Keywords: Organic Horticulture, Expanding of Innovation, Impact Assessment, R&D

Transkript

1 AFA ADI : Meyve Bağ PROGRAM ADI : Meyve-Bağ Sektöründe Sosyo-ekonomik Araştırmalar(Ekonomi) Proje No Proje Başlığı :Türkiye'de Bahçe Bitkileri Konusunda Organik Üretime Yönelik Yapılan AR-GE Çalışmalarının Etki Değerlemesi I Organik Bahçe Bitkileri Konusunda Yapılmış TAGEM Destekli Dört AR-GE Çalışmasının Etki Değerlemesi Projenin İngilizce Başlığı :The Impact Assessment of Researches About Organic Horticultural Production in Turkey I Assessment of Four GDAR Supported Projects on Organic Horticulture Projeyi Yürüten Kuruluş Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Yalova Projeyi Destekleyen Kuruluş/lar : TAGEM Proje Yürütücüsü Dr. Filiz PEZİKOĞLU Yardımcı Araştırmacılar Mustafa ÖZTÜRK Mine UÇAR Dr. Burhan ERENOĞLU Dr. Özlem ALTINDİŞLİ Dr. Ferit ÇOBANOĞLU Başlama- Bitiş Tarihleri : Nisan 2007 Aralık 2009 (1 yıl uzatma almıştır) ÖZET Türkiye'de organik tarım konusunda yürütülen araştırma çalışmaları iki farklı yöntem izlemiştir. Araştırma faaliyetlerinin bir kısmı araştırma enstitülerinin kendi arazisinde yürütülürken, bir kısmı ise üretici bahçelerinde yürütülmektedir. Bu projede, enstitü bahçesinde ve üretici bahçesinde yürütülen dört farklı araştırma projesinin makro ve mikro etkilerinin, bu etkilerin ortaya çıkmasında yer alan yayım kanalları ile ihtiyaç duyulan Ar-Ge çalışmaları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu projelerde ele alınan türlerin organik yetiştiriciliğinin yapıldığı ve araştırmaların yürütüldüğü üretici bahçelerinin olduğu illerde (Aydın, Bursa, Konya, Manisa) çok tabakalı gayeli örnekleme ile belirlenen örnek hacmine göre üreticilerle anket yolu ile veriler toplanmıştır. Ayrıca, işleyici/ihracatçı firmalar, sözü geçen illerdeki Tarım İl Müdürlüğü Organik Tarım Timleri, organik tarım araştırmaları yapan araştırma enstitülerinden elde edilen birincil veriler ile, organik ürün fiyatları, organik tarım politikaları ve benzeri ikincil veriler araştırmada materyal olarak kullanılmıştır. Elde edilen verilerin analizinde, brüt kar, iç karlılık oranı, fayda/masraf oranı gibi ekonomik analizler kullanılmıştır. Anahtar kelimeler: Organik Bahçe Bitkileri, Yeniliklerin Yayılması, Etki Değerleme, Ar-Ge SUMMARY The researches on organic agriculture in Türkiye, is using two different methods. Some of the researches is carry out in the institute land, some of them is in the farmer's fields. In this project, the macro and micro impacts of four research projects that two of them is carry out in the farmer's fields, extension systems for organic agriculture, and its needs of new R&D was evaluated. The questionnaries were used for farmers in Aydın, Bursa, Konya and Manisa provinces where the researches was conducted by simple random sampling model. Also, other related institutions were examined. The economic evaluaiton methods like gross margin, IRR, cost/benefit analysis were used for analysing of the data. Keywords: Organic Horticulture, Expanding of Innovation, Impact Assessment, R&D

2 Araştırmanın Amacı ve Gerekçesi: Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) çalışmalarında kaynak araştırıcılarına kendilerini anlatabilmek, gelecekte yapılacak çalışma konularını tespit edebilmek, araştırma sonuçlarını yararlanıcılara nasıl daha doğru ulaştırılabileceğini ortaya koymak, geçmiş deneyimlerin süzülmesi ile kapasite artırımı sağlama ile değişen dünya değerlerine ve ihtiyaçlarına daha çabuk uyum sağlama amacıyla, kuruluşlar kendi etki değerleme çalışmalarını uzun yıllardan bu yana sürdürmektedir (IFPRI). Türkiye'de organik tarım 1980'lerin ikinci yarısından itibaren üretim ve ihracata yönelik olarak gündeme gelmiş, ulusal bazda araştırma çalışmaları ise 1990'ların sonundan itibaren başlamıştır. Organik tarım özelliği gereği, üretilen ürün türü, üretim sahası ve işletmenin özelliklerine göre farklı teknik ve teknolojilere ihtiyaç duymaktadır. Türkiye'de üretimin ihtiyaçlarına cevap verebilecek yeterli bilgi birikimi olmaması, Ar-Ge çalışmalarını gerekli kılmıştır. Projede, 1980 yılından bu yana Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğünün (TAGEM) sahip olduğu alt yapı ve araştırıcı teknik personeli tarafından organik bahçe bitkileri yetiştiriciliği konusunda yapılmış araştırma ve geliştirme çalışmalarının ve sonuçlarının ekonomik ve sosyal etkilerinin ölçülmesi amaçlanmıştır. İhracata yönelik olarak, yurt dışı kaynaklı firmaların Türkiye büroları tarafından üretime başlanılan yıllardan bu yana, organik ürün üretiminde hızlı bir artış yaşanmıştır. 