T.C. ERCĠYES ÜNĠVERSĠTESĠ ECZACILIK FAKÜLTESĠ. GEÇMĠġTEN GÜNÜMÜZE MAJĠSTRAL REÇETELER, ÖZELLĠKLER ve ÖNEMĠ. Hazırlayan Ebru GÖRGÖZ

Transkript

1 1 T.C. ERCĠYES ÜNĠVERSĠTESĠ ECZACILIK FAKÜLTESĠ GEÇMĠġTEN GÜNÜMÜZE MAJĠSTRAL REÇETELER, ÖZELLĠKLER ve ÖNEMĠ Hazırlayan Ebru GÖRGÖZ DanıĢman Yrd. Doç. Dr. YeĢim AKTAġ Bitirme Ödevi Haziran 2014 KAYSERĠ

2 i BĠLĠMSEL ETĠĞE UYGUNLUK Bu çalıģmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir Ģekilde elde edildiğini beyan ederim. Aynı zamanda bu kural ve davranıģların gerektirdiği gibi, bu çalıģmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve referans gösterdiğimi belirtirim. Ebru GÖRGÖZ

3 ii YÖNERGEYE UYGUNLUK GeçmiĢten Günümüze Majistral Reçeteler, Özellikleri ve Önemi adlı Bitirme Ödevi Erciyes Üniversitesi Lisansüstü Tez Önerisi ve Tez Yazma Yönergesi ne uygun olarak hazırlanmıģ ve Eczacılık Fakültesi nde Bitirme Ödevi olarak kabul edilmiģtir. Tezi Hazırlayan Ebru GÖRGÖZ DanıĢman Yrd. Doç. Dr. YeĢim AKTAġ Farmasötik Teknoloji Anabilim Dalı BaĢkanı Yrd. Doç. Dr. YeĢim AKTAġ ONAY: Bu tezin kabulü Eczacılık Fakültesi dekanlığı nın / /. tarih ve.. sayılı kararı ile onaylanmıģtır..../ / Prof. Dr. Müberrra KOġAR Dekan

4 iii TEġEKKÜR Tezimin her aģamasında bilimsel katkılarıyla tezime yön veren danıģman hocam Yrd. Doç. Dr. YeĢim AKTAġ a, beni yetiģtiren, bundan sonra da bilgi ve tecrübelerine her zaman baģvuracağım hocalarıma, eğitim- öğretim hayatım boyunca benden her türlü yardım ve desteklerini esirgemeyen aileme sonsuz saygı ve teģekkürlerimi sunarım. Ebru GÖRGÖZ

5 iv MAJĠSTRAL REÇETELER Ebru GÖRGÖZ Erciyes Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Bitirme Ödevi, Haziran 2014 DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. YeĢim AKTAġ ÖZET Majistral ilaçlar: Doktorun düzenlediği formüle göre reçetede yazılan ve eczanelerde eczacı tarafından hazırlanan ilaç Ģekilleridir. Çok eski yıllardan günümüze kadar belli hastalıklara karģı tedavi edici özellikleri bilinen bitkisel, hayvansal ve anorganik maddeler karıģımı olan formüller kullanılmıģtır. Bu formüller eski tıp kitaplarında sık rastlanılan ilaç terkipleridir. ĠĢte bunları hazırlayanlar eczacılık mesleğinin öncüleri olan ilk eczacılardır. GeçmiĢte eczacılar tarafından hazırlanan bu ilaç terkipleri zamanla teknolojinin geliģmesi sayesinde endüstriyel boyutta çeģitli ilaç firmaları tarafından üretilmeye baģlanmıģtır. Buda eczanelerde eczacılar tarafından hazırlanan majistral ilaçların azalmasına neden olmuģtur. Her ne kadar günümüzde geçmiģe kıyasla daha az majistral ilaç hazırlansa da majistral ilaca her zaman ihtiyaç vardır. Çünkü arz-talep sebebiyle firmalar hastaların ihtiyacı olan her ilacı üretmemektedirler li yıllarda yaklaģık olarak 60 çeģit tanı için majistral ilaç hazırlanırken günümüzde kayseri de yıllarında yapılan araģtırmaya göre daha çok dermotoloji bölümünden olmak üzere yaklaģık 20 çeģit tanı için majistral reçete çıkmaktadır ve eczanelerin çoğu bu reçeteleri geri çevirmektedir. Anahtar Kelimeler: majistral ilaç, reçete, günümüzde majistral ilaç, majistral ilaç yapımı, geçimsizlik

6 v MAJĠSTRAL PRESCRIPTIONS Ebru GÖRGÖZ Erciyes University, Faculty of Pharmacy Graduation Project, June 2014 Advisor: Yrd. Doç. Dr. YeĢim AKTAġ ABSTRACT Magistral Medicines: Organized according to the formula of the doctor and the prescribed form of the drug are prepared by pharmacists in pharmacies. The very earliest times until today known therapeutic properties against certain diseases of vegetable, animal, and mixtures of inorganic materials which are used in the formula. These formulas are pharmaceutical preparations common in the old medical textbooks. Here they prepare the first pharmacists who are pioneers of the pharmacy profession. In the past, this drug compositions prepared by pharmacists once on an industrial scale through the development of technology began to be produced by various pharmaceutical companies. Magistral prepared by the pharmacist at the pharmacy prune drugs caused a reduction. Although less today than in the past although dispense magistral magistral medicines are always needed. Because of the demand-supply firms because of the needs of patients who are not producing any medication. In 1950 at least 60 varieties of magistral medicines are prepared to recognize. Today to recognize 20 kinds of stands magistral prescription in Kayseri ( years). Keywords: magistral medicines, prescription, magistral drugs today, magistral medicine making, derangement.

