A Research on Drinking Water in Tokat in Terms of Coliform Bacteria. Sema AVCI, M.Zahir BAKICI, Memnune ERANDAÇ Cumhuriyet Üniversitesi

Transkript

1 Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Tokat İlindeki İçme Sularının Koliform Bakteriler önünden Araştırılması A Research on Drinking Water in Tokat in Terms of Coliform Bacteria Sema AVCI*, M.Zahir BAKICI**, Memnune ERANDAÇ*** ÖZET Su ile pek çok patojenin bulaş sağlayarak hastalık oluşturabilmesi ve antibiyotik direncinin bireyler arasında yayılışının artmasında etkili bir faktör olması, su sanitasyonunun önemini artırmaktadır. Bu nedenle, içme ve kullanma sularında var olan kontaminasyon düzeyleri ve etkenler araştırılmalıdır. Bu çalışmada; 2005 yılına ait Tokat İli Halk Sağlığı Laboratuvarı na gönderilmiş 2495 içme suyu örneği incelenmiştir. Bu örnekler çoklu tüp yöntemi ile değerlendirilmiş ve inceleme sonucunda 2153 ü (87.3) içmeye uygun bulunurken, 342 si (12.7) içmeye elverişsiz bulunmuştur. Bu durum, tüm su örneklerine oranlandığında patojen etken olarak 119 unda (34.7) ısıya toleran E.coli (fekal koliform), 223 ünde (65.3) total koliform tesbit edilmiştir. Bu inceleme sırasında koliform kontaminasyon durumunun yılın belirli aylarına göre değişkenliği de izlenmiş ve bu açıdan bazı aylarda artış gözlenmiştir. Sonuç olarak; içme ve kullanım amaçlı suların içmeden önce dezenfekte edilmesi gerektiği, dezenfekte edilen sularda dezenfeksiyonun etkinliğinin kontrolü, bulaştan kaynaklanan hastalıkların ve antibiyotik direncinin engellenmesi için kirliliğe yol açan kaynakların saptanması ve bu kaynaklara yönelik arıtma işleminin uygulanması gerektiği düşünülmektedir. SUMMARY The risk of spread of infections by contaminated water supply and being an important factor in antibiotic resistance among individuals in the community increases the significance of water sanitation. Thus, the factors and the contamination level of drinking water have to be investigated. In this study, 2495 drinking water samples in 2005 have been examined with multi tube method by Tokat Public Health Laboratory and 2153 (87.3) of the water samples were eligible to drink and 342 (12.7) were not. The patogens in 119 (34.7) was heat tolerant E.coli (fecal coliform), and in 223 (65.3) was total coliform. During this examination the contamination states changes in certain periods of time coliform was observed and from this view of observation there has been increasing in some months. As a conclusion, the necessity of disinfection of drinking water, the control of disinfection measures of contaminated water, establishing the source to prevent the illness caused by infection and refining the source which caused the illness, is viewed. Key words: Coliform bacteria, fecal contamination, drinking water, total coliform Anahtar Sözcükler: Koliform bakteriler, fekal kontaminasyon, içme suları, total koliform C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 28 (4): , 2006 GİRİŞ Bir suyun içme ve kullanma suyu olabilmesi, ancak onun enterik bakteriler ile kirlendiğinin göstergesi olan bir mikroorganizma içermediğinin saptanması ile mümkündür. Ancak içme sularının değerlendirilmesinde en değerli yöntem patojen mikroorganizmaların bizzat suda bulunmadığının gösterilmesidir (1). Bu patojen mikroorganizmalar suya insan ve hayvan dışkısından geçer. Salmonella, Shigella türleri, diğer patojenler ve * Yüksek Lisans Öğrencisi, Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Sivas ** Prof.Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Sivas *** Yrd.Doç.Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Sivas 107

2 Tokat İlindeki İçme Sularının Koliform Bakteriler önünden Araştırılması virusların araştırılması su hakkında karar verebilmek için ideal yaklaşımlar olsa da pahalı ve yorucu uygulamalar gerektirir (2). Suyun sağlık açısından kalitesini denetlemek için en hassas ve en özgül yol, suya enterik bakterilerin karıştığının belirtisi olan mikroorganizmaların araştırılmasıdır. Bu amaçla basit yöntemlerle saptanabilecek etkenlerin araştırılması yoluna gidilir. Koliform bakteriler suda kolayca saptanabildiği ve sayılabildiği için suyun kalitesinin belirlenmesinde uygun bir mikrobiyal indikatör olarak kabul edilmiştir (3,4). Suyun dışkı ile kirlendiğinin belirtisi olan bakteriler; Enterobacteriaceae ailesinin üyesi olan, 44.5 o C`de üreyebilen, laktozu asit ve gaz oluşturarak fermente edebilen, indol (+), ısıya toleran E.coli ve laktozu 37 o C de fermente edebilen indol (-) Escherichia, Citrobacter, Enterobacter, Klebsiella gibi total koliformlardır (5). Bağırsak bakterilerinin karıştığı suların içilmesi, bu bakterilerin bireyler arasında aktarımına neden olmaktadır. Antibiyotiklere direnç genlerinin bu bakteriler içerisinde yer alan Escherichia coli (E.coli) ile taşınması toplumda dirençli suş oranını artırmaktadır. Su ile bulaşan enfeksiyonların çoğunluğu, nedeni saptanamayan gastroenterit şeklinde seyretmektedir (6). Bu çalışmada, Tokat ilinde mevcut olan içme sularına ait koliform kontaminasyon düzeyi ve su kalitesinin bakteriyolojik açıdan tespiti amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Tokat ilinde, 2295 şebeke ve 200 kaynak suyundan oluşan toplam 2495 içme ve kullanma suyu örneği, Ocak Aralık 2005 tarihleri arasında periyodik aralıklarla il halk sağlığı laboratuvarında incelenmiştir. Örnek alımı için 100 ml lik renkli cam şişelerin ağzı pamukla kapatıldı ve ısıya dayanıklı kağıtla sarıldı. Şişelerin lastik kapakları da aynı özellikteki kağıtlara sarıldıktan sonra Pasteur fırını kullanılarak 150 o C de 2 saat tutularak kuru sıcak hava ile sterilize edildi. Örneklerin ekimi için kullanılan cam tüpler ve Durham tüpleri yıkanıp temizlendikten sonra, cam tüpler ısıya dayanıklı kağıtlara sarılarak, Durham tüpleri ise cam bir kap içerisine konularak aynı şekilde sterilize edildi. Şebekeden örnek alırken, klorla dezenfekte edilmiş olacağı göz önüne alınarak sodyum tiyosülfatlı renkli steril cam şişeler, kaynak suları için ise tiyosülfatsız renkli steril cam şişeler kullanıldı. Ayrıca örneklerin inkübasyonu için o C ve 44 o C-44.5 o C ısıya ayarlanmış iki adet etüv kullanıldı. Su örnekleri sterilizasyon koşullarına uygun olarak alınarak, sekiz saat içerisinde laboratuvara getirildi ve