90'lı yılların başında ton civarında olan üretim miktarı, 2000'li yılların ortalarında 111 kat artarak ton civarına yükselmiştir. Organik tarımsal ürünler başlangıçta, geleneksel ürünler ve doğadan toplanabilen tıbbi bitkiler ağırlıklı iken, son yıllarda çok sayıda bitkisel ürünlerin yanı sıra hayvansal ürünler de listelere eklenmiştir. Aynı şekilde organik tarıma yönelik araştırma çalışmaları da başlangıçta, bitkisel üretime yönelik olarak belirlenmiş daha sonra hayvancılık konusunda araştırma çalışmaları başlamıştır. Organik tarım konusunda yapılan Ar-Ge çalışmalarında, tür, yöre, işletme tipi gibi farklılıklar dikkate alınmamıştır. Ancak, özellikle dinamik bir bilgi ve teknoloji ihtiyacı bulunan organik tarımla ilgili yapılan pek çok çalışma, ihtiyaçların öncesi ve sonrasını etkileyecek çalışmalar olarak planlanmıştır. Araştırmacıların ve yayımcıların ihtiyaç duyduğu insan kapasitesinin geliştirilmesine yönelik olarak kalsa da, yapılan Ar-Ge çalışmaları temel çalışmalardır. Yapılan tüm bu Ar-Ge çalışmasının devamında yapılması gerekenler ve/ya ortaya konulan bilgilerin yaygınlaştırılması için gereken yöntemlerin belirlenmesine ihtiyaç duyulmuştur. Ayrıca bu konuda katkı sağlayan AR-GE faaliyetlerinin ve yeniliklerin nasıl ve hangi kanallarla yayıldığı, etkilerinin ve sınırlarının belirlenmesine gerek duyulmaktadır. Üretimde yaşanan dinamik çalışmanın Ar-Ge çalışmaları için de tanımlanabilmesi amacıyla bu çalışma planlanmıştır. Etki değerleme çalışmalarında, hedef konu ile ilgili gerçekleştirilen proje veya program üzerinden, tanımlamalar yapılmaktadır. Değerlemede kullanılacak yöntem, projenin tipi ile de ilgilidir. Teknoloji geliştirmeye yönelik projelerde kullanılacak yöntemler genellikle ekonomik etki göstergeleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bunlar, net gelir, girdi kullanımı ile araştırma ve yayımdan kaynaklanan fayda/masraf geri dönüşüm oranıdır. Bu nedenle, bu projede organik bahçe bitkileri yetiştiriciliğine ait dört adet Ar-Ge çalışmasının sonuçlarının değerlendirilmesinde, ekonomik etki değerleme yöntemi kullanılacaktır. Projede, organik bahçe bitkileri üretimi konusunda yapılmış projeler kapsamında, ortaya çıkan bilgi ve teknolojinin üreticiler tarafından dikkate alınıp alınmadığı, Ar-Ge çalışmalarının hedef kitleye ulaşımında izlediği yol da ayrıca belirlenmeye çalışılmıştır. Literatür Özeti: Etki değerlemesi (impact assessment) olarak bilinen çalışmalara, yurt dışında 1990'lı yıllardan itibaren sıkça rastlanmaktadır. Genelde kırsal kalkınma amaçlı proje kaynaklarından elde edilen sosyal içerikli değerlendirmeler yanında, farklı üretim teknolojilerinin

3 kullanılmasından kaynaklanan sonuçların etkilerinin ölçülmesinde kullanılmış çalışmalardır. Farklı tipleri bulunmaktadır. Ekonomik, sosyal, politik, çevresel etki değerlemeler, projelerin beklenen ve beklenmeyen etkilerinin değerlendirilmesinde farklı yöntemleri de içermektedir. Özkaya (1991) tarafından yapılan bir çalışmada yayımcıların etkinliği tartışılmış, yayımcıların %30'unun yeni bir ürün, teknik veya yeni bir çalışma biçimine uyumunun yeterli olduğu belirlenmiştir. Çalışmada, yayımcıların, yenilikleri çiftçilere benimsetmede kendilerini yeterli bulmadıkları ortaya konmuştur. Özçatalbaş ve Gürgen (1995) tarafından Türkiye de GAP Bölgesinde yapılan tarımsal yayımın analizi çalışmasında, buğday üretiminde üretici uygulamalarının %63.7 sinin önerilerle uyumlu, %36.3 ünün farklı olduğu belirtilmişlerdir. Gök (1995) tarafından bildirildiği üzere, ABD de yapılan incelemeler, Ar-Ge faaliyeti ve projelerini değerlendirmede, belli yöntemlerin ancak birlikte uygulandığı takdirde yeterli sonuçlar verdiğini göstermektedir. Farklı yöntemler aynı sonucu verdiğinde, hata payı azalmakta, çelişkili sonuçlar çıktığında, Ar-Ge sürecinin işlemesi hakkında bilinmeyen yeni gerçekler ortaya çıkabilmektedir. Sterns ve Bernsten (1996), Kuzey Kamerun da sığır bezelyesi ve sorgumla ilgili araştırma ve yayımın etki değerlemesini inceledikleri çalışmada, sığır bezelyesi için iç karlılık oranını %15, sorgum için %1 olarak tahmin etmişlerdir. İç karlılık oranı, yatırımın karlılığını ölçmede kullanılan bir yöntemdir. Kamerun da sermaye maliyeti %10 olduğu için, sığır bezelyesi araştırma ve yayım çalışmalarının ekonomik anlamda karlı olduğu belirlenmiştir. Lubulwa ve McMeniman (1997) tarafından yapılan ve ACIAR (Australian Centre for International Agricultural Research) destekli biyolojik kontrol konusunda