 35,79 11,58 101,87 Maksimum (daa) Minimum (daa) ÖRNEK Genel Toplam (daa) Ortalama (daa) 7,86 23,20 46,1 17,24 Standart Sapma 3,42 4,78 14,74 13,69 Varyans 11,69 22,81 217,29 187,33 Varyasyon Katsayısı 0,43 0,20 0,32 0,79 Anket Yapılan İşletme Sayısı

32 18 Microsoft Excel programında belirlenen ilçelerde elma üreticilerinin tamamını içine alan bir liste hazırlanmış, bu liste mevcut arazi varlıklarına göre tasnif edilmiş ve oluşan bu alt gruplarda programın rasgele sayı oluştur komutu seçilerek bu seçim sonrasında ortaya çıkan işletmelerle anketler yapılmıştır. Üreticilerle toplam 102 anket yapılmış olup bunlardan; 2 15 dekar arazi varlığına sahip 56 işletme, dekar arazi varlığına sahip 35 işletme ve 31 dekar ve üzeri arazi varlığına sahip 11 işletme ile görüşülmüştür daa arasında elma alanına sahip olan 1. grup işletmeler anket yapılan işletmelerin %54,90 ını, daa arasında elma alanına sahip 2. grup işletmeler anket yapılan işletmelerin %34,31 ini ve 31 daa ve üzeri elma alanına sahip 3. grup işletmeler anket yapılan işletmelerin %10,79 unu oluşturmaktadır. Seçilen ilçelerde Tarım İlçe Müdürlüklerinde görev yapan 7 yayımcıya anketler verilerek doldurulması istenmiş ve bunlardan 6 sı değerlendirmeye alınmıştır. Elma konusunda çalışan araştırmacılarla yapılan anketler görev yaptıkları araştırma kurumlarına posta ile gönderilmiş ve 22 anket değerlendirmeye alınmıştır Verilerin Toplanması ile İlgili Yöntem Araştırmada elde edilen veriler anketlerle derlenmiştir. Öncelikle Eğirdir İlçesinde elma üreticileri ile görüşmeler yapılmıştır. Bu görüşmeler sonucunda taslak anket formu hazırlanmıştır. Bu formlar konu uzmanlarına e-posta yoluyla gönderilmiş ve konu uzmanlarının görüşleri doğrultusunda düzeltmeler yapılmıştır. Anket soru formu taslakları Eğirdir ilçesi Eyüpler köyünde denenmiş ve anket formlarına son şekli verilmiştir (Ek 2). Ayrıca anket yapılan ilçelerde yayımcı olarak çalışan elemanlarla yapılmak üzere Yayımcı Anket Formu ve elma konusunda çalışmış ve çalışmakta olan araştırmacılarla