aynı gün işleme alındı. Örneklerin incelenmesinde; American Public Health Association (APHA), American Water Works Association (AWWA) ve World Health Organization (WHO) nun önerdiği, ülkemizde de sıklıkla uygulanan Çoklu Tüp Yöntemi kullanıldı. Bu yöntem, birbiri ardına yapılan üç deneyi kapsamaktadır. Tahmin Deneyinde (Presumptive Test) besiyeri olarak Laktozlu Buyyon (Lactose Broth) kullanıldı. İçlerinde Durham tüpü bulunan ve Laktozlu Buyyon içeren üç deney tüpüne, su örneğinden sırası ile 0.1 cc, 1 cc, 10 cc ekim yapıldı o C de, saatlik inkübasyon sonucunda Durham tüplerinde gaz oluşturanlar (Laktoz dan gaz meydana getirenler) koliform bakteri üremiş olabileceği tanısı ile yeniden değerlendirmeye alındı. Doğrulama Deneyinde (Confirmation Test) besiyeri olarak Brilliant Green Bile Broth (2) kullanıldı. Tahmin deneyinde gaz oluşturan örneklerden, halka öze ile, doğrulama deneyi için, içerisinde Durham tüpü bulunan bu besiyerine pasaj yapıldı o C de, saatlik inkübasyon sonucunda Durham tüpünde gaz oluşturanlar tamamlama deneyine alındı. Tamamlama Deneyinde (Completed Test) besiyeri olarak indol kullanıldı. Gaz oluşumu görülen 10 ml lik Laktozlu Buyyon tüpünden halka öze ile indol besiyerine pasaj yapılarak o C de, 48 saat inkübe edildi (4,6,7,8). Sonuçlar, T.C Sağlık Bakanlığı`nın İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkındaki Yönetmeliği`nin Ek-1 deki mikrobiyolojik parametrelerine göre değerlendirildi. Buna göre; içme sularının 100 ml sinde koliform bakteri bulunmamalıdır. Koliform bakteri tespit edilenler kirli kabul edilmektedir (9). İSTATİSTİKSEL YÖNTEM Çalışmamızın verilerinin değerlendirilmesinde, tek değişkenli düzenlerde chi-square testi ve iki yüzde arasındaki farkın önemlilik testi kullanılmış olup, yanılma düzeyi 0.05 olarak alınmıştır. BULGULAR tarihleri arasında Tokat İli Halk Sağlığı Laboratuvarı na periyodik aralıklarla gönderilen, 2495 adet su örneğinin analizi yapılarak, çoklu tüp yöntemi ile incelendi. Değerlendirme aşamasında; Laktozlu Buyyon besiyerinde, Durham tüplerinde gaz birikmesi, koliform bakteriler açısından pozitif sonuç olarak değerlendirildi. Brilliant Green Bile ve Laktozlu Buyyon besiyerinde renk değişikliği, bulanıklık ve gaz oluşumu yönünden pozitiflik gösterenler total koliform bakteriler açısından pozitif kabul edildi. Ayrıca; Brillant yeşili boyası Salmonella typhi dışındaki Salmonella türlerinin doğrudan dışkıdan ya da kültürden soyutlanmasında kullanılan ayırt edici bir boyadır (10). İndol besiyerine kovaks ayıracının 108

3 Avcı ve ark. eklenmesi ile üst kısımda kırmızı halka oluşumu, pozitif reaksiyonun, sarı-kahverengi ise negatif reaksiyonun göstergesi olarak kabul edildi. Bu test doğrultusunda indolü pozitiflik gösteren ve 44.5 o C`de varlığını sürdürerek kovaks ayıracı ile reaksiyon vermesiyle, ısıya toleran E.coli nin bulunduğunu tamamlama deneyi ile doğrulanmış oldu (11). E.coli için İMViC (İndol deneyi, Metilen Mavisi deneyi, Voges-Prostkauer deneyi, Sitrat deneyi) testi: şeklindedir. Deneyler sonrası Kuvvetle Olası Sayı (Most probable number) cetvellerine bakılarak 100 ml deki bakteri sayısı hesaplandı (6,7). Tablo I de ekilen su miktarlarına göre kuvvetle olası sayı tablosu verilmiştir. Tablo I: Ekilen Su Miktarları ve Kuvvetle Olası Sayı Tablosu E k i l e n S u M i k t a r l a r ı ( m l ) K B S * / m l dan fazla dan az * Koliform Bakteri İncelemeler sonucunda; toplam örneklerin 12.7 si koliform bakteriler yönünden pozitif olarak değerlendirilmiştir. Bunlardan 34.7 sini ısıya toleran E.coli nin oluşturduğu görülmüştür. Mevsimsel olarak kontaminasyon görülme durumu incelendiğinde, farklılık önemli bulunmuştur(x 2 : , p<0.05). Şubat ayında incelenen suların 15.3 ünde, Haziran ayında ise 33.5`inde kontaminasyon görülmüştür. Kontaminasyon yoğunluğu görülen Şubat ve Haziran ayları ile diğer aylar arası farkın önemli olduğu bulunmuştur. Brillant Green pozitifliği açısından Şubat için 69.2 si, Haziran için ise 68.1 i olumlu olarak izlenmiş, bu durum ise; insan-hayvan çıkartıları ile kontaminasyona bağlı total koliformların etken olabileceği, bir kirlilik olarak değerlendirilmiştir. İndol açısından, Şubat ayı 11.5, Haziran ise 28.9 oranında pozitiflikle, kontaminasyonun daha çok insan kaynaklı, indol pozitif ısıya toleran E.coli tarafından oluşturulduğu görülmüştür. Kontamine su örneklerinin 100 ml`sinde bulunan koliform bakteri sayıları, MPN cetvelleri kullanılarak; 112`sinde (28.9) 240 dan çok bakteri, 13`ünde (4.9 ) 240 bakteri, 2`sinde (0.3) 95 bakteri, 215`inde (65.9) 23 bakteri saptanmış 19 ve 9 değerde bakteri saptanmamıştır. Aylara göre Kuvvetle Olası Sayı Cetveli doğrultusunda koliform bakteri dağılımı Tablo II de verilmiştir. Tablo II: Kaynak ve Şebeke Sularının Aylara Göre Koliform Bakteri Aylar > Ocak Şubat 1 3,8 3 11, , Mart 2 14,2 1 7, , Nisan 6 75, Mayıs 6 42,8 1 7, , Haziran 20 28, , Temmuz 9 32,1 1 3, , Ağustos 46 48,0 5 5,2 1 1, , Eylül 14 30, , , Ekim 5 27, , Kasım 1 4, , Aralık 2 40, Toplam ,9 13 4,9 2 0, ,

4 Tokat İlindeki İçme Sularının Koliform Bakteriler önünden Araştırılması Örneklerden 2153 ü (87.3) içmeye elverişli bulunmuştur. Yine örneklerimizin 342 sinde (12.7) koliform bakteri olumlu olarak saptanmıştır. Belirli dönemlerde yoğunluk gösteren indikatörlerimizin pozitifliği yorumlandığında içilmeye elverişlilik yönünden en olumsuz ay olarak Haziran görülmekte olup kontamine olmamış su oranı 66.5 tir. Kontaminasyon görülen ve görülmeyen örnek sayılarının, aylara göre dağılımları Tablo III de verilmiştir. Su örneklerinin 65.3 ü total koliform bulaşı ve 34.7 si ise fekal kontaminasyon nedenleri ile toplamda 12.7 si içmeye uygun bulunmamıştır (Tablo IV). Fekal ve total kontaminasyon görülme yüzdesi açısından aradaki fark önemli bulunmuştur(t:38.93, p<0.05). Tablo III: Kontaminasyon Görülen ve Görülmeyen Örnek Sayılarının Aylara Göre Dağılımları Aylar G.T.Ö.S* K.K.Ö.S* * K.K.G.Ö.S*** Ocak , ,2 Şubat , ,7 Mart , ,3 Nisan , ,8 Mayıs , ,1 Haziran , ,5 Temmuz , ,6 Ağustos , ,3 Eylül , ,2 Ekim , ,4 Kasım , ,6 Aralık , ,5 Toplam***** , ,3 X 2 : p<0.05 * Gelen Toplam Örnek ** Koliform Kontamine Örnek *** Koliform Kontaminasyon Görülmeyen Örnek **** Sütun Toplamı Tablo IV: Fekal Koliform ve Total Koliform Dağılımları Toplam Örnek Kontaminasyon Görülen Örnek Kontaminasyon Görülmeyen Örnek Total Görülen Koliform Örnek Fekal Görülen Koliform Örnek , , , t:38.93 p<0.05 TARTIŞMA İçme suları, günümüzde bile insan ve hayvan kaynaklı kontaminasyon ögeleri ile yüz yüzedir. Kontrol çalışmalarından da anlaşılacağı üzere, klorlama ile ortadan kaldırılamayan patojen etkenler kısa ve uzun vadede toplum sağlığını tehdit edebilmektedir. Patojenleri taşıyan suların kullanılması pek çok salgını 110