tamamlanmış 15 projenin faydalarının tahmin edilmeye çalışıldığı çalışmada, birbiri ile ilgili projelerin bir paket halinde değerlendirilmesinin, projelerin ayrı ayrı ele alınmasından daha etkili olduğu belirtilmektedir. Bu tip bir çalışmada, araştırmanın etkisinin tahmin edilmesinde ilk basamağın, araştırmadan etkilenen ürünler ya da özelliklerin belirlenmesi gerektiği belirtilmektedir. Araştırmacılar buna göre, ilk olarak biyolojik kontrol uygulanan hastalık ve zararlıların etkili olduğu ürünleri ve ortaya çıkardıkları zararları belirlemişlerdir. Alex (1998)'e göre araştırma değerlendirmesi esas olarak iki kısma ayrılmaktadır. Birincisi, Performans değerlemesi olup, araştırma programı gerçekleştirilirken, süreci takip etmektedir. İkicisi ise, Etki Değerlemesi olup, araştırma programının ortaya çıkardığı değişimin analizi ve ölçülmesini ifade etmektedir. Performans ve etki değerleme, niteliksel faktörlerin yanı sıra niceliksel (miktarsal) faktörleri de içermektedir. Ekonomik etki, etki değerlemesinin en önemli kısmı olmakla birlikte tek başına etkinin ölçülmesinde yeterli olmamaktadır. Projelere finansal destek veren kişi ve kurumlar, yoksulluğun azaltılması, çevrenin korunması, gıda güvenliği ve ticaretin geliştirilmesi konularında ne gibi sonuçlar elde edildiğini matematiksel olarak görmek istemektedirler. Yine aynı çalışmada bildirildiği üzere, Riley ve Alexander (1998) tarafından yapılan tanımlama, araştırma etki değerlemesinin (impact assessment) uzun dönemli yönetim yaklaşımını, çeşitli değerlendirme (evaluation) yöntemlerini ve her bir araştırma projesindeki etki değerlemesine uygun toplu stratejileri içerdiğini belirtmektedir. Kilpatrick (1998), sosyal bilimlere yönelik araştırmaların faydasının ölçülmesinde kullanılabilecek bazı yöntemleri belirttiği çalışmasında, bu yöntemlerin uzun zamandır çok farklı amaçlar için kullanıldığını ve bazılarının uygulamalı bilimlerde de kullanılmaya uygun olduğunu bildirmektedir. Örnek olay incelemesi (Case Study), fayda-masraf analizi, istatistiksel yöntemler (regresyon analizi), yöneylem araştırma modellemeleri (amaç programlama), simulasyon-stokastik modeller, araştırmaların etki değerlemesinde kullanılabilecek bazı yöntemler olarak tanıtılmaktadır. Alston ve Pardey (2001), araştırma sonuçlarının yeniden değerlemesi başlıklı çalışmalarında; geleneksel metotlar kullanılarak araştırma sonuçlarının genel faydasını, bu

4 faydanın oransal olarak hangi projelerden kaynaklanmış olabileceğini değerlendirmişlerdir. Yalnızca araştırmaların yıllık geri dönüşüm oranını %99.9, hem araştırma hem yayımın yıllık geri dönüşüm oranını %47.6 ve yalnızca yayımın yıllık geri dönüşüm oranını %84.6 olarak tahmin etmişlerdir. Ex post değerlemelerde kamu tarımsal Ar-Ge yatırımlarının, tarımsal verimliliği artırdığı belirtilmektedir. Çok faktörlü verimlilik, ölçülebilen girdiler ve ölçülemeyen çıktılarla tanımlanmaya çalışılmaktadır. Bu nedenle araştırmaların faydasını ölçmede geleneksel prosedürü kullanmışlardır. Bu faydanın belirlenmesinde iki adım kullanmışlardır. Birincisi, Ar-Ge den başka diğer faktörlerin yardımıyla matematikselleştirme, diğeri ise uygun araştırmaların faydalarının özel, bireysel, ulusal programlar kullanarak bunları oransallaştırmadır. Bu aşamada tanımlanan maliyetler (araştırmanın maliyeti), beklenen faydalar ve belirsiz etkiler tanımlanmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda, tarımsal araştırmalara yapılan yatırımların, sosyal olarak bütünüyle karlı olduğu tespit edilmiştir. Alfranca ve Huffman (2001), tarafından yapılan organizasyonlar ve kamu araştırmalarının özel sektör tarımsal araştırmaları üzerine etkileri isimli çalışmada, ekonometrik modelleme ile yılları arasında 7 AB ülkesinden toplanan veriler değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda, özel sektör Ar-Ge yatırımlarının daha çok patent hakkına sahip olduğu, ancak diğer konularda özel ve kamu sektörü Ar-Ge çalışmalarının eşit ağırlığa sahip oldukları belirtilmektedir. Yatırım yaptıkları konular açısından iki sektör incelendiğinde, örneğin özel sektörün daha çok uygulamalı araştırmalara, kamu sektörünün ise temel araştırmalar ile teknolojiye öncelik eden bilimlere yöneldiği tespit edilmiştir. Praneetvatakul (2001), tarafından 3 farklı biyolojik kontrol yöntemi ve hastalık kontrolü ile depolama ömrü belirlemeye yönelik 5 farklı proje ele alınmıştır. Projelerde tanımlanan kontrol yöntemlerinin kabul edilme durumu incelenmiş ve fayda/masraf analizi yapılmıştır. Sonuçlar üç farklı kategoride