7 vi ĠÇĠNDEKĠLER BĠLĠMSEL ETĠĞE UYGUNLUK... i YÖNERGEYE UYGUNLUK... ii TEġEKKÜR... iii ÖZET... iv ABSTRACT... v ĠÇĠNDEKĠLER... vi ġekġller LĠSTESĠ... viii TABLOLAR LĠSTESĠ... viii 2. GENEL BĠLGĠLER TANIM GEÇMĠġTEN GÜNÜMÜZE MAJĠSTRAL REÇETELER MAJĠSTRAL ĠLAÇ ÜRETĠMĠ BUGÜN GEREKLĠ MĠ? REÇETENĠN KISIMLARI ÖZELLĠKLE MAJĠSTRAL REÇETELERDE KULLANILAN KISALTMALAR MAJĠSTRAL TARĠFLERĠ HAZIRLARKEN DĠKKAT EDĠLECEK HUSUSLAR MAJĠSTRAL ĠLAÇLARIN YAPIMINDA KARġILAġILABĠLEN GEÇĠMSĠZLĠK PROBLEMLERĠ VE ÇÖZÜMLERĠ Fiziksel Geçimsizlikler KarıĢmama, Çözünmeme veya Yetersiz Çözünme: Çökelme Katıların SıvılaĢması: Kimyasal Geçimsizlikler Oksidasyon: Redüksiyon: Rasemizasyon:... 20

8 vii Çökelme Gaz ÇıkıĢı: Renk DeğiĢimi: ÇimentolaĢma: Gel OluĢumu: Hidroliz: Görünmez DeğiĢmeler: Zehirli Maddelerin OluĢumu: Vakum OluĢması Sonucu ġiģe Kırılması veya Çökmesi: Kimyasal DeğiĢmenin Diğer Tipleri: Geçimsizliklerin Düzeltilmesi TARTIġMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMĠġ... 67

9 viii ġekġller LĠSTESĠ ġekil 1. Majistral nitrogliserin reçetesi... 2 TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo 1. Eczanede hazırlanan preparatların etiketleri... 9 Tablo 2. Özellikle majistral reçetelerde kullanılan kısaltmalar Tablo 3. KarıĢmama, çözünmeme problemlerine örnekler ve çözümler Tablo 4. Çökelme problemine örnekler ve çözümler Tablo 5. Katıların sıvılaģma problemine örnek ve çözüm Tablo 6. Oksidasyon problemine örnek ve çözüm Tablo 7. Gaz çıkıģı problemine örnek ve çözüm Tablo 8. KarıĢtırma sırını değiģtirme örnekleri Tablo 9. Bir bileģenin ilavesi veya çıkarılmasına örnek... 24

10 1 1.GĠRĠġ VE AMAÇ Günümüzde eczanelerde hazırlanan majistral ilaçlar tüm ilaç tüketimi içerisinde ihmal edilebilir orandadır. Majistral olarak reçetelenen ve eczanelerde hazırlanan bu ürünlerin içerikleri, hastaya sunum Ģekilleri ve galenik özellikleri ne yazık ki rutin bir Ģekilde denetlenememektedir. Örneğin yapılan bir araģtırmada majistral nitrogliserin (% 0.4) merhem reçetesini hazırlayan eczanelerden alınan örneklerin nitrogliserin miktarlarının tespit edilmesi amaçlanmıģtır. Bu çalıģmada eczanelerde hazırlanan bu ilaçların uygun ambalajla ve etiketle hastaya sunulup sunulmadığı da değerlendirilmiģtir. % 0.4 lük nitrogliserin merhem hazırlanması için aranan eczanelerin yalnız % 6.7 si hazırlayabileceğini beyan ederken eczanelere gidildiğinde ancak % 4 ü reçeteyi karģılamıģtır (2). Eczaneler tarafından reçeteye uygun olarak hazırlandığı varsayılan ilaçların hiçbirinin olması gereken % 0.4 lük içeriği karģılamadığını, hatta 9 örneğin ölçülebilir değerlerin (% 0.008) altında etkin madde içerdiğini ve örneklerdeki en yüksek nitrogliserin oranının % 0.24 ile kabul edilebilir sınırların (% ) çok altında bulunmuģtur. Analizde, yalnız Rectogesic isimli ruhsatlı farmasötik müstahzarın her üç örneğinin de nitrogliserin miktarı bakımından kabul edilebilir sınırlar içerisinde olduğu tespit edilmiģtir (2). Ayrıca, bir ilaç ambalajında/kutusunda olması gereken bilgilerin de eksik olduğu tespit edilmiģtir. Nitrogliserin merhem hazırlayacak eczane bulunması ve bu ilacın hazırlanması için geçen süre hastanın ilaca eriģimini engelleyici niteliktedir. EriĢim halinde ise, ilacın yetersiz içeriği hastanın tedavisinde zaman kaybı, hastalığa maruz kalma süresinde uzama ve sonuçta tedavi olma hakkını engelleyici nitelikleri ile kabul edilemez bir durum oluģturmaktadır. Bu nedenle, eczanelerde hazırlanan majistral ilaçların düzenli olarak denetlenmesine ihtiyaç duyulduğu görülmektedir (2).