5 Avcı ve ark. beraberinde getirebildiği gibi, buna dengesiz beslenme de eklendiğinde dünyanın pek çok yerinde insanlar yaşamlarını yitirebilmektedirler (6). Şehir şebeke sularının belirli aralıklarla bakteriyolojik incelemesi yapılmalıdır (4,12). Kanalizasyon sistemlerinin yeterince güvenilir olmaması ve şebekeye ait borularda su kesintileri nedeniyle oluşan negatif basınca bağlı, içme sularına olan sızıntı ile koliform kontaminasyon riski artmakta, ayrıca klorlamadan sonra henüz etkinleşme görülmeden suyun kullanılması da içilen suyun bakteriyel kalitesini düşürmektedir. Bu gibi nedenlerle su kontrol işlemi kaçınılmaz hale gelmektedir. Amerika Birleşik Devletleri nde çeşitli eyaletlerde yapılan su incelemelerinde kırsal kesimde 161 kuyu suyu örneği çoklu tüp yöntemi ile incelemiş; 62.1 inde total koliform, 27.3 ünde ise ısıya toleran koliform bulunmuştur (6). Yine aynı yöntemle; Amerika da 1300 örnekle yapılan bir çalışmada örneklerin inde, 3600 örnekle yapılan başka bir çalışmada ise örneklerin 37 sinde koliform bakteri tespit etmiştir (6). Guilemin ve arkadaşları (13), Batı Afrikada artezyen kuyularında yaptıkları inceleme ile ısıya toleran koliformları tiplendirmiş ve 85 oranında E.coli tespit etmişlerdir. Ülkemizde; Alim ve arkadaşları (4), Sivas ta şebeke ve kaynak sularında aynı yöntemle yaptıkları çalışmalarında total koliform, ısıya toleran koliform bulmuşlardır. Örneklerin ü temiz olarak değerlendirilmiştir Demirtaş (6), Sivas ilindeki bazı kuyu sularından aldığı 130 örneği çoklu tüp yöntemi ile incelemiş ve örneklerin 64.6 sında total koliform, 46.2 sinde ısıya toleran koliform bakteri tespit etmiştir. Ağaoğlu ve arkadaşları (14), Van ilinde içme suyu olarak kullanılan kaynak sularını çoklu tüp yöntemi ile incelemişler ve 33.3 ünde koliform bakteri tespit etmişlerdir. Bilgel ve arkadaşları (15), Gemlik yöresindeki 259 şebeke ve kaynak suyunu zar - süzgeç yöntemi ile incelemiş ve 54.4 ünü koliform bakteriler yönünden kirli bulmuştur Coşkun ve arkadaşları (16), İzmir İli metropol alanında karışık su örneklerini çoklu tüp yöntemi ile incelemiş ve 600 örnekte 80.2 total, 47.2 sinde ısıya toleran koliformlar elde etmişlerdir. Çalışmamızda; 2495 içme suyu örneğini çoklu tüp yöntemi ile inceleyerek 2153 (87.3) örneği içmeye uygun, 342 (12.7) örneği koliform bakteri tespit ettiğimiz için aynı tanım yönünden uygun bulmadık. İçme suyu olarak kullanılabilecek sulardaki bakteriyolojik parametre tanımı, T.C Sağlık Bakanlığı nın, İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkındaki Yönetmeliği ne göre tanımlanmıştır. Buna göre içme suyunun 100 ml sinde koliform bakteri bulunmamalıdır (9). Kullanıma uygun bulunmayan örneklerin 