değerlendirilmiştir. İlk olarak, 3 biyolojik kontrol projesinin sonuçlarının başarılı ve araştırma fonunun geri dönüşüm oranının pozitif olduğu belirtilmiştir. İkinci olarak, dördüncü projeden de olumlu sonuçlar alındığı, ancak üretici seviyesinde elde edilen sonuçların yayımının yapılmadığı, bu nedenle de elde edilen faydanın yalnızca insan kaynaklarının geliştirilmesi seviyesinde kaldığı belirtilmektedir. Son olarak da, hastalık kontrolü ve depolama ömrü konusunda yapılan yayım projesinden kullanılabilir sonuçların elde edildiği ancak bu konudaki fayda ve değerin ölçülmesi için henüz erken olduğu bildirilmektedir. Qaim (2001), tarafından yapılan ve Kenya da transgenik virüs ve ekin bitine dayanıklı tatlı patatesin ekonomik olarak yaygınlaşmasının ex ante analizinin tanımlandığı çalışma, kamu ve özel sektörün bir arada bulunduğu uluslar arası bir projedir. Çalışmada, refah kazanımları analizi, fayda-masraf analizi ve duyarlılık analizi yapılmıştır. Yapılan modelleme sonucunda, hem üreticiler hem de tüketiciler için, bir refah kazanımı olduğu, teknoloji transferi ile kırsal ve az gelişmiş alanlarda gıda güvenliğinin arttığı ve yoksulluğun azaldığı tespit edilmiştir. La Rovere, Baur ve Dixon (2006), tarafından bildirildiği üzere, etki değerleme hangi amaçların yerine getirildiğini ve hangi faaliyetlerin insanların refahına etki ettiklerini anlamak için kullanılmaktadır. Etki değerleme, karar verme-uygulama süreci içinde kullanılabilir, kabul edilebilir ve olabilir bilgileri sağlamaya yönelik bir çalışma olarak tanımlanmaktadır. Aynı araştırmacıların bildirdiği üzere etki değerleme, aşağıdaki konular kapsamında, Ar-Ge faaliyeti devam ederken veya tamamlandıktan sonra insanlar, kurumlar ve çevre üzerindeki etkilerinin sistematik ve objektif olarak tanımlanması sürecidir; kısa ve uzun dönem etki olumlu ve olumsuz etki doğrudan veya dolaylı etki farkında olarak ya da olmadan oluşan etki

5 birincil ve ikincil etkiler. Materyal ve Metot: Materyal: Çalışmada, birincil veriler olarak anket verileri ve söz konusu dört projeye ait bilgiler ile ikincil veriler olarak organik ürün fiyatları, girdi fiyatları, indirgeme oranı kullanılmıştır. Anket yapılan kişi ve kurumlar; organik üretim yapan üreticiler (Aydın, Bursa, Konya, Manisa) (Toplam 109 adet) Kuru incir (35) Çilek (29) Kiraz Vişne (14) Kuru Üzüm (31) organik üretim ve ticaretini yapan firmalar (6 adet) Tarım İl Müdürlükleri (organik tarım timleri) (14 adet) diğer araştırma enstitüleri (organik tarım araştırmaları) (10 adet) Çalışmada aşağıdaki dört araştırma projesi ve projelerde yer alan türler ele alınmıştır: 1. Ege Bölgesinde salkım güvesi ile mücadelede çiftleşmeyi engelleme yönteminin yaygınlaştırılması, geliştirilmesi ve eğitimi ( ) (kuru üzüm) 2. Marmara Bölgesinde Organik Kiraz, Zeytin, Şeftali, Elma ve Çilek Üretimine Yönelik Araştırmalar ( ) (kiraz) 3. Marmara Bölgesinde bazı bitki besleme preparatlarının organik meyve (çilek, Bursa Siyahı incir ve kivi) yetiştiriciliğinde kullanımı ( ) (çilek) 4. Organik tarım sisteminde uygulanan farklı doğal gübreleme tekniklerinin Sarılop kurutmalık incir çeşidinde meyve verim ve kalite kriterlerine etkisi ( ) (kuru incir) Ayrıca, etki değerleme ve organik bahçe bitkileri konularında daha önce yapılmış ve yayınlanmış yayınlardan da yararlanılmıştır. Metot: Üretici örneklemesinin yapılabilmesi amacıyla 2002 yılına ait veriler kullanılmıştır. Çok tabakalı gayeli örnekleme (çiftçi anketleri için) %90 güven aralığında %20 hata payı kullanılarak aşağıdaki formül kullanılmıştır (Dixon, ve Massey 1969) n=s2t2n/(n-1) E2 + S2t2 n: Örneğe girecek işletme sayısı N: Tabaka büyüklüğü S2: Tabakanın varyansı t: Standart normal dağılım değeri E: Hata payı Araştırmacılar ile Tarım İl Müdürlüğü Timleri örneklemesinde seçilen araştırma projeleri ile ilgili olan araştırmacılar ve çiftçi anketi yapılan iller dikkate alınmıştır. Firma anketleri; ilgili türlerde işleme, üretim ve pazarlama yapan 52 firmadan 6 sı yanıtlamıştır. Verilerin analizinde, elde edilen veriler çok amaçlı olarak değerlendirilerek, ekonomik yöntemler (iç karlılık oranı, brüt kar, fayda/masraf oranı) ve araştırma sonuçlarının benimsenmesi ile ilgili yüzde oranlardan yararlanılacaktır. Elde edilen rakamlarda 5 ve altındaki rakamlar aşağı yuvarlanmak sureti ile ondalıklı sayılar kullanılmıştır. Sonuçlar ve Tartışma 1. Üreticilere Ait Sonuçlar Üretici bazında elde edilen veriler ve sonuçlardan bazıları çizelge 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ve 8 de verilmiştir.