11 2 ġekil 1. Majistral nitrogliserin reçetesi (2) Bu çalıģmada geçmiģte günümüze majistral reçeteler; majistral reçete hazırlama sırasında dikkat edilecek noktalar, majistral reçetenin özellikleri, majistral reçetenin her zaman neden gerekli olduğu, geçmiģte hazırlanan majistral reçeteler ve günümüzde hazırlanan majistral reçeteler incelenmiģtir.

12 3 2. GENEL BĠLGĠLER 2.1.TANIM Majistral ilaçlar: Doktorun düzenlediği formüle göre reçetede yazılan ve eczanelerde eczacı tarafından hazırlanan ilaç Ģekilleridir (6). Bu grup ilaçlar doktor tarafından, her bir hasta için gerekli etken maddelerle; istenilen dozda ve farmasötik teknolojiye uygun olarak düzenlenmekte, eczane laboratuvarında taze olarak hazırlanmaktadır (1). AĢağıda iki majistral reçete örneği gösterilmiģtir (6). 1. Acidum Acetylsalicylicum M.Ft.Supp.No. VI 2. Codeine 0.5 gr. / aa 0.02 gr. Dionine Excipient Pour l pilulle No. X 2.2. GEÇMĠġTEN GÜNÜMÜZE MAJĠSTRAL REÇETELER Çok eski yıllardan günümüze kadar belli hastalıklara karģı tedavi edici özellikleri bilinen bitkisel, hayvansal ve anorganik maddeler karıģımı olan formüller kullanılmıģtır. Bu formüller eski tıp kitaplarında sık rastlanılan ilaç terkipleridir. ĠĢte bunları hazırlayanlar eczacılık mesleğinin öncüleri olan ilk eczacılardır. Batı daki gibi Türkiye'de modem anlayıģla açılmıģ eczanelerde de ilaç yapımında Fransız eczacıların kullandığı ilaç kitaplarından yararlanılıyordu (3).

13 4 Ġlaçlar ile ilgili en eski bilgiler milattan 3000 yıl kadar önce yazıldığı saptanmıģ olan Sümer tabletlerinde bulunur. Daha sonraları, Mısır papirüslerinde, Çin, Hint, Arap ve Acem yazmalarında bu konuda geniģ bilgiler yer alır (3). Diğer alanlarda olduğu gibi eczacılık sanatının da uygarlığın beģiği olan Yakındoğu da -Mezopotamya, Anadolu ve Mısır- doğduğu kabul edilmektedir. Eski çağlarda ilaçlar genellikle bitkisel kökenli droglardan hazırladığı için, bu dönemde eczacılık `Drogları tanıma ve bunlardan basit yöntemlerle, ilaç hazırlama düzeyinde idi (3). Orta Asya Türklerindeki hekimlik ve eczacılık hakkındaki bilgiler Ord. Prof. Dr. ReĢit Rahmeti Arat'ın yıllarında Berlin de yaptığı yayınlara dayanmaktadır. R.R.Arat`ın yaptığı çevirilere göre Türk- Uygur döneminde Orta Asya daki eczacılık hakkındaki bilgileri aģağıdaki Ģekilde sıralayabiliriz (3). 1- Ġlaç ġekilleri: Merhem, Ġnfüzyon, Dekoksiyon, Toz, KarıĢım, Usare, Macun, Hamur, Hap, Pastil, Süposituvar (3). 2- Ġlaç Hazırlama Teknikleri: AteĢe gömerek, kaynatma, kaynatarak köpük elde etme, gölgede kurutma, belli bir miktara kadar uçurma, sıcak külde piģirme, hafif ateģte ısıtma, yanmayı önlemek için sürekli karıģtırma, maddeyi yakarak kül elde etmek (3). 3- Aletler: Elek, havan, kaynatma kabı, ateģ kabı, ağırlık ölçüleri, bakır kap, kaynatma kabı, süzme kabı, kıyma tahtası, değirmen, kaģık, kevgir, süzgeç, çanak, tava, keten torba (3). 4- Ölçüler: Türk- Uygurlar kendilerine has ağırlık ve hacim ölçülerini kullanıyorlardı. Ġlaçların alınacak miktarları içinde, kaģık, bıçak ucu, mercimek kadar, büyük bir kap kadar, gibi terimler kullanmıģlardır (3). 5- Droglar: Bunlar bitkisel (60 kadar) hayvansal (70 kadar) ve anorganik (10 kadar) kökenli olmak üzere 3 grup altında toplanmaktadır. Burada dikkati çeken husus hayvansal kökenli drogların bitkisel kökenli olanlarından sayıca fazla olmasıdır. Halbuki aynı dönemde Avrupa ve Doğu ülkelerinde, bitkisel drogların miktarı hayvansal drogların miktarından çok daha fazladır (3). Selçuklular döneminden eczacılık ve kullanılan ilaçlar hakkında bize bilgi veren en önemli eserler El- Biruni ile Ġbn El-Baytar'ın kitaplarıdır. Biruni'nin kitabının önemi