223`ünde (65.3) total koliform 119`unda (34.7) ise ısıya toleran E.coli olarak tespit edilmiştir. Dünyada ve ülkemizde yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde genel olarak total koliform kaynaklı kontaminasyonun yüksek olduğu ve ısıya toleran koliformların bunun büyük bölümünü oluşturduğunu görüyoruz. Elde ettiğimiz değerler, yukarıda belirttiğimiz, farklı illerde yapılan çalışmalarla karşılaştırıldığında; total koliform ve ısıya toleran koliformlarla kirlilik değerleri yönünden, genelde paralellik gösterdiği, ancak bazı çalışmalara göre sayısal olarak daha düşük düzeyde olduğu izlenmiştir. Bunun nedenleri arasında, çalışma yapılan diğer illerin yüzölçümü ve nüfus olarak daha büyük olmaları, bu nedenle de kanalizasyon sistemlerinin kontrolünün daha güç olması ve bundan kaynaklanan sızıntıların, daha fazla kirliliğe neden olabileceği sayılabilir. Bunun yanı sıra, çalışma yapılan yıllar arasında fark olması ve çalışma yöntemlerinin uygulanmasındaki farklılıklar nedeniyle bu sonuçlar alınmış olabilir. Yine, zaman içerisinde su dezenfeksiyonuna verilen önemin artmış olabileceği ve buna bağlı olarak da, bu yönde olumlu gelişmelerin meydana geldiği düşünülebilir. Soyutlanan ısıya toleran koliform olarak E.coli nin varlığı sularımızın daha çok insan ve hayvan dışkıları ile kirlendiğini göstermektedir. Bu su kaynaklarımızın korunması için gerekli teknik şartları sağlayamamamız ve kanalizasyon sistemimizdeki yetersizlik nedenlerine bağlanabilir. Yaptığımız çalışmada da gördüğümüz kirliliğin arttığı dönemler göz önüne alınırsa; özellikle Şubat ayının yağış açısından fazla olması, Haziran ayının ise su debilerinde artma ve erime ayı olması nedenleriyle topraktan derin katmanlara sızıntıya olanak vermektedir. İçme suyu dağıtım sistemlerindeki zayıf olan noktalar, gerekse ana kaynak noktasındaki koruma önlemlerinin ve izolasyonunun geçirgenliğe elverişli bölgelerinden bu sızıntının sisteme dahil olduğu düşünülmektedir. Klorlama su ile taşınan birçok patojen açısından yetersiz bir dezenfeksiyon işlemi olabilmektedir. Bu nedenle; kanalizasyona dahil edilen hastane atıkları ile içme ve kullanma sularına kanalizasyon vasıtası ile olan sızıntılar, epidemiler oluşturabileceği gibi toplumun genel sağlığı içinde büyük bir tehdittir. Çözüm olarak kurulacak arıtma tesisi ile sisteme verilen tüm atık suyun arıtılması sağlanmalı ve genel su dağıtım sistemlerinin belirli periyotlarla kontrolüne dikkat edilmelidir. Sosyal bilinçlendirme yapılarak su ile bulaşan hastalıklar konusunda bilgilendirme yapılmalı su dezenfeksiyonu anlatılmalıdır. İçme sularında 111

6 Tokat İlindeki İçme Sularının Koliform Bakteriler önünden Araştırılması bulunabilecek koliform bakteri türlerinin belirlenerek bunların antibiyotik duyarlılığı ortaya çıkarılarak salgın esnasında kaynağın saptanabilmesi mümkün olabilecektir (4). Ayrıca antibiyotik direncine sahip patojenleri ihtiva eden sularla bulaş, bunların toplum içindeki yaygınlığını artırabilecektir. Sonuç olarak, klorlama ucuz ancak çoğu zaman etkisi zayıf bir dezenfeksiyon yöntemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Koliform kontaminasyonun söz konusu olduğu günümüzde de, su kalitesinin artırılması, tüm iller için kontaminasyon düzeyinin ve etkenlerinin belirlenerek, toplum sağlığını bu denli yakından ilgilendiren bir konuda daha etkin çözümler üretilmesi gerektiği düşünülmektedir. KAYNAKLAR: 1. Payment P, Franco EL. Clostridium perfringens and somatic coliphages as indicators of the efficiency of drinking water treatment for viruses and protozoan cysts. Applied and Environmental Microbiology 1993; 59: , 2. Karapınar M. Gıdaların Mikrobiyolojik Kalite Kontrolü. Ankara Üniversitesi Gıda Müh. Böl. Gıda Bilimleri Anabilim Dalı, Ankara 1984; Töreci K. Su ile Bulaşan İnfeksiyonlar, Suyun Dezenfeksiyonu ve Bakteriyolojik İncelemesi, Klinik Mikrobiyoloji. İstanbul 1992; Alim A. Sivas il ve ilçe merkezlerinde içme sularının bakteriyolojik analizi. Erciyes Ünv. Mikrobiyoloji Anabilimdalı, Yüksek Lisans Tezi. Kayseri WHO. Guidelines for drinking water quality, 2 nd ed. Austria 1996; Demirtaş S. Sivas Yöresindeki Bazı Kuyu Sularında Koliform Bakteri Araştırılması ve Soyutlanan E.coli Kökenlerinin Antibiyotik Direnci. Cumhuriyet Ünv. Tıp Fak. Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Uzmanlık Bitirme Tezi. Sivas Halkman K, Hilal B Doğan, Malihe R. Noveir. Ankara Üniversitesi Araştırma Fonu Proje no: Gıda Maddelerinde Salmonella ile E. coli Aranma ve Sayılma Yöntemlerinin Karşılaştırılması. Ankara Üniversitesi Gıda Müh. Böl. Gıda Bilimleri Anabilim Dalı, Ankara Halkman A. Ankara Üniversitesi Araştırma Fonu nolu proje. Koliform grup bakterilerin aranması ve sayılması, koliform grup - fekal koliformlar - E. coli ilişkisi, Ankara Üniversitesi Gıda Müh. Böl. Gıda Bilimleri Anabilim Dalı, Ankara T.C Sağlık Bakanlığı. İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik; İçme Suları İçin Mikrobiyolojik Parametreler (Ek 1), Ankara Bilgehan H. Klinik Mikrobiyoloji, Özel Bakteriyoloji ve Bakteri Enfeksiyonları. 9.Basım, Barış Yayınları, Fakülteler Kitabevi. İzmir 1996; Bilgehan H. Klinik Mikrobiyolojik Tanı. 1.Basım, Barış Yayınları, Fakülteler Kitabevi. İzmir 1995; Yuluğ N, Tuğ A. Ankara nın gecekondu bölgelerinde kuyu sularının mikrobiyolojik incelenmesi. Türk Mikrobiyoloji Bülteni 1988; 22: Guillemin F, Henry P, Uwechue N, Monjour L. Fecal contamination of rural water supply in sahelian area. Wat Res 1991; 25: Ağaoğlu S. Van ve Yöresi Kaynak Sularının Mikrobiyolojik, Fiziksel ve Kimyasal Kaliteleri Üzerine Araştırmalar. Van Tıp Dergisi 1999; Cilt: 6, Sayı: Bilgel N, Aytekin H, Gülesen Ö. Gemlik Yöresinin İçme Sularının Bakteriyolojik Analizi. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı. Sağlık Dergisi. 1985; 59: Coşkun S, Sevinç Ç, Keskin M. İzmir İli Metropol Alanında, Şebeke Harici Alternatif Su Kaynaklarının Bakteriyolojik Kirlilik Yüklerinin Araştırılması. İnfeksiyon Dergisi 1990, 4 (4); 552, Yazışma Adresi: Sema AVCI Yüksek Lisans Öğrencisi. C.Ü. Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Sivas sema.avci@gmail.com Teşekkür: İstatistiksel verilerle ilgili yardımlarından dolayı C.Ü Tıp Fakültesi Biyoistatistik Bölümü nden Yrd.Doç.Dr. Ziynet ÇINAR a teşekkür ederiz. 112