6 Çizelge 1. Ürünlere göre işletmecilerin sosyo-ekonomik durumu Ürünler Çiftçinin yaşı Öğrenim Yılı Organik Üretim Deneyimi (yıl) Org. Alanda kullanılan aile işgücü (EİB/da) Sulanan Alan (da) Toplam Kuru Alan (da) Alan (da) Organik Alan (da) K. İncir 54,9 5,0 10,7 13,1 9,2 50,2 52,8 35,5 Çilek 54,2 5,1 7,5 75,9 14,0 58,4 62,3 5,7 Kiraz Vişne 48,8 6,0 11,2 38,4 16,4 27,3 43,6 12,9 K. Üzüm 49,5 6,6 8,2 10,7 110,8 15,7 115,4 31,7 Çizelge 2. Verim farklılığı olup olmadığı % Düştü Arttı Değişmedi K. İncir 22,9 0 77,1 Çilek 6,9 6,9 86,2 Kiraz Vişne 35,7 0 64,3 K. Üzüm 42,9 0 58,1 Çizelge 2 den görülebileceği gibi, kuru üzüm üreticileri ve kiraz-vişne üreticilerinin önemli bir kısmı organik üretimle birlikte verim kaybı yaşadıklarını belirtmişlerdir. Pezikoğlu (2006), tarafından yapılan çalışmada organik incir (Aydın) ve organik üzüm (Manisa) üretiminde ankete katılan üreticilerin sırasıyla %76,3 ü ve %39,0 u verimde değişme olmadığını belirtmişlerdir. Azaldığını belirten üreticilerin oranı ise sırasıyla %7,9 ve 34,2 dir. Çizelge 3. Gübre dozuna karar vermede çiftçileri etkileyen kurumlar % Kendi Sözleşmeli Araştırma Firma Enstitüsü Diğer* K. İncir 91,4 0 8,6 0 Çilek 82,8 10,3 0 6,9 Kiraz Vişne 50,0 14,3 0 35,7 K. Üzüm 58,1 41,9 0 0 *Komşu, İl/İlçe Tarım Müdürlüğü, Targel Personeli, vb. Çizelge 3 ün sonuçlarına göre organik üretimde gübreleme ile ilgili konuda yapılan iki çalışmadan (3 ve 4. üncü projeler) 4 nolu projenin doğrudan üreticilere ulaştığı görülmektedir. Kuru incir konusunda yapılan bu çalışma saha çalışması ile gerçekleştirilmiş ve üreticilere aynı zamanda konu hakkında eğitim verilmiştir (çizelge 8). Aynı şekilde toprak analizi yaptırma oranı yine 4 nolu projenin olumlu etkilerinden birini göstermektedir (çizelge 4). Tatlıdil (1989), Polatlı ilçesinde üreticilerin yağmurlama sulama tekniğini 1953 yılından bu yana bildikleri halde aradan 17 yıl geçtikten sonra iki üreticinin uygulamaya başladığını bildirmiştir. Çizelge 4. Çiftçilerin toprak analizi yaptırma ve analiz sonuçlarına uyma durumları

7 % Evet Yaptırır Hayır Yaptırmaz Önerilere Uyar K. İncir 51,4 48,6 28,6 Çilek 17,2 82,8 13,8 Kiraz Vişne 21,4 78,6 7,1 K. Üzüm 54,8 45,2 42,9 Toprak analizi yaptırma oranı yine kuru incir konulu projenin olumlu etkilerinden birini göstermektedir Özçatalbaş ve Gürgen (1995), GAP Bölgesinde yapılan tarımsal yayımın analizi çalışmasında, buğday üretiminde üretici uygulamalarının %63.7 sinin önerilerle uyumlu, %36.3 ünün farklı olduğunu bildirmişlerdir. Bayav (2007) tarafından yapılan çalışmada, elma üreticilerinin toprak ve yaprak analizi yaptırma konusunda yayım elemanları ile karşılaşma sıklıklarının etkili olduğu belirlenmiştir. Çizelge 5. Organik üretimde kullanılan ilaçları öneren kurumların oranları(*) % Sözleşmeli Firma Araştırma Enstitüsü Kendi K. İncir 2,9 2,9 0 Çilek Kiraz Vişne 14,3 0 0 K. Üzüm 51,6 3,2 9,9 *Çiftçilerin çoğunluğu ilaç kullanmadığından oran %100 seviyesine ulaşmamaktadır. Çilek üreticileri bu soruyu yanıtsız bırakmışlardır. Çizelge 5 de organik tarımda kullanımına izin verilen ilaçları öneren kuruluşlar içinde, üreticilerle birebir yapılan iki çalışmadan 1 ve 4 nolu (kuru üzüm ve kuru incir) projelerin etkisi görülebilmektedir. Çizelge 6. Üreticilerin organik tarım eğitimine katılıp katılmadıkları % Eğitimi Veren Kuruluş Önerilere Uyar mı? Eğitim Eğitime Araştırma Yapıldı Katıldı Diğer Evet Hayır Enstitüsü K. İncir 91,4 80,0 62,9 37,1 85,7 14,3 Çilek 48,3 41, ,0 44,8 55,2 Kiraz- 92,9 85, ,0 100,0 0 Vişne K. Üzüm 71,0 61,3 16,1 83,9 67,7 32,3 Organik üretimde sözleşmeli firmaların teknik elemanları tarafından önemli bir yayım faaliyeti yapılmaktadır. Dolayısı ile üreticilerin katıldıklarını belirttikleri eğitimlerin çoğunluğunu birebir bahçe gezileri yapan bu teknik elemanlar gerçekleştirmektedir. Kuru üzüm ve kuru incir konulu projelerin üretici eğitimleri yapma konusunda belirli bir başarı gösterdikleri görülmektedir. Bunlara ilave olarak kuru üzüm konulu proje yürütücülerinin çalışma bölgesindeki sözleşmeli firma ile işbirliği yaparak çiftleşmeyi engelleme tekniğini firma teknik elemanlarına öğretmesi yani eğiticilerin eğitimi faaliyeti de projede yer alan faaliyetlerdendir. Dolayısı ile kuru üzüm konulu projenin eğitim konusunda bir çarpan etkisinden de söz etmek olasıdır yılında yapılan bir çalışmada ise üreticilerin %69,9 unun herhangi bir eğitime katılmadığı belirlenmiştir (Pezikoğlu, 2006).