14 5 devrinde kullanılan ilaçlar hakkında verdiği bilgiler yanında mesleğin etraflı ve gerçek, bir tarifini de vermesidir. Ġslam dünyasında, haklı olarak Eczacılığın Babası unvanını almıģ olan Biruni ( ) zamanımızdan yaklaģık bin yıl önce eczacıyı aģağıdaki Ģekilde tarif etmiģtir (3). Saydelani veya saydenani (eczacı) diye; basit ilaçların (drogların) hangi nev'inin iyi olduğunu ve bunlardan hangisinin üstün tutulması ve seçilmesi gerektiğini öğrenmeyi ve tıp ilminin tanınmıģ kiģileri tarafından ortaya konulup herkesçe kabul edilmiģ bulunan terkipleri, en geçerli metod ve teknikleri kullanarak, en iyi Ģekilde hazırlamayı kendine san'at edinmiģ kiģiye derler (3). Cumhuriyet döneminde ise eczaneler, reçete kabul ve ilaç yapım bölümü (laboratuvar) olmak üzere iki kısımdan ibarettir. Ġki bölüm arasında bulunan küçük bir pencere laboratuvar ile giriģ kısmı arasındaki iliģkiyi sağlamaktadır. Reçeteler bu küçük pencereden laboratuvara verilir ve yapılmıģ ilaçlar da yine bu pencereden alınırdı. Droglar özel tahta kutularda veya çekmeceli dolaplarda saklanıyordu. Çekmeceler veya kutuların üzerinde drogların isimleri Latince veya Fransızca olarak yazılırdı. Merhemler veya hulasalar özel porselen kaplarda saklanırdı. Bunlar genellikle Fransada yapılmıģ, silindir biçiminde, üzeri yaldız yazılı ve kapaklı porselen kavanozlardır. Sıvı ilaçlar ve yağlar değiģik Ģekilli cam ĢiĢelere konuluyordu. Bunların üzerlerine konulan etiketler genellikle Fransızca yazılmıģtır. Dahili preparatlar beyaz hariciler ise kırmızı ile etiketlenirdi (3). Her eczanede gram, miligram ve santigrama hassa olmak üzere 3 adet terazi bulunurdu. Kullanılacak maddenin hassasiyetine göre bu terazilerden birinde ölçüm yapılırdı (3). Ġlaçlar hazırlandıktan sonra, Ģekline göre, kutu veya ĢiĢeye konulur, ağzı veya kapağı, mühür mumu veya eczanenin özel mühürü ile, mühür bozulmadan açılmayacak Ģekilde, mühürlenirdi. Bu usul 1940 yıllarına kadar sürdürülmüģtür (3). Osmanlı Ġmparatorluğu döneminde resmi bir kodeks (pharmacopoea) hazırlanmamıģtır. Fransız kodeksi (Codex Francais) resmi kodeks olarak kabul ediliyordu. Cemiyet-i Tbbiye-i Mülkiye 'nin kararlarına göre eczacılar bütün preperatları Fransız kodeksine uygun hazırlamak zorunda idiler. Ayrıca F. Dorvault 'nun kitabı (L'officine, Reportoire

15 6 General de Pharmacie Pratique) ndan da yararlanılıyordu. Bu dönemde kodeks niteliği taģıyan iki kitap yayınlanmıģtır (3). 1- Pharmacopoea Castrensis Ottomana (Pharmacopee Militaire Ottomane): Dr. C.A. Bernard tarafından 1844 yılında Ġstanbul' da basılmıģtır. 161 sayfa olup metin kısmı Latince ve Fransızcadır. Ayrıca drogların Türkçe isimleri (Latin harfleri ile) verilmiģtir (3). 2- Dustur- ül- Edviye: Mekteb-i Mülkiye Fenni ispençiyari muallimi Dr. BinbaĢı Hüseyin Bey tarafından yazılmıģ, 1866 tarihli, Codex, Pharmacopee Francaise (Fransız Kodeksi) nin Türkçeye çevirisidir (3). Günümüzde Majistral ilaçlar eski çağlardaki parlak dönemlerini yaģamasalar da hala bazı hekimler tarafindan reçete edilmektedirler. Dermatoloji uzmanlarının yanı sıra diğer uzmanlarımız da nadiren de olsa majistral reçeteler yazmaktadır (3). 2.3.MAJĠSTRAL ĠLAÇ ÜRETĠMĠ BUGÜN GEREKLĠ MĠ? Evet gereklidir çünkü: a) Eczane cirosuna katkı b) Yetim ilaçların üretimi (az satılan ilaçlar) c) Yeni ilaç ve stabilite sorunu olan ilaçların üretimi d) Ucuz fiat nedeni ile sanayi tarafından üretilmeyen ilaçlar e) KiĢiye özel ilaçların üretimi, (ara doz vs.) f) KiĢisel ve evde bakıma yardımcı ilaçlar g) Bitkisel ilaçlar, ESCOP ta monografisi olan ilaçlar. h) Homeopatik ilaçlar i) Moral faktör olarak meslektaģın motivasyonuna katkısı j) Ġthalinde sorun yaģanan ilaçlar k) Fonksiyonel kozmetik ürün ve gıda tamamlayıcıları l) Bir takım ofisinal ilaç karıģımları m) SavaĢ, ekonomik kriz gibi olumsuzluklarda stratejik önemi vardır (4).

