2-ALAN BİLGİSİ. Tablo-1: DİCLE Bölgesi Nüfus Göstergeleri

Transkript

1

2

3 İÇİNDEKİLER 1- YÖNETİCİ ÖZETİ ALAN BİLGİSİ SAHA ÇALIŞMA GEREKÇESİ VE METODOLOJİSİ SAHA ÇALIŞMASI BULGULARI TOKİ TARAFINDAN GERÇEKLEŞTİRİLEN ALTERNATİF UYGULAMALAR DİKA TARAFINDAN TEKLİF EDİLEN ALTERNATİFLER SONUÇ

4 1-YÖNETİCİ ÖZETİ Şırnak ın mekânsal gelişiminin sağlanması ve yaşam kalitesinin artırılması amacıyla yapılan bu çalışma, dünyada ve ülkemizde değişen şehirleşme dinamikleri karşısında mevcut konumuyla Şırnak ın kentsel düzeninin değişime ayak uydurması gereğini ortaya çıkarmaktadır. Kentsel değişim sürecinde, Şırnak için öncelikli konulardan biri de düşük gelir grubunda bulunan ve çoğunluğu güvenlik nedeniyle göç sonucu şehre yerleşen hane halkları olmalıdır. Ülke genelinde, yoksul hanelere yönelik TOKİ tarafından uygulanan toplu konut uygulamalarının, Şırnak için de farklı bir model uygulanarak gerçekleştirilmesi gereği yapılan çalışma kapsamında tespit edilmiştir. Raporda, Şırnak ve kapsamında yer aldığı Dicle(Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) Bölgesi ne yönelik olarak temel sosyal göstergelerin yanı sıra saha çalışması gerekçesi, metodolojisi ile saha bulgularına yer verilmiştir. Son olarak ülkemizde TOKİ tarafından uygulanan alternatif modeller hakkında bilgi verilmiş ve Şırnak ta uygulanabilecek alternatif modellere ilişkin öneriler sunulmuştur. Mevcut raporun hazırlanmasında katkılarını esirgemeyen Şırnak Valiliği, ekonomist Kenan MORTAN, Dicle Kalkınma Ajansı uzmanları Demet Selcan DEHNELİLER ve Feride AKIN ile Ajans Şırnak Yatırım Destek Ofisi çalışanlarına teşekkür eder, çalışmanın ilgili tüm kesimler için faydalı olmasını dilerim. 2

5 2-ALAN BİLGİSİ TÜİK 2009 verilerine göre Şırnak Merkez nüfusu (köyler dahil) dir yılları arasında Şırnak Merkez ilçe 4,99 yıllık nüfus artış hızı ile Şırnak il genelindeki 0,26 lık nüfus artış hızından çok daha yüksek oranda artış kaydetmiştir. Şırnak Merkez ilçede nüfus yoğunluğu 46 kişi/km2 iken Şırnak ili geneli nüfus yoğunluğu 60 kişi/km2 dir. Nüfus yoğunluğunda şehir merkezinin il genelinin gerisinde kalmasında Cizre ve Silopi ilçelerinin aldığı yüksek değerlerin etkisi bulunurken, yıllık nüfus artış hızının diğer ilçelere göre bu denli yüksek olması, şehrin yakın bir tarihte il merkezi olması ve köyden kente yaşanan yoğun göç ile açıklanabilmektedir. Tablo-1: DİCLE Bölgesi Nüfus Göstergeleri Kaynak: *2008 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı, **2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Şehir nüfusunun toplam nüfusa oranı Türkiye de 0,76 iken Şırnak ta bu oran 0,63 seviyesinde kalmaktadır. Şehirleşme oranları ve nüfus yoğunluklarının sunulduğu aşağıdaki haritada, Şırnak İl Merkezi nin Beytüşşebap, Uludere gibi diğer ilçelere nazaran nüfus yoğunluğunda ön planda olduğu, İdil ilçesi ile aynı konumda bulunduğu ve Silopi ile Cizre ilçelerinin gerisinde kaldığı görülmektedir. Şırnak Merkez ilçe, aynı zamanda Dicle Bölgesi nde (TRC3) yer alan merkez ilçelerden farklı olarak il merkezinde de düşük şehirleşme oranı ve nüfus yoğunluğuna sahip bulunmaktadır. Şekil-1: İlçelere Göre Nüfus Yoğunluğu ve Şehirleşme Oranı,2009 Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı 3

6 Nüfus artışı ve göç eğilimi ile demografik göstergeler temel alınarak yapılan nüfus projeksiyonu çalışması sonuçlarına göre %59 oranı ile en yüksek nüfus artışlarının beklendiği il olan Şırnak ta bu artış tahminleri, ilin demografik yapısından kaynaklanmaktadır. Türkiye de kent nüfusunun 2023 yılında %84 düzeyine ulaşması beklenirken, Şırnak ta bu oranın %75 düzeyinde kalacağı tahmin edilmektedir. Bu durum ildeki düşük şehirleşme eğiliminin devam edeceğine işaret etmektedir. Tablo-2: Nüfus Projeksiyonu Kaynak: 2023 Yılı için İl ve Bölge Düzeylerinde Nüfus Projeksiyonu,Mehmet Karakaya,Doç.Dr. Sinan Yılmaz,Hacettepe Üniversitesi Nüfus Bilimleri Enstitüsü,2008 Dicle Bölgesi en yüksek doğurganlık hızına sahip bölgelerden biridir. Bölge de Şırnak 137 genel doğurganlık hızı ile başı çekmektedir. Bununla birlikte, doğurganlık hızında 2000 yılından 2008 yılına gelindiğinde en yüksek oranda düşüşün gerçekleştiği il de Şırnak tır yılında yaşa özel doğurganlık hızlarında Şırnak çok yüksek değerlere sahip iken 2008 yılında yaşanan yüksek düşüş ile Şırnak Bölge illerine yakın değerlere ulaşmıştır. Ancak Şırnak bu değerlerle de Bölge ve ülke ortalamasının üzerinde kalmaya devam etmektedir. Tablo-3: Genel ve Toplam Doğurganlık Hızı( ) Kaynak:2008 ADNKS TÜİK Nüfus2 Sayımı, TÜİK Doğum İstatistikleri *15-44 yaş arasındaki her kadına düşen doğum sayısını ifade etmektedir.**yaşa Özel Doğurganlık Hızları toplamının (5) ile çarpımı sonucu elde edilmektedir. 4