8 Çizelge 7. Üreticilerin eğitimler konusundaki düşünceleri (üretici sayısı) Tamamen Çok yararlı Kısmen Yararlı Yararlı oldu yararlı oldu oldu yararlı oldu olmadı K. İncir Çilek Kiraz-Vişne K.Üzüm Σ Çizelge 8. Üreticilerin yapılan araştırmadan haberdar olma ve yararlanma durumu Üreticinin % Haberdar Faydalı oldu araştırmaya katkısı var K. İncir 51,4 37,1 5,7 Çilek 6,9 0 0 Kiraz Vişne K. Üzüm 19,3 19,3 16,1 Çizelge 8 de üreticilerin bu çalışmanın konusunu oluşturan araştırma projelerinden haberdar olup olmama durumları izlenmektedir. Burada da yine 1 ve 4 nolu projelerin üreticilere doğrudan ulaştığı görülmektedir. 1 nolu projede hedeflenen konuda sözleşmeli firmaların da çalışmalar yaptığı gözlenmiştir. Ancak 1 nolu projenin yaptığı çalışmalar sonucunda ve örnek kapsamında incelenen üreticiler bazında, üreticilerin %16,13 ü tekniği araştırma projesinden öğrendiklerini belirtmişlerdir. Kuru incir konusunda yapılan çalışma saha çalışması ile gerçekleştirilmiş ve üreticilere aynı zamanda konu hakkında eğitim verilmiştir. Çizelge 9. Üreticiler açısından karşılaşılan hastalık ve zararlılarla ilgili genel durum % Hastalık Var Mücadele Mücadele Zararlı Var Ediyor Ediyor K. İncir 25,7 2,9 11,4 2,9 Çilek 37,9 3,4 27,6 10,3 Kiraz Vişne 64,9 21,4 92,6 64,3 K. Üzüm 25,8 25,8 35,5 32,3 Yine 2006 da yapılan çalışmada kuru üzümde İzmir ilinde hastalıklarla karşılaşma oranı %30,0 iken, bu oran Manisa'da %92,3 olarak tespit edilmiştir. Aynı şekilde zararlılarla karşılaşma oranı da sırasıyla İzmir'de %30,0, Manisa'da %80,8'dir (Pezikoğlu, 2006). Çizelge 10. Salkım güvesi mücadelesinde çiftleşmeyi engelleme tekniği konusunda üreticilerin tepkileri

9 Haberdar Olma Tekniği Kendi Tercih Daha % Yeri Biliyor Uyguluyor Eder Ucuz A. Enst. Diğer K. Üzüm 80,6 41,9 61,3 16,1 83,9 25,8 Proje kapsamında teller yıllarında 616 yayıcı/ha, yıllarında 650 yayıcı/ha olarak uygulanmıştır yılında toplam 123 ha, 2005 yılında 543 ha ve 2006 yılında 543 ha, 2008 yılında 700 ha alanda uygulamanın yapıldığı belirtilmektedir yılında Manisa ilindeki kuru üzüm üretim alanı ha olduğundan adaptasyon derecesi %0,06 olarak belirtilebilir. Çizelge 11. Üreticilerin organik tarımda bilgi eksikliği çektiği konular (önem sırasına göre üretici sayısı) K. İncir Çilek Kiraz-Vişne K. Üzüm Konular/Türler Hastalıklar Zararlılar Gübreleme Pazarlama 5 7 Yetiştirme tek Araştırmacılara Ait Sonuçlar Anket yapılan araştırmacı sayısı 10'dur. Anket yapılan araştırmacıların uzmanlık alanları sırasıyla ıslah (4), bitki koruma (3), yetiştirme teknikleri (2) ve organik tarım (1) olarak belirlenmiştir. Araştırmacıların organik tarımda çalışma süreleri ortalama 6,78 yıldır. Araştırmacılardan 9'u organik tarım eğitimi aldıklarını belirtmişlerdir. Araştırmacıların organik tarım konusunda bilgi ve tecrübelerine ait sıralamalar ile bilgi eksikliği hissedilen konular çizelge 12'de verilmiştir. Çizelge 12. Araştırmacıların organik tarım konusundaki tecrübeleri ve bilgi ihtiyacı hissettikleri konular Bilgi ve tecrübeleri Sayı Bilgi eksikliği çekilen konular Sayı Çok yeterli 2 Bitki koruma uygulamaları ve 4 preparatlar Yeterli 5 Bitki besleme uygulamaları ve 3 preparatlar Orta derecede yeterli 3 Yöre farklılıkları 1 Kompost 1 6 araştırmacı araştırma projelerinin sonuçlarından eğitimlerde yararlandığını belirtmiştir. Eğitim konuları ve eğitime katılanlara ait bilgiler çizelge 13'de verilmiştir. Araştırma projelerinde Tarım İl/İlçe müdürlüklerinde çalışan teknik elemanların olmadığı belirtilmiştir. 1 projede çiftçi ortaklığı olduğu ifade edilmiştir. Araştırma projesi sonucunda çiftçilere yönelik broşür hazırlayan yalnızca 1 araştırmacı bulunmaktadır. Derleme nitelikli olarak çiftçi broşürü hazırlayan 2 araştırmacı tespit edilmiştir. Çizelge 13. Eğitim verilen gruplar açısından araştırmacıların sayıları Eğitim verilen gruplar Uygulayan araştırmacıların Eğitim alan toplam kişi