16 REÇETENĠN KISIMLARI 1) Tarih 2) Hastanın adı-soyadı ve adresi 3) Superkripsiyon (üst yazı) 4) Ġnskripsiyon (reçetenin gövdesi) 5) Subkripsiyon (alt yazı) 6) Ġnstrüksiyon( anlatma, açıklama) 7) Tekrarlama 8) Doktorun adı-soyadı, diploma numarası, adresi, telefon numarası ve imzası (5). 1. Tarih: - sağ üst köģede - Reçetenin ne zaman yazıldığı hakkında bilgi verir. - Yasal kontrole tabi ilaç reçetelerinde mutlaka bulunacaktır (5). 2. Hastanın adı-soyadı, yaģı, adresi - BaĢkalarının ilaçları ile karıģmayı önler. - Verilen ilaç dozunun eczacı tarafından kontrolünü sağlar. - Kontrole tabi ilaçlar için zorunludur. - Eczacı ilaç paketi üzerine hastanın ismini yazmak zorundadır (5). 3. Superkripsiyon: R sembolü ile baģlar. Latince recipe kelimesinin baģ harfidir. Eczacıya hitaben kibarca lütfen alınız, kabul ediniz anlamına gelir (5). 4. Ġnskripsiyon: Reçetenin asıl kısmını oluģturur. Ġlacın ticari ismi, farmasötik Ģekli (tab, drg, kap, amp, supp vs.) ve ilacın dozu (çocuklarda) buraya yazılır. Majistral reçetede ilacın içinde birden fazla madde vardır. Kural olarak her madde ayrı bir satıra ve baģ tarafları aynı hizada olacak Ģekilde yazılır. Bu tür ilacın içinde bulunabilen maddeler aģağıdaki gibidir: Basis: Ġlaca etki kazandıran asıl maddedir. Adjuvan: Asıl maddenin etkisini artıran yardımcı madde Korrektif: Basis ve adjuvanın istenmeyen özelliklerini düzelten madde.

17 8 Vehikül (eksipiyan): Ġlaca gerçek Ģekil ve hacmini veren madde. Sıvı ilaç Ģekilleri için solüsyon halinde ve katı ilaç Ģekilleri için toz halinde bulunur (5). 5. Subkripsiyon: Eczacıya hitap eder. Hazır ilaçları verilmesi ve majistral ilaçların eczanede hazırlanması rica edilir. Hazır ilaç için Ģunlar yazılır: - Farmasötik Ģeklin miktarı (ör, 20 tab ver) - Sıvı Ģekillerin hacmi (ör, 200ml ver) - Ambalajın sayısı Roma rakamı ile (ör, I paket ver) - Gerekliyse cihaz (ör, Ģırınga, ölçek) (5) Majistral ilaç için Ģunlar yazılır: - Bir solüsyon ya da merhem yap - karıģtır ve 40 tablete böl ya da 20g merhem yap (5) 6. Ġnstrüksiyon: - S ile baģlar. Latince etiketle, anlat anlamına gelen signa kelimesinin baģ harfidir. - Doğrudan hastaya hitap ettiği için okunaklı yazılmalıdır. - Tarif etme Ģunları içerir: - Her sefer alınan miktar (ör, 1 tab, 2 kap, 5ml) - ilaç alma zamanı (ör, sabah 9oo da) - Günde kaç kez alınacağı (ör, günde 3 kez) - VeriliĢ yolu ( iv., im., ağızdan, v.s.) - Tedavinin amacı (ör, kaģınma, ağrı, hipertansiyon) - Tedavinin süresi (ör, 7 gün, 14 gün v.s.) - Cihaz yazılmıģsa kullanılıģı gösterme - Süspansiyon Ģeklinde ise, çalkala (5) 7. Tekrarlama: - Doktorun izni olmadan tekrarlanmamalıdır. - Yasal kontrole tabi grup III ve IV ten ilaçlar 5 kez den fazla tekrarlanamaz ve reçeteleri 6 ay içinde geçersiz hale gelir. Grup 2 den ilaçlar tekrarlanmaz.

18 9 - Yasal kontrole tabi ilaçlar yeģil ya da kırmızı renkli özel reçete kağıtlarına yazılır (5). 8. Reçetenin tamamlanması: - Doktorun imzası - Kontrole tabi ilaçlarda doktor isimi, adresi, resmi diploma numarası, tarihi ve hasta ile ilgili bilgileri içermeyen reçeteler yasal olarak eczacı tarafından kabul edilmez (5). Tablo 1. Eczanede Hazırlanan Preparatların Etiketleri (6) PREPARATIN ġeklġ VE KULLANILIġ ETĠKETĠN RENGĠ YERĠ BEYAZ KIRMIZI Göz ilaçları ( göz suyu, damla ve pomat) + Kulak ilaçları ( damla, pomat) + Burun ilaçları (damla, pomat) + Ağız boģluğuna uygulanan ilaçlar (gargara, + kolutuvar, diģ preparatları) Losyon ve sulu pudralar + Lavman + Supozituvar + Deri, saç ve tırnak preparatları + Merhemler + Oral preparatlar (infüzyon, dekoksiyon, Ģurup, limonata, posyon, süspansiyon, + emilsiyon)