7 Aşağıda yer alan şekilde, nüfusun yaş grupları itibariyle dağılımı gösterilmektedir. Buna göre Şırnak ta nüfusun en yoğun olduğu yaş grubu 0-4 yaş grubudur. Bu durum Şırnak ta doğurganlık hızının artmaya devam ettiğine işaret etmektedir. Göze çarpan bir diğer husus ise yaş grubu kurumsal erkek nüfusun yüksekliğidir. Şekil-2: Nüfusun Yaş Grupları İtibariyle Dağılımı(%) Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı 2009 yılı verilerine göre, Şırnak Merkez de ortalama hane halkı büyüklü 7,4 olup, Batman, Siirt, Mardin il merkezileri için bu rakamlar sırasıyla 6,87, 6,51 ve 5,78 olarak tespit edilmiştir. Şırnak İl Merkezi nde, her 100 kişiye düşen konut sayısı 12,43 olup, bu oran Siirt Merkez de %17,83, Batman Merkez için % 18,19 ve Mardin Merkez için %19,85 tir. Adı geçen dört ilin istatistiksel olarak Dicle bölgesi olarak gruplandırıldığı dikkate alındığında, Şırnak İl Merkezi nin, kişi başına düşen konut sayısında son sırada olduğu görülebilmektedir. Kişi başına düşen konut sayısında Şırnak İl Merkezi nin geri kalması hane halkı büyüklüğünde ön sırada bulunmasıyla açıklanabilmektedir. 15 yaş ve üstü nüfusun eğitim seviyeleri itibariyle dağılımı incelendiğinde, Türkiye de söz konusu nüfusun %9 unun; Bölge de ise %25 inin okuma-yazma bilmediği sonucu ortaya çıkmaktadır. Şırnak ilinde okuma-yazma bilmeyenlerin oranı %28 seviyesine ulaşmaktadır. Şırnak ın bu kapsamda Bölge de en dezavantajlı konumda yer aldığından bahsedilebilir. Grafik-1: TR,TRC,Dicle ve İllerinde (15 +) Nüfusun Eğitim Seviyeleri İtibariyle Dağılımı Kaynak:TÜİK,2009 5

8 Dicle Bölgesi, okuryazarlık oranı açısından incelendiğinde Bölge nin Türkiye ortalamasının çok gerisinde olduğu ve Şırnak ın Bölge de en dezavantajlı konumda bulunan il olduğu görülmektedir. Şırnak 2009 yılı itibariyle %80,42 genel okuryazarlık ve %69 kadın okuryazarlığa sahiptir. Tablo 4: DİCLE Bölgesi Okuryazarlık Göstergeleri Kaynak: 2009 ADNKS TÜİK NÜFUS SAYIMI Şırnak ilköğretim dışındaki eğitim kademeleri okullaşma oranında Türkiye ortalamasının oldukça gerisinde kalmaktadır. İlköğretim okullaşma oranı Şırnak ın en yüksek değerlere sahip olduğu eğitim kademesi olmakla birlikte ilköğretimden itibaren ilde hem okullaşma oranı düşmekte hem de kadın ve erkek okullaşma oranları arasındaki fark artmaktadır. Tablo 5: Okullaşma Oranı(%) Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı, Örgün Eğitim İstatistikleri,2009 Dicle Bölgesi nde işsizlik oranı GAP Bölgesi nin gerisinde, Türkiye ye göre ise oldukça yüksek düzeydedir. Dicle Bölgesi nde işsizlik oranı % 15,1 iken GAP Bölgesi nde bu oran % 17,4 e çıkmaktadır. Türkiye için işsizlik oranı 2009 yılında % 14 olarak gerçekleşirken, Şırnak ili %17 ile Türkiye nin oldukça üzerinde işsizlik oranına sahiptir. Grafik-2: Dicle (TRC3)*, TRC*,TR* ve AB** İşsizlik Oranları (%,2009) Kaynak: *TÜİK Veritabanı **EUROSTAT 6

9 İstihdam oranlarına bakıldığında 15 yaş üstü nüfusta çalışanların toplam nüfus içindeki payı, Dicle(TRC3) Bölgesinde %26,8 gibi çok küçük bir değer almaktadır. Şırnak ise % 25,5 istihdam oranı ile en dezavantajlı konumda olan ildir. Grafik-3: DİCLE (TRC3)*, TRC*,TR* ve AB** İstihdam Oranları (%,2009) Kaynak: *TÜİK Veritabanı **EUROSTAT 3-SAHA ÇALIŞMA GEREKÇESİ VE METODOLOJİSİ İnsanların beslenme ve giyinme gibi temel ihtiyaçlarından biri olarak tanımlanan barınma ihtiyacı sadece fiziksel bir yapı olmaktan öte sosyal, toplumsal, hukuki boyutlarıyla tanımlanmaktadır. Bu anlamda konut; insanların kendisini yeniden üretebileceği, sağlık, güvenlik ve özel hayat koşullarının sağlandığı bir yapının asgari düzeyde kaliteli malzeme ile dayanıklı olacak şekilde inşa edilmesi sonucu elde edilen mekân olarak tanımlanabilir yıllarını kapsayan Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı nda kentleşme, kentsel altyapı gibi konular üzerine bir çok defa vurgu yapılmış olup; toplumsal diyaloğun güçlendirilmesi yönünde şu ifade yer almıştır: Yoğun göç ve çarpık kentleşmenin oluşturduğu uyum sorunları terör ve asayiş başta olmak üzere toplumsal bütünlüğü ve uyumu zedeleyici ortamlar hazırlamaktadır. Bu kapsamda, ulusal ve yerel düzeyde, topluma entegrasyon ve aidiyet duygusunu geliştirici önlemlerin alınması ve bu alanlarda yerel yönetimlerin kapasitelerinin ve STK larla diyaloğun artırılması ihtiyacı bulunmaktadır. Mekansal yaşam kalitesinin artırılması ile ekonomik ve toplumsal yapının güçlenmesine yönelik ihtiyaçların her geçen gün artması, kentleşme politikalarında revizyona gidilme ihtiyacı doğurmuş ve bu kapsamda Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından yıllarını kapsayan ve sekiz maddeden oluşan Stratejik Plan kapsamında Kentsel ve kırsal alanlarda düzensiz, riskli ve sağlıksız yapılaşma bölgelerinin planlı, nitelikli ve sağlıklı yerleşmelere dönüşümünü desteklemek stratejisi önceliklerden biri olarak benimsenmiştir. Kentsel yaşam kalitesinin yükseltilmesine yönelik yine Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından hazırlanan KENTGES (Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı), kentlerde yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik bir yol haritası çizmektedir. KENTGES kapsamında üç ana strateji belirlenmiş olup, bu stratejiler sırasıyla şu şekildedir: 1- Mekansal Planlama Sisteminin Yeniden Yapılandırılması 2- Yerleşmelerin Mekan ve Yaşam Kalitesinin artırılması 3- Yerleşmelerin Ekonomik ve Toplumsal Yapılarının Güçlendirilmesi 1 İnşaat Mühendisleri Odası Türkiye de Konut Sorunu ve Konut İhtiyacı Raporu 7

10 KENTGES in belirlediği stratejiler ile bu stratejilere yönelik oluşturduğu 10 tema arasından ikisi olan, kentsel yoksulluk, göç ve sosyal politikalar ile kentsel dönüşüm, konut ve arsa politikaları Şırnak ın ihtiyaçları ile yakından örtüşmektedir. Birçok sosyo-ekonomik göstergede Türkiye de son sıralarda yer alan Şırnak ili, konut ihtiyacı ve mevcut konutların fiziksel yeterliliği konusunda da oldukça dezavantajlı konumdadır. Açık konut ihtiyacı tanımının ifade ettiği hanehalkı sayısının mevcut konut sayısından fazla olması sorununun Şırnak ta yüksek düzeyde olmasının yanı sıra ilde, gizli konut ihtiyacı olarak tanımlanan aşırı kalabalık, birden çok ailenin birlikte yaşadığı, dayanıksız, güvenliksiz ve yetersiz konutların da büyük ölçüde sorun teşkil ettiği bilinmektedir. TÜİK verilerine göre 2009 yılı itibariyle Şırnak il genelinde ortalama hanehalkı büyüklüğü 8,37 ve Şırnak merkezde bu sayı 7,4 dür.bu değerler Şırnak ta aşırı kalabalık, birden çok ailenin birlikte yaşadığı konutların yaygın olarak mevcut olduğunu göstermektedir. TÜİK in 2000 yılı için Nüfus ve Kalkınma göstergelerini sunduğu verilerde, oda başına düşen kişi sayısı olarak 1,27 rakamı tespit edilmiştir. Şırnak taki birçok evin 2 ya da 3 odalı olduğu düşünüldüğünde, oda başına düşen kişi sayısı 2,4 ile 3,7 arasında değişmektedir. Şırnak Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı tarafından alınan bilgiler doğrultusunda,2010 yılı itibariyle 650 kadar hane temsilcisinin barınma yardımı için Vakıf a talepte bulunduğu tespit edilmiştir. Tablo-6: Şırnak Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Barınma Talebi Başvuru Sayısı Konut ihtiyacı, Türkiye İnşaat Mühendisleri Odası tarafından rakamsal olarak şu şekilde ifade edilmektedir: (Konut ihtiyacı= Nüfus/Hanehalkı*1.04) 2009 yılı TÜİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre Şırnak İl Merkezi nde kişi yaşamakta olup, yine TÜİK verilerine göre ortalama hane büyüklüğü Merkez de 7,4 tür. Yukarıdaki formül uygulandığında, Şırnak Merkez de konut ihtiyacının gibi önemli bir büyüklükte olduğu saptanmaktadır. Uygulanan formül kabataslak bir sonuç vermekle birlikte ihtiyaca yönelik gerçeğe yakın değerlere ulaşabilmek için uzun vadeli nüfus artışları, göç hareketleri, sanayileşme gibi faktörler göz önüne alınarak uygulanacak kapsamlı bir saha çalışmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Gerçekleştirilen saha çalışması öncesi, Merkez e bağlı mahalleler ve bu mahallelerde bulunan yoksul hane halkları tespit edilmiş olup, mevcut personel, zaman ve araç kaynaklarıyla ulaşılabilen azami ölçüde haneye gidilmiştir. Ekim-Kasım 2010 tarihleri arasında Şırnak Merkez e bağlı 11 mahallede, 101 yoksul hanede uygulanan anket kapsamında, hane halklarına, geçim kaynakları, nüfus yapıları, konut profili ve yeni ev talepleri olup olmadığı hakkında toplam 41 adet soru yöneltilmiştir. 8

11 Saha çalışması kapsamında 10 adet mahalle ve Merkez e bağlı 1 köy ziyaret edilmiş olup, mahalle listesi ve harita şu şekildedir: Tablo-7: Anket Yapılan Mahalle Listesi Şekil-3: Şırnak Mahalle Haritası Gerçekleştirilen saha ziyaretlerinin Şırnak Merkez ile sınırlı kalması, çalışmanın bir pilot uygulama olmasından kaynaklanmaktadır. İlerleyen dönemlerde Şırnak a bağlı Cizre, Silopi, İdil gibi nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu diğer ilçelerde de benzer çalışmaların yapılması hedeflenmektedir. Şırnak Hane Halkı Anketi Raporu ile Şırnak Merkez in konut profiline ilişkin mevcut durumunun ortaya konulması, elde edilen verilerin analizi, konut sorununa ilişkin olarak çözüm önerileri üretilmesi ve bu bağlamda yürütülebilecek eylemlerin ortaya konulması hedeflenmektedir. 9

12 4-SAHA ÇALIŞMASI BULGULARI Saha çalışması kapsamında ziyaret edilen 10 mahalle ve 1 köyün dağılımında, en büyük pay Yeni Mahalle ve İsmet Paşa Mahalleleri nin olmuştur. Ziyaretlerin ilk günlerinde, mahalle adlarının yazılmamasından dolayı %17 lik bir kesimin tam adresi kayıtlara alınmamıştır. İsmet Paşa ve Yeni Mahalle, il merkezinin dış çeperlerinde konumlanmış olup, köyden kente göçün yaşandığı en yoğun mahallelerdir. Grafik-4: Anket Mahalle Dağılımı Anket yapılan hane temsilcilerinin %74 ü kadın olup, gerek verilen beyanların doğruluk payının daha yüksek olması gerekse de konut ihtiyaçlarının tespiti konusunda kadınların daha duyarlı olması bu tür bir yöntemin seçilmesinde etkili olmuştur. Gerçekleşen görüşmelerde, Kürtçe bilmesi nedeniyle Şırnak Yatırım Destek Ofisi hizmet personelinin desteği alınmıştır. Grafik-5: Cinsiyet Dağılımı 10

13 Anket sorularına cevap veren hane temsilcilerinin önemli bir bölümü evli olmakla birlikte, %15 e yakın bir kısmı dul/ayrı ve %1 lik oranı bekârdır. Grafik-6: Medeni Durum Görüşülen hane temsilcilerinin önemli bir bölümü düşük eğitim seviyesine sahip bulunmaktadır. Anket yapılan bireylerin %80 oranındaki bölümü hiç okula gitmemiş olup ilkokul mezunu olanların oranı %10 düzeyindedir. Grafik-7: Eğitim Seviyesi TÜİK in 2009 verilerine göre, Dicle Bölgesi illeri açısından bakıldığında Şırnak ın Bölge de eğitim alanında en dezavantajlı konumda yer aldığı ve %69 kadın okuryazarlık oranı ile iller arasında son sırada yer aldığı gerçeği ortaya konulmaktadır. Gerçekleşen saha çalışması TÜİK verileriyle bu açıdan paralellik göstermektedir. 11

14 İstihdam anlamında ankete katılanların önemli bir bölümünün işsiz olduğu (%54), çalışan bireylerin ise genellikle işçi statüsünde olduğu saptanmıştır. Hane halklarının geçimlik ekonomik seviyede bulunması, tam zamanlı çalışan sayısının sınırlı ölçüde olması önemli bir risk faktörü oluşturmaktadır. Grafik-8: İstihdam Dağılımı Mevcut hanelerinde yaşayan bireylerin %53 üne denk gelen kısmı aynı hanede 5-20 yıl aralığında yaşarken, 20 yıldan uzun süredir aynı hanede yaşayanların oranı %20 düzeyindedir. Tespit edilen oranlar hane halklarının az sıklıkta ev değiştirdiklerini göstermektedir. Grafik-9: Hanede Geçirilen Süre 12

15 Saha çalışmasında elde edilen en çarpıcı bulgulardan biri de hane halklarının önemli bir bölümünün güvenlik gerekçesiyle köylerinden şehre göç etmek zorunda kalmaları ve bu nedenle şu andaki evlerinde ikamet etmeleridir (%73). Mevcut evlerini inşa etmek ya da satın almak amacıyla köyden getirdikleri varlıkları satan insanların geri dönmeleri için güvenlik koşullarının tam anlamıyla sağlanması ve bu kişilerin yeniden entegrasyonunun sağlanması konusunda gerekli altyapının oluşturulması gerekmektedir. Grafik-10: Hanede Yaşama Nedeni Tapulu gecekondu sayısı %94 lük bir oranda ilk sırada bulunmakta, beklenilenin aksine tapusuz gecekondu sayısı ihmal edilebilecek düzeyde bulunmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde belirtildiği gibi gizli konut ihtiyacı, aşırı kalabalık, birden çok ailenin yaşadığı konutlar ile niteliksiz, kalitesiz, güvenliksiz ve dayanıksız konutlar olarak tanımlanmaktadır. Bu kapsamda, gerek hane halkı ortalama aile büyüklükleri gerekse de yapılara ait çatı, zemin ve duvar özellikleri açısından gizli konut ihtiyacının yüksek oranda olduğu takip eden grafiklerden anlaşılmaktadır. Grafik:11- Mevcut Konut Cinsi 13