10 sayısı sayısı Üretici Teknik eleman Sivil toplum kuruluşları 1 80 Targel personeli Öğrenciler 1 40 Çizelge 14. Araştırmacıların Ar-Ge de çalışmaktan duydukları memnuniyet (araştırmacı sayısı) Konu Organik tarım konusunda Araştırma Ens.de çalışmaktan çalışmaktan duyulan duyulan memnuniyet memnuniyet Tamamen memnunum 1 0 Çok memnunum 5 5 Memnunum 3 5 Pek memnun değilim 1 0 Hiç memnun değilim 0 0 Σ İl Tarım Müdürlüklerinde Görevli Organik Tarım Timlerine Ait Sonuçlar Araştırma kapsamında üretici anketlerinin yapıldığı illerde Tarım İl Müdürlüklerinde bulunan organik tarım timleri ile de anket yapılması planlanmıştır. Bu amaçla, Bursa, Manisa ve Aydın'dan toplam 14 TİM elemanı ankete katılmıştır. Ankete katılan timlerin yaş ortalaması 42,6'dır. 8'inin mezun olduğu bölüm bahçe bitkileridir ve 9'u Çiftçi Eğitim ve Yayım Şubelerinde çalışmaktadır. Teknik elemanların TİM'de görev alma süreleri ortalama 3,21'dir. Ortalama tim kadrosu 6,9 kişiden oluşmaktadır. Tim elemanların 8'i organik tarım konusunda kendini yeterli görürken, 3'ü orta yeterlikte, 1'i az yeterli ve 1'i yetersiz bulmaktadır. Bulundukları İlde organik tarım konusunda eğitim yapıldığını belirtenlerin sayısı 12'dir. Bulundukları illerde yılda ortalama yapılan eğitim sayısı 11,09'dur. Bu eğitimlere katılan toplam üretici sayısı ise 3400'dür. Yine organik tarım eğitimi amacıyla ulaşılan toplam köy sayısı da 154 olarak ifade edilmiştir. İlde organik tarım eğitimi konusunda yürütülen diğer faaliyetler çizelge 15'de verilmiştir. Çizelge 15. Anket yapılan illerde organik tarım konulu diğer yayım faaliyetleri Yayım faaliyeti Yıl içinde kaç kez yapıldığı Katılan üretici sayısı Organik tarım paneli Organik tarım TV programı 2 - Kiraz sineği demonstrasyonu 2 - İlde yürütülmüş olan Ar_ge projesinden haberdar olanların sayısı ise 6'dır. Timlerden 5'i organik tarımla ilgili kitap hazırladıklarını ifade etmiştir. Basılan kitap miktarı toplam 20500, dağıtılan miktar ise toplam 5500 olarak belirtilmiştir. Kitap hazırlıklarında yaralanılan kaynaklar içerisinde yalnız bir kişi araştırma enstitülerinden yararlandığını ifade etmiştir. Organik tarım konulu toplam 7500 liflet basılmış ve tamamı dağıtılmıştır. Çizelge 16. Timlerin bilgi eksikliği çektiği konular (önem sırasına göre kişi sayısı)

11 Konular/Önem sırası Hastalık ve zararlılar Bitki besleme ve gübreleme Mevzuatlar/sertifikasyon Çeşit/tür seçimi, önerileri Kompost hazırlama Yetiştirme teknikleri Pazarlama Σ Çizelge 17. Timlerin bulundukları yörede ihtiyaç duyulan eğitim konuları Konular Kişi sayısı Organik incir yetiştiriciliği 2 Organik bitki besleme 4 Kompost yapımı 2 Organik tarla bitkileri yetiştiriciliği 2 Hastalık ve zararlı yönetimi 5 Alet-makine kullanımı 1 Σ 16 Timlerden 11 i organik eğitimler sonucu üreticilerde davranış değişikliği olduğunu savunmuşlardır (çizelge 18). Özkaya (1991) tarafından yapılan bir çalışmada yayımcıların etkinliği tartışılmış, yayımcıların %30'unun yeni bir ürün, teknik veya yeni bir çalışma biçimine uyumunun yeterli olduğu belirlenmiştir. Çalışmada, yayımcıların, yenilikleri çiftçilere benimsetmede kendilerini yeterli bulmadıkları ortaya konmuştur. Çizelge 18. Tim elemanlarına göre organik tarım eğitimleri sonucu üreticilerde ortaya çıkan değişiklikler (yanıtlayan kişi sayısı) Davranış değişiklikleri Kişi sayısı Organik üretime geçiş oldu 8 Münavebe yapmaya başladılar 3 Yeşil gübreleme başladı 5 Çiftçi örgütlülüğü oluştu 2 Organik ürün pazarı gelişti 3 Çevreye duyarlılıkları arttı 2 Haklarını öğrendiler 1 Σ Firmalara Ait Sonuçlar Araştırmada yapılması planlanan bir diğer anket grubunu organik tarım konusunda faaliyet gösteren firmalar oluşturmaktadır. Bu amaçla, çalışılan türler bazında üretim, işleme ve pazarlama yapan firmalara anketler posta yolu ile gönderilmiş, bir kısmı ile de yüzyüze görüşülmüştür. Anketi kabul eden 6 firmadan alınan bilgilere göre, firmaların işleme kapasiteleri türler bazında çizelge 19'da verilmiştir. Firmaların 4'ü sözleşmeli üretimde il seçiminde ürünlerin geleneksel üretim bölgeleri olmalarına dikkat ettiklerini belirtmiştir. 