19 ÖZELLĠKLE MAJĠSTRAL REÇETELERDE KULLANILAN KISALTMALAR Tablo 2. Özellikle Majistral Reçetelerde Kullanılan Kısaltmalar (5) UYGULAMA YOLU UYGULAMA FREKANSI ÇEġĠTLĠ ad: tamamlayınız ac: yemekten önce aa: her ikisinden as: sol kulak pc: yemekten sonra cap: kapsül au: her iki kulak ad lib: istenildiği kadar tab: tablet od: sağ göz q: her drg: draje os: sol göz qd: her gün S:sız ou: her iki göz bid: günde 2 kez SS: ½ po: ağızdan tid: günde 3 kez S= signa = etiketle, anlat supp: supposituar qid: günde 4 kez gtt: damla vag : vajenden n.r.: tekrarlanmaz iv: ven içi pom: pomad, merhem im:kas içi qsp: gerektiği kadar sc:cilt altı gtts: damlalar 2.6. MAJĠSTRAL TARĠFLERĠ HAZIRLARKEN DĠKKAT EDĠLECEK HUSUSLAR Farmasötik teknoloji yönünden ilaç hazırlama esnasında dikkat edilecek hususlar aģağıdaki Ģekilde sıralanabilir: Her eczacı reçete veya formülde yazılan etken maddelerin miktarına zarar vermeyecek Ģekilde çalıģmalı mecburdur. Bir ilacın hazırlanması esnasında kullanılan etken maddelerin miktarı hesaplanırken çok dikkatli ve titiz hareket etmelidir. Hesaplamalarda yapılacak bir yanlıģlık hastanın istenilen miktardan farklı ilaç almasına sebep olur. Bu durum ise ya tedaviyi veya ilacın kullanılma gayesini engeller, ya da zehirlenme veya telafisi imkansız olaylara sebep olur (6). ÇalıĢmalar esnasında yanlıģ yapmakla çeģitli hatalar ortaya çıkar. Öncelikle terazi doğru çalıģmalıdır. Eski bir kurala göre tartım esnasında vezinleri Ģu Ģekilde kontrol gerekir: vezin kutusundan alırken, tartarken ve tartımdan sonra vezinleri yerine koyarken olmak üzere üç defa üzerlerinde yazılı ağırlıklar dikkatle okunmalıdır. Ancak bu sayede, ilk

20 11 defa gözden kaçan bir durum olsa bile ikinci ve nihayet üçüncü kontrolde düzeltmek mümkün olur (6). Vezinleri iyi tanımak ve ayarına güvenilir ve tartımdan nice kontrol edilmiģ bir terazide tartım yapmak, tartım için terazi kefelerine konulan kağıt, saat camı ve tartı kabı gibi cisimlerin dengesine dikkat etmek ve nihayet bütün tartım esnasında daima uyanık, titiz ve dikkatli olmak gerekir. Tartımda yapılan bir hata, etken madde miktarına ve dolayısıyla preparatın dozuna etki edecektir. Böylece, hastanın reçetede verilen miktardan eksik veya fazla ilaç alması lüzumsuz ve beklenmedik endiģelere sebep olacak hatta belki de hatanın Ģiddetine göre hastanın hayatı tehlikeye girecektir (6). Bir reçete hazırlanırken reçetede olmayan bir yardımcı madde ilavesinden mümkün olduğu kadar kaçınmak gerekir. Ancak çok mecburi durumlarda yardımcı madde olarak hasta ve ilaç için en uygun ve zararsız bir dolgu maddesi, bağlayıcı madde ve sıvağ kullanılabilir. Bu durumda kullanılan yardımcı maddenin adı, miktarı ile birlikte reçetenin uygun bir yerine ve eczanede bulunan Reçete Kayıt Defterine kaydedilmelidir (6). KaĢe, kapsül tipi preparatlarda kullanılan kaģenin numarası da reçetenin uygun bir yerine yazılmalıdır. Örneğin, çok ufak bir ağırlık farkı ile (0) numara kaģeye konulan toz halindeki ilaç, ikinci defa baģka bir eczanede tekrarlandığında, diğer eczacı kaģeleri içerisindeki tozları biraz fazla bastırmak suretiyle ve hastanın küçük kaģeyi daha rahat alabileceği düģüncesiyle preparatı (00) numara kaģede hazırlayacak olursa hastanın zihninde kaģe Ģeklinin küçülmesi sebebiyle iyi niyetli eczacının aleyhinde bir soru iģareti belirebilir. Acaba, hangi madde formüle eksik konuldu ve kaģeler niçin küçüldü? (6). Reçeteye göre hazırlanan ilaç Ģeklinde hekimin seçtiği tipten ayrılmamak gerekir. Mesela Infusion de guimauve yazılmıģsa hatmi çiçeği kullanılır ve enfüzyon hazırlanır, asla dekoksiyon yapılmamalıdır. Ancak ilacın veriliģ Ģekli eczacıya bırakılmıģsa ve reçetede mesela, Secundem artem ( San atınıza göre yapınız) Ģeklinde bir kayıt varsa, hastanın en rahat alabileceği ve ilacın en iyi tesir edebileceği bir preparat Ģekli seçilip hazırlanır. Durum yine reçetenin uygun bir yerine ve Reçete Kayıt Defteri ne kaydedilmelidir (6).