16 Yapıların önemli bir bölümünün çatısı toprakla kaplı olup kış aylarında yaşanan yağmur ve kar gibi iklimsel etkiler sonucu evlerin büyük bölümü su içinde kalmakta, rutubet ortamı oluşmakta ve hane halkı sağlığını olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu kapsamda, hanelerin %61 i toprak çatılı evde ikamet etmektedir. Grafik-12: Yapı Çatı Tipi Yapıların zemin tipi, beton ve toprak arasında dengeli bir şekilde dağılım göstermektedir. Toprak zeminli evler %43 lük bir paya sahipken beton zeminli evler %51 lik orana sahiptir. Sağlıksız zeminli evler özellikle yalıtım yetersizliği nedeniyle bireylerin sağlığını tehdit etmektedir. Grafik-13: Yapı Zemin Tipi 14

17 Yapıların duvarları genellikle toprak, briket ya da beton ile örülmektedir. Belirli bir plana sadık kalınmadan yapılan duvarlarda oluşan çatlaklar, ev halkı için önemli bir risk faktörü oluşturmaktadır. Grafik-14: Yapı Duvar Tipi 15

18 Ankete katılanların %60 ı bulunduğu evin kendi mülkiyetleri olduğunu, %22 si belli bir ücret karşılığında kirada, %14 ü de ücretsiz olarak bir tanıdığının (akrabasının) evinde oturduğunu belirtmiştir. Evlerin önemli bir kısmının hane halkının kendi mülkiyetinde bulunması, genelde göç ile şehre yerleşen halkın kırsaldaki varlıklarını satarak mevcut evi alabildiklerinin göstergesidir. Grafik-15: Mülkiyet Durumu Hanelerde ağırlıklı olarak 2 oda bulunurken (%48), 3 ve tek odalı evler sırasıyla %27 ve %18 lik paylara sahiptir. Üç odadan fazla odaya sahip olan hane oranı %6 düzeyindedir. Saha çalışmasında tespit edilen bir bulgu, özellikle kış aylarında hane bireylerinin tek bir odaya toplanması ve ısınma ihtiyacının bu şekilde tasarruflu bir şekilde karşılanmasıdır. Hane halkı ortalama büyüklükleri dikkate alındığında, tek bir odada 8-10 kişi, yemek, uyku ve ders çalışma gibi ihtiyaçlarını karşılamakta ve hane bireyleri ihtiyaç duydukları yeterli fiziksel alana sahip olamamaktadır. Grafik-16: Evdeki Oda Sayısı 16

19 Evlerin %21 lik bir bölümünde mutfak için ayrılan özel bir oda bulunmamakta, bu tür evlerde mutfak, banyo ve tuvalet aynı odanın içinde yer almaktadır. Bu tür evler de bireylerin sağlığı için büyük tehdit unsuru oluşturmaktadır. Evlerinde ayrı bir mutfak bulunan hanelerin oranı %77 lik bir paya sahiptir. Grafik-17:Ayrı Mutfak Varlığı 17

20 Banyo ve tuvalet, hanelerin %79 unda evin içinde bulunurken %15 lik bir bölümünde evin dışında yer almaktadır. Hanelerin %5 inde, banyonun evin içinde ve tuvaletin de evin dışında olduğunu belirtmiştir. Su ve elektrik şebekelerine bağlantı açısından, evlerin önemli bir bölümü bu tür bir sorunla karşılaşmamaktadır. Elektrik şebekesine %99 oranında bağlantı bulunurken, su bağlantısında %8 lik bir dilimin halen şebeke bağlantısı olmadan yaşadığı tespit edilmiştir. Grafik-18: Banyo ve tuvalet konumu Grafik-19: Su ve Elektrik Şebekesi Bağlantısı 18

21 Grafik-20: Yeni Eve Taşınma Talebi Ziyaret edilen hanelerin %96 sı yeni bir eve taşınmak istediklerini belirtirken, yapılması durumunda yeni evlerinin Şırnak Merkez de olmasını belirten kişilerin oranı %97 gibi yüksek bir oran olmuştur. Ankete katılanların önemli bir bölümünün, köyden şehre yıllar önce göç etmesi ve tarım ile hayvancılık konusundaki bağlantılarının kopması, köye geri dönüş olasılığını zayıflatmaktadır. Grafik-21: Yeni Evin Talep Edildiği Mekân Toplu Konut İdaresi, Türkiye nin birçok ilinde yoksullara yönelik toplu konut inşaatları gerçekleştirmekte ve aylık 100 TL ödeme ile yoksul hanelerin ev sahibi olabilmelerine olanak sağlamaktadır. Anket çalışmalarında, hane temsilcilerinin aylık 100 TL ödeyebilecek güçlerinin olmadığı ancak daha cüzi miktarları karşılayabilecekleri saptanmıştır. Bu kapsamda, ayda TL ödeyebilecek hanelerin oranı %59 ve de hiç ödeme yapamayacak durumda olanların oranı %29 dur. Sonraki grafiklerden görüleceği üzere ankete katılanların önemli bir bölümünün aylık geliri TL arasında değişmektedir. Anket yapılan hanelerin alım güçlerinin çok düşük olması, TOKİ ile yapılabilecek benzer bir uygulamanın planlı bir şekilde gerçekleştirilmesi ve geri ödeme koşullarının diğer illerdeki benzer projelere göre daha esnek bir şekilde yapılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Raporun giriş bölümünde belirtilen Şırnak ili ortalama hanehalkı büyüklüğü, anket Grafik-22: Yeni Ev için Ödenebilecek Miktar 19

22 sonuçlarıyla paralellik göstermektedir. Anket yapılan hanelerin %48 lik bir bölümü 5-10 kişilik aile büyüklüklerine sahipken, %21 lik bölümü kişilik hane büyüklüğüne sahiptir. Grafik-23: Hane Nüfusu Hanelerin önemli bir bölümünde bir kişi çalışmakta ve aile üyelerinin geri kalanına bakmaktadır. Bu kapsamda hanelerin %60 ında bir kişi çalışmaktadır. Anketlerde karşılaşılan bir diğer önemli nokta da hanelerin %33,66 sında çalışan kimsenin bulunmamasıdır. Hanede hiçbir çalışanın bulunmadığı durumlarda üç ayda bir alınan yaşlılık maaşı, benzer ek gelirler ya da akraba ile esnaftan alınan borç hane halkı ekonomisini geçim seviyesinin altında bile olsa desteklemektedir. Grafik-24: Toplam Gelire Katkı Sunan Kişi Sayısı Grafik-25: Aylık Hane Halkı Geliri Ankete katılan hane temsilcilerinin %30 unun düzenli hiçbir gelirlerinin olmadığı, TL arasında geliri olanların oranının %31 olduğu ve TL arasında kazancı olanların da %25 olduğu belirlenmiştir. Anket grubu içerisindeki hane halklarının geçim seviyesinin bile çok altında olduğu görülebilmektedir. Aylık hane halkı gelirinin bu denli düşük olmasına karşılık, aylık ortalama hane halkı giderleri TL arasında olanların oranı %49 düzeyindedir TL aylık gideri olan kesim %15 iken, aylık giderleri hakkında bilgisi olmayan haneler %13 düzeyindedir. 20

23 Grafik-26: Aylık Hane Halkı Gideri Aylık hane halkı gelirinin giderleri karşılayamaması sonucu borçlanma birçok hane halkı için geçerli olmakta ve bazı hanelerde önemli oranlara çıkmaktadır TL nin üstünde borcu olan hanelerin oranı %23,7 olup TL arasında borcu olanların oranı %43,5 seviyesindedir. Borçlar ağırlıklı olarak gıda ve giyim üzerine olup haneye yakın esnaflara borçlanılmaktadır. Düzenli bir gelirin olmaması borç sarmalını içinden çıkılamaz bir hale getirmekte yoksulluğun yükü hane halkları üzerinde daha da ağır bir hale gelmektedir. Grafik-27: Borç Durumu Görüşülen hane temsilcilerinin önemli bir bölümü sosyal desteklerden faydalanamamaktadır (%83). Sosyal yardımlardan faydalananların sayısının bu ölçüde düşük olması, Şırnak İl Merkezi nde yaşanan fakirliğin yaygınlığı ve derinliği açısından önemli ipuçları vermektedir. Grafik-28: Sosyal Yardımlaşma Vakıf Desteği 21

24 5-TOKİ TARAFINDAN GERÇEKLEŞTİRİLEN ALTERNATİF UYGULAMALAR Gerçekleştirilen saha çalışması, Şırnak Merkez de yaşayan ve barınmaya yönelik ciddi sorunları olan hanelerin sadece bir bölümüne yapılmış olup, şehrin genel yapısını yansıtan bir gösterge niteliği taşımaktadır. Yapılan anketler ve toplanan veriler ışığında, düşük gelir seviyesinde bulunan hane halklarının asgari ihtiyaçlarını karşılayabilecek yeni evlere ihtiyaç duydukları kesinlik kazanmaktadır. Bu kapsamda, yerel ve ulusal aktörlerin işbirliği gerçekleştirerek, ortak bir proje oluşturmaları olumlu bir adım olacaktır. Şırnak Belediyesi ile yapılan görüşmelerde, mevcut durumun ciddi bir sorun oluşturduğu ve Belediye nin toplu konut projesine yönelik arsa arayışı içinde olduğu tespit edilmiştir. Toplu konut yapımına yönelik, TOKİ tarafından değişik alternatifler sunulmaktadır: 1-YOKSUL GRUP KONUTLARI Yoksul gruplara yönelik yapılan konutlar; herhangi bir peşinat alınmadan, 20 yıl vadeli ve 100 TL den başlayan aylık taksitlerle satılmaktadır. Ülke genelinde birçok şehirde düşük gelir grubunda bulunan hanelere yönelik TOKİ ve ilgili valilikler ya da belediyelerin işbirliği sonucu toplu konut projeleri gerçekleştirilmektedir. Yoksul grubuna dahil olabilmek için, Yeşil Kart sahibi olmak veya 2022 Sayılı Kanun kapsamında maaş almak ya da 3294 Sayılı Kanun kapsamında Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu ndan yararlanıyor olmak ya da sosyal güvenlik kurumlarına tabi olmamak gerekmektedir. Yoksul grup konutlarından yararlanan hane halkları, ortalama olarak m2 büyüklükteki konutlara yerleşebilmektedir. Ankete katılan hanelerin ortalama büyüklüklerinin 8.20 olduğu ve cevap verenlerin %59 unun yeni bir ev için aylık TL arasında bir ücret ödeyebilecekleri dikkate alındığında, benzer bir toplu konut projesinin birçok risk faktörü ihtiva ettiği söylenebilir. Ankete cevap verenlerin bir kısmının mevcut yaşam alanları ve komşuluk düzenine alıştıklarını belirtmesi, önemli bir bölümünün yüksek düzeyde borçlu olması ve düzenli gelirinin olmaması, farklı bir alanda yapılabilecek toplu konut projesi için diğer risk unsurlarıdır. Su ve elektrik borçlarının hanelerin bir bölümü için de önemli bir yük oluşturduğu ve bazı hanelerde bu nedenle haciz işlemlerinin başlatılabileceği yapılan görüşmelerde tespit edilmiştir. Bu tür bir projenin uygulanmasında bir diğer engel de uygun bir Hazine ya da belediye arsasının temin edilmesi konusunda yaşanacaktır. Şırnak gibi coğrafi anlamda engebeli ve heyelan riski taşıyan bir ilde uygun arsa temininde problem yaşanacaktır. 2-KENTSEL YENİLEME GECEKONDU DÖNÜŞÜM PROJELERİ Belediyelerle işbirliği içerisinde, kentin sağlıksız yerleşim alanlarının yeniden kazandırılmasıyla birlikte bu alanlarda yaşayan hane halklarının modern yerleşim alanlarında ikamet etmesi sağlanmaktadır. Bu projelerde konut ve gerekli sosyal donatı yapılarının altyapısı ile birlikte inşaatları TOKİ tarafından yapılmakta, belediyeler ise hak sahipliği tespit ve taşınmazlara ait değerleme işlerinde TOKİ ile müşterek çalışmakta, ayrıca alanın tasfiyesini, gerekli olan hallerde geçici iskan yardımını ve genel altyapı hizmetlerinin teminini üstlenmektedir. Kentsel Dönüşüm projeleri için, TOKİ, belediyenin başvurusu üzerine alan bilgileri ışığında yerinde 22

25 inceleme yapmakta ve bir değerlendirme raporu hazırlamaktadır. Daha sonra TOKİ ve ilgili belediyeler arasında imzalanan protokol çerçevesinde uygulamaya geçilmektedir. Kentsel dönüşüm projelerinde, hak sahibine ödenecek olan bedel tespiti, tapulu yapılar için arsa, bina ve eklenti olarak hesaplanırken kendisine ait olmayan arazi üzerinde tapusuz binası olanlara sadece enkaz (bina-yapı varsa ağaç) değeri üzerinden yapılır. Mülkiyeti yapı sahibine ait olmayan durumda, arsa/arazi için değil yapı için bedel takdir edildiğinden bedel; yapının metrekare büyüklüğüne, binanın yaşı, cinsi, eksik imalatı ve yapım tarzına göre değişmektedir. TOKİ nin üreteceği konutlara yerleşmeyi amaçlayan ve kentsel dönüşüm kapsamında kalan hane temsilcileri, tespit edilen varlık bedelinin düşülmesinden sonra kalan miktar kadar borçlanmaktadır. Tespit edilen borç, küçük taksitlerle uzun vadeli olarak ödenmektedir. Konutların bedelleri, proje uygulamalarının yapıldığı illerdeki mevcut ekonomik durum, doğal afetler, konut rayiç bedelleri ve gecekondu bölgesindeki hak sahiplerinin gelir durumu göz önünde bulundurularak tespit edilebilmektedir. 3-TALEP ÖRGÜTLENMESİ YOLUYLA KONUT EDİNME Nüfusun in altında olduğu ve olası bir toplu konut projesine yönelik talebin yetersiz kalabileceği durumlarda, ilgili Belediye tarafından anket çalışması uygulanmakta ve konut ihtiyacına yönelik ortalama bir rakam oluşmaktadır. Bu yöntem kullanılarak, TOKİ, özel sektörün ilgi göstermediği yerleşkelerde konut ihtiyacını karşılamaktadır. Sistemde, kent merkezi veya merkeze yakın gelişme aksı üzerinde yer alan, genel altyapısı tamamlanmış belediye mülkiyetindeki arsa, konut inşaatı yapılmak üzere TOKİ ye önerilmektedir. Projenin TOKİ tarafından uygun görülmesi halinde, önerilen arsanın mülkiyeti belediye tarafından TOKİ ye devredilmektedir. Belediye mülkiyetinde projeye uygun arsa olmaması durumunda yine belediye tarafından tespit edilen hazine arsası önerilebilmektedir. Bu önerilerin TOKİ tarafından değerlendirilebilmesi için belediyenin başvuruyu gerekli teknik belgelerle birlikte yapması gerekmektedir. 23

26 6-DİKA TARAFINDAN TEKLİF EDİLEN ALTERNATİFLER ALTERNATİF-1 Şırnak İl Merkezi nde yaşayan yoksul hanelerin barınma ihtiyaçlarının karşılanması konusu ivedilikle çözüm beklemektedir. Şırnak Merkez de tespit edilecek bir Hazine Arazisi üzerinde TOKİ, Şırnak Valiliği, Şırnak Belediyesi, Dicle Kalkınma Ajansı işbirliğiyle hanelerin nüfus yoğunluğuyla paralel büyüklükte ve geri ödeme koşullarının esnek olduğu bir modelin uygulanması halkın beklentilerini önemli ölçüde karşılayabilecektir. Hane halklarının küçük de olsa aylık ödemeler yapabilecek düzeyde olması, uygulanabilecek bu tür bir projenin sahiplenmesi ve sürdürülebilirlik kazanması açısından önem taşımaktadır. Önemli engellerden biri olan elektrik ödemeleri konusunda farklı bir uygulamaya gidilmesi hane halkı ekonomisi için bir yük olmaktan çıkarılması gerekmektedir. ALTERNATİF-2 TOKİ tarafından sunulan alternatiflerden talep örgütlenmesi ve kentsel dönüşüm uygulamalarının iç içe uygulanması Şırnak için uygun bir diğer alternatif olarak görünmektedir. Şırnak Belediyesi gerçekleştireceği anket çalışması ile talebin yoğun olarak geldiği mahallelerin tespiti, ihtiyaç duyulan ortalama konut büyüklüğü ve ödeme koşulları konusunda daha kapsamlı bilgi toplayabilecek ve tespit edilen mahallelerde bu uygulamaya geçebilecektir. Anket çalışmasının analizi ile kentsel dönüşüm projesi için TOKİ ile protokol yapılıp, bu kapsamda 650 adet konut için uygulamaya geçilebilecektir. ALTERNATİF-3 TOKİ tarafından sunulmayan ancak özellikle gelişmiş ülkelerde uygulanmakta olup maliyet olarak avantajlı olan bir diğer alternatif de prefabrik konut uygulamasıdır. Prefabrik konutlar toplumun geçmişten gelen sosyal yapısının korunmasında ve daha uygun bir maliyette yeni yapıların inşa edilmesini kolaylaştırabilecektir. 70 m2 lik 2+1 odalı prefabrik bir konutun ortalama maliyeti TL arasında değişmekte olup, 30 dönümlük bir Hazine Arazisi nin temin edilmesi ve gerekli finans kaynaklarının bulunması durumunda adet prefabrik konut inşa edilebilecektir. 24

27 7-SONUÇ Dicle Kalkınma Ajansı olarak, gerek yerel halk gerekse toplumun önde gelen temsilcileri ile yapılan görüşmelerde, şehir merkezinde yaşayan nüfusun önemli bir bölümünün fiziki anlamda yetersiz konutlarda ikamet ettiği, bu soruna yönelik ivedi bir biçimde faaliyete geçilmesi gerekliliği tespit edilmiştir. Çalışma kapsamında gerçekleştirilen saha ziyaretleri ile ikili görüşmelerin yanı sıra birincil kaynaklarda da, Şırnak ta aşırı kalabalık hanelerin fiziki olarak yetersiz koşullara sahip konutlarda yaşamlarını idame ettikleri tespit edilmiştir. Çalışma kapsamında ulaşılan bulguları özetlemek gerekirse: Ankete katılanların %74 ü kadın olup cevap verenlerin %80 i okula hiç gitmemiştir. Cevap verenlerin %54 ünün işsiz olması il genelindeki istihdam sorununu yansıtmaktadır. Hane halklarının önemli bir bölümü (%73) güvenlik gerekçesiyle köylerinden şehre göç etmek zorunda kalmıştır. Hane halklarının %94 ü tapulu konutta ikamet etmektedirler. Hanelerin %43 ü toprak zeminliyken, %61 i de topraktan yapılmış çatıdan oluşmaktadır. Hane halklarının %60 ı kendi evlerinde oturmaktadır. Konut ve arsa sahibi varlığında, ankete katılanlar arasında bu derecede yüksek bir rakamın çıkması, kentsel dönüşüm projesinin önemli bir alternatif olabileceğini göstermektedir. Evlerin %21 lik bir bölümünde mutfak için ayrılan özel bir oda bulunmamakta ve bu tür evlerde mutfak, banyo ve tuvalet aynı odanın içinde yer almaktadır. Hane halkı ortalama büyüklükleri dikkate alındığında tek bir odada 8-10 kişi yemek, uyku, ders çalışma gibi ihtiyaçlarını karşılamakta haneler ihtiyaç duydukları yeterli fiziksel alana sahip bulunamamaktadır. Banyo ve tuvalet, hanelerin %79 unda evin içinde bulunurken %15 lik bir bölümünde evin dışında yer almaktadır. Ziyaret edilen hanelerin %96 sı yeni bir eve taşınmak istediklerini belirtirken, yapılması durumunda yeni evlerinin Şırnak Merkez de olmasını belirten kişilerin oranı %97 gibi yüksek bir oran olmuştur. Yeni bir konuta taşınılması durumunda, ayda TL ödeyebilecek hanelerin oranı %59 ve hiç ödeme yapamayacak durumda olanların oranı %29 dur. Hanelerin %60 ında bir kişi çalışmaktadır. Anketlerde karşılaşılan bir diğer önemli nokta da hanelerin %33,66 sında çalışan kimsenin bulunmamasıdır TL nin üstünde borcu olan hanelerin oranı %23,7 olup TL arasında borcu olanların oranı %43,5 seviyesindedir. Görüşülen hane temsilcilerinin önemli bir bölümü sosyal desteklerden faydalanamamaktadır (%83). Çalışmanın başında belirtilen toplam lik konut ihtiyacı ve Şırnak Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı na gelen 650 adet yeni ev başvurusu değerlendirildiğinde, toplam konut ihtiyacının yaklaşık %10 unun gizli konut ihtiyacından kaynaklandığı rahatlıkla söylenebilmektedir. 25

28 26 TOKİ tarafından düşük gelir grubuna mensup hanelere yönelik Yoksul Grup Konutları, Kentsel Yenileme Gecekondu Dönüşüm Projeleri ve de Talep Örgütlenmesi Yoluyla Konut Edinme uygulamaları gerçekleşmektedir. Dicle Kalkınma Ajansı, TOKİ nin sunduğu iki alternatifi ve de gelişmiş ülkelerin uyguladığı prefabrik modelini Şırnak için uygun bulmaktadır. Alternatiflerden biri, Şırnak Valiliği nin tespit ettiği uygun bir hazine arazisinin bu amaçla kullanıma açılması ve TOKİ, Dicle Kalkınma Ajansı, Şırnak Valiliği ve de Şırnak Belediyesi nin uygun gördüğü ve ödeme koşullarının esnek olduğu bir toplu konut projesinin uygulanmasıdır. İkinci bir alternatif, kentsel dönüşüm kapsamında Şırnak Belediyesi nin mahalle bazlı talep araştırması uygulaması ve TOKİ ile tespit edilen mahallelerde kentsel dönüşüm projelerini hayata geçirmesidir. Üçüncü bir alternatif, özellikle batılı ülkelerin uyguladığı prefabrik tarzında konut yapımı ve de ihtiyacı olan ailelere uygun taksitlerle satımı şeklinde olabilecektir.

29 EK: TOKİ-ŞIRNAK UYGULAMALARI 27

30 NOTLAR

31

32