2

12 firma yakın yöre, 1 firma ekolojik nedenler, 1 firma depolama olanağı ve 1 firma da bilinçli üreticiler olmasını neden olarak belirtmişlerdir. Firmaların üreticilere sağladığı teknik ve maddi yardımlar içinde 4 firma eğitim, organik girdi temini ve üretim öncesi avans verdiğini ifade etmiştir. Firmaların üretici eğitimlerinde kullandıkları kaynaklar içinde araştırma enstitüleri, kendi teknik elemanları ile birlikte ilk sırada yer almıştır. Yine iki firma araştırma enstitüleri ile birlikte Ar-Ge çalışması yaptığını ifade etmiştir. Firmaların araştırılmasını istedikleri konular ise sırasıyla; alternatif bitki koruma girdilerinin ülke içinde üretimine yönelik Ar-Ge faaliyetleri, bitki koruma yöntemleri, bitki besleme preparatları, organik üründe kalite artırımına yönelik faaliyetler yeni organik ürünlerdir. Çizelge 19. Anket kapsamındaki firmaların ürünler bazında işleme kapasiteleri (ton/yıl) Ürünler Firma başına ortalama kapasite Toplam kapasite Kuru üzüm Kuru kayısı Kuru incir Kurutulmuş sebze Kuşkonmaz Türler Bazında Brüt Kar, İç Karlılık Oranı ve Fayda/Masraf Oranı Sonuçları Üretici bazında yapılan anketlerde üreticilerin verim konusunda doğru bilgi vermedikleri düşünülmektedir. Özellikle çilek ve kuru üzümde üretici verimleri oldukça düşük düzeydedir. Verim doğrudan brüt karı etkilediğinden konuya bu açıdan dikkatle yaklaşmak gerekmektedir. Çizelge 20. Kuru incirde brüt kar Üretici uygulamaları Araştırma uygulamaları Verim (kg/da) 176,2 364 Maliyet (TL/da) 6,6 3,1 Satış Fiyatı (TL/da) 4,3 4,3 Brüt Kar (TL/da) 290,1 1116,5 Çizelge 21. Çilekte brüt kar Üretici uygulamaları Araştırma uygulamaları Verim (kg/da) 1100, Maliyet (TL/da) 3,2 0,84 Satış Fiyatı (TL/da) 4 4 Brüt Kar (TL/da) 1754, ,8 Çizelge 22. Kirazda brüt kar

13 Üretici uygulamaları Araştırma uygulamaları Verim (kg/da) 436,9 436,9* Maliyet (TL/da) 3,1 3,0 Satış Fiyatı (TL/da) 3,5 3,5 Brüt Kar (TL/da) 924,9 930,9 * Araştırma projesinde verim belirtilmediğinden üretici şartları aynen alınmıştır. Çizelge 23. Kuru üzümde brüt kar Üretici uygulamaları Araştırma uygulamaları Verim (kg/da) 584,3 584,3* Maliyet (TL/da) 1,9 1,8 Satış Fiyatı (TL/da) 3,9 3,9 Brüt Kar (TL/da) 1871,6 1906,9 * Araştırma projesinde verim belirtilmediğinden üretici şartları aynen alınmıştır. Çizelge 24. %8 İndirgeme oranına göre üretici ve araştırma sonuçlarının durumu K. İncir Çilek Kiraz-Vişne K. Üzüm NBD (TL) (üretici) -2642, , , ,35 F/M Oranı (üretici) 0,71 0,76 1,27 2,28 İKO (%) (üretici) Negatif NBD (TL) (araştırma) 1116, , , ,23 F/M Oranı (araştırma) 1,50 2,22 1,27 2,23 İKO (%) (araştırma) Fayda/masraf oranı 1 den büyük olduğunda; İKO %8 den yüksek olduğunda yatırım karlıdır olarak yorumlanmaktadır. Sterns ve Bernsten (1996), Kuzey Kamerun da sığır bezelyesi ve sorgumla ilgili araştırma ve yayımın etki değerlemesini inceledikleri çalışmada, sığır bezelyesi için iç karlılık oranını %15, sorgum için %1 olarak tahmin etmişlerdir. İç karlılık oranı, yatırımın karlılığını ölçmede kullanılan bir yöntemdir. Kamerun da sermaye maliyeti %10 olduğu için, sığır bezelyesi araştırma ve yayım çalışmalarının ekonomik anlamda karlı olduğu belirlenmiştir.