21 12 ÇalıĢmalarda metot ve formül bakımından (T.K) ve (T.F.) esas alınır. Bunlarda bulunmayan formül ve preparatlar için ayrıca yabancı kodeksler ve formülerler, yerli ve yabancı resmi ve özel kitaplardan da faydalanılabilir (6). Hekim, reçetesinde yazdığı preparatın etken madde miktarını belirtmemiģse eczacı konsantrasyonu en az olan formülü hazırlar ve verir. Kaide olarak, simple ve compase formül halinde iki Ģekli olan ilaçlar için ayrı bir kayıt yoksa simple olanı verilir (6) MAJĠSTRAL ĠLAÇLARIN YAPIMINDA KARġILAġILABĠLEN GEÇĠMSĠZLĠK PROBLEMLERĠ VE ÇÖZÜMLERĠ Günümüzde eczane eczacısının ilaç yapma görevi çok sınırlıdır. Ama neyi sattığını çok iyi bilmelidir ki bir sağlık hizmetlisi olarak diğer görevlerini gereğince yerine getirebilsin, bilgisi ile ilaç teknolojisini daha iyiye yönlendirebilsin (7). Meselenin çok önemli bir diğer yönü de Ģu. KiĢi baģına düģen milli gelirin bir hayli az olduğu, müstahzar ilaç fiyatlarının bir hayli yüksek olduğu ülkemizde majistral ilaçlar bu kadar ihmal edilmemelidir. Kaldı ki ileri teknolojiye sahip ülkelerde bile eczane üretimi önemini hala korumaktadır (7). Bugün pek çok eczane ilaç yapma zahmetine katlanmamak için göz hekiminin yazdığı kolirleri, dermatologun yazdığı süspansiyon ve merhemleri, jinekoloğun yazdığı antiseptik ovul ve diğer preparatları hazırlamayı reddetmekte, reçeteyi geri çevirmektedir (7). Diyelim ki hekimler majistral reçete yazıyorlar ve eczanelerde bu reçeteyi kabul ediyorlar. Hastanın özel durumuna göre hekim tarafından yazılan bu reçetelerin yapımında eczacı zaman zaman bazı sorunlarla karģılaģabilir. Polifarmasinin rağbette olduğu, her semptoma göre bir etken maddenin formüle ilave edildiği geçtiğimiz yıllarda bu daha büyük bir sorun idi. Formüldeki bileģen sayısı azaldıkça geçimsizlik ve stabilite sorunları da azalmaktadır. En sade formül, bileģen sayısı en az olan formül en emin, en az problemli formüldür (7). Genel olarak geçimsizlik Bir ilacın hazırlanmasında terkipteki maddelerin karıģtırılmasının sakıncalı olması halidir veya hazırlanmasının herhangi bir Ģekilde güçlük göstermesi halidir. yani ilaçların birlikte bulundukları diğer maddeler ile

22 13 etkileģerek istenmeyen bazı özelliklerin ortaya çıkması ve sonuçta amaçlanan farmakolojik etkiye ulaģamamaya neden olan olaydır (7). Tanımda ilaçların etkileģmesinden söz ettik. Bir ilacın etkisi diğer bir ilaç tarafından değiģtiriliyorsa bu iki ilaç arasında etkileģme var demektir. Geçimsizlik, son yıllarda sık olarak sözü edilen bu ilaç etkileģmelerinin özel bir halidir. Ġlaç etkileģmeleri üçe ayrılırlar: 1. Farmakodinamik etkileģmeler 2. Farmakokinetik etkileģmeler 3. Farmasötik etkileģmeler = geçimsizlik Ġlaç etkileģmelerinin ilk iki tipi, ilaç vücuda girdikten sonraki etkileģmeleri kapsar. Farmasötik etkileģmeler ise ilaçlar vücuda girmeden önce, daha çok birleģtirilmeleri yani ilaç Ģeklinin yapılması sırasında ve bazen de yapıldıktan sonra meydana gelen etkileģmelerdir (7). Konumuz majistral ilaçlarla ilgili olduğundan, majistral reçeteyi yani formülü yazan da hekim olduğundan geçimsizlik hekimin reçeteyi yazma konusundaki eksik bilgilenmesinden veya dalgınlık ya da dikkatsizliğinden kaynaklanacaktır. Nedeni her ne olursa olsun bu sorunlu reçeteyi hazırlayacak olan eczacı: 1. Bu sorunu nasıl fark edecek? 2. Bu sorunu nasıl çözecek? 3. Hekime bu sorunu nasıl kabul ettirecektir? Bir reçetede geçimsizlik söz konusu ise eczacı hekimi uyarmalıdır. Çözüm ya da reçete değiģikliği özellikle ilacın dozu ile ilgili olduğunda mutlaka hekimin onayı ile olmalıdır. Bu yasal bir zorunluluktur (7). Nadir de olsa hekim geçimsizliği amaçlamıģ olabilir. Bu hususta emin olmak gerekir. Bunlar çok özel durumlardır ve genellikle bilinirler. Bu reçeteler nasıl yazılmıģsa öyle yapılırlar. Diğer geçimsizlikler ise düzeltilmelidirler (7). Ġlaç etkileģmeleri ve geçimsizlikleri önlemek, onları düzeltmekten daha kolaydır. Önleyebilmek içinde önce fark etmek gerek. Reçeteyi yapmadan önce geçimsizliği

23 14 keģfetme zaman, madde ve para kaybını önler. Ama bu her zaman mümkün olmayabilir. Sorunu fark edebilme olasılığı konu ile ilgili bilgi düzeyi ile orantılıdır (7). Majistral reçetelerin hazırlanmasında karģılaģılan geçimsizlikler fiziksel yada kimyasal olabilirler (7) Fiziksel Geçimsizlikler Fiziksel geçimsizlikler genellikle üniform olmayan, görünüģü hoģ olmayan veya lezzeti hoģ olmayan karıģımlara neden olurlar. Dolayısı ile de üniform olmayan dozaj tehlikesine neden olurlar (7). Fiziksel geçimsizlikleri 5 e ayırarak sınıflandırabiliriz. 1. KarıĢmama, çözünmeme veya yetersiz çözünme 2. Çökelme 3. Katıların sıvılaģması 4. Katıların sertleģmesi 5. Süspansiyonlarda kekleģme, emülsiyonlarda faz ayrıģması (7) KarıĢmama, Çözünmeme veya Yetersiz Çözünme: Ġki veya daha çok madde birleģtirildiğinde karıģmama ya da çözünmeme nedeniyle homojen bir preparat vermeyebilir (7).

24 15 Tablo 3. KarıĢmama, çözünmeme problemlerine örnekler ve çözümler (7) Problem Örnek Çözüm KarıĢmama Hint yağı, içimini kolaylaģtırmak Huile de ricine için kullanılan nane suyu ile Eau de menthe karıģmayacağından faz ayrıģması olur. Emülsiyon oluģturulması gerekir. KarıĢmama Ġhtiyol suda çözünür, maden Ichthiyol 3g kömürü katranı ise alkolde tam Goudron huile de lave 10 g çözünmez ve sonuçta 3 faz oluģur Excipient alcoololique qs 100 g ve deriye homojen olarak sürülemez. Çalkalayınız etiketi kullanılmalıdır. Çözünmeme Burun damlası olan bu reçetede tuz Chl. d ephedrine 0.1 g Ģeklinde olan alkoloit yağda Huile d amande douce 10 g çözünmeyecektir. Hekime danıģılarak baz haldeki alkoloitler kullanılmalıdır. Aksi takdirde ilaç çözünmediği için absorbsiyon sağlanamaz. Çözünmeme Göz damlası olan bu reçetede tuz Sulf.n.atropine 0.05 g Ģeklinde olan alkoloit yağda Huile d olive 10 g çözünmeyecektir. Hekime danıģılarak baz haldeki alkoloitler kullanılmalıdır. Aksi takdirde ilaç çözünmediği için absorbsiyon sağlanamaz.

25 Çökelme Bir maddenin çözeltisine, o maddenin çözünmediği bir baģka çözücü ilave edildiğin de madde çökebilir. Mesela müsilajlı ve albüminli maddeler ve bazı metalik tuzlar sulu çözeltilerine alkol ilavesinde çökerler. Alkolde çözünen maddelere su ilavesinde de çökelme meydana gelebilir (7). Tablo 4. Çökelme problemine örnekler ve çözümler (7) Problem Örnek Çözüm Çökme Afyon tentürünün bileģimindeki su Teint. d opium /aa 10 g belladon tentüründeki alkoloitlerin Teint. belladone çökmesine neden olur. Ancak konsantrasyonları çok düsük olduğundan tamamen çökmezler. Asılı kalarak bulanıklık yaparlar. çalkalayınız etiketi yapıģtırılmalıdır. Çökme Burada sodyum bromür ilavesi ile Chlorale hydrate 15 g kloral alkolatın tuzla çöktürme olayı Sodium bromide g sonucu çözeltiden ayrıldığı kabul Elixire aromati q.s. ad 60 ml edilir.* Bu da karıģmayan bir tabaka oluģumuna neden olur. Tehlikeli dozaj hatalarına neden olabilir. Berrak bir çözeltinin elde edilmesi için ya %50 üzerinde alkol ya da &10 un altında alkolün kullanılması gerekir. Sodyum bromür %50 alkolde çözünemeyeceğinden eliksiri su ve Ģurup ile değiģtirmek veya yeter miktar su ile alkol konsantrasyonunu %10 un altına indirmek gerekir.

26 17 *kafur ve uçucu yağlar aromatik sulardan tuz ilavesi ile ayrılabilirler. Su moleküllerinin tuza olan büyük ilgisi nedeniyle meydana gelen bu olaya tuzla çöktürme (salting out) denilmektedir. Kolloidal çözeltilere tuz ilavesinde de aynı durum meydana gelir (7) Katıların SıvılaĢması: Ġlaç hazırlanmasında istenmeyen bir durumda kıvam değiģiklikleridir. Katı karıģımlar bazen ötektik karıģımların oluģması veya bazen de hidrasyon suyunun salıverilmesi gibi nedenlerle pat haline dönüģebilir ve hatta bazen sıvılaģabilirler (7). Tablo 5. Katıların sıvılaģma problemine örnek ve çözüm (7). Örnek Aminopyrine 0.3 g Codeine sulphate 15 mg Belladone extract 10 mg Astyl salicylic asid 0.2 g M.ft. Caps No 1 DTD No 12 Çözüm 1: Bu formül sıvılaģır ve birkaç gün içinde de yeģil renk almaya baģlar. Aminopirin ve aspirin arasında bir ötektik karıģım oluģur. YeĢil renk ise ekstrenin yeģil renginin kuvvetlenmesidir. Bu değiģikliklerden sakınmanın yolu her bir kapsüle mg MgO veya MgCO 3 ilave etmektir. Ancak bu diluent reaksiyon veren bileģenler arasında bölünmelidir. Her iki karıģım daha sonra hafif ve yavaģ bir karıģtırma ile birleģtirilir ve diğer bileģenler daha sonra ilave edilir. Çözüm 2: Önce sıvılaģmanın oluģmasına izin verilir ve daha sonra bu sıvı yeter miktar kaolin veya MgCO 3 üzerine absorbe ettirilir ve homojen olana kadar karıģtırılır.

27 Kimyasal Geçimsizlikler Bunlar genellikle bir reçetenin bileģenleri arası kimyasal bir etkileģme sonucu ortaya çıkarlar. Bir kısmı bileģenlerin karıģtırılması sırasında ani olarak ortaya çıkarlar ve gaz çıkıģı, çökelme veya renk değiģikliği gibi görünür kanıtlarla çabuk fark edilirler. Hekim tarafından böylesi istenmemiģse bu tip geçimsizliklerin düzeltilmesi gerekir. Bazı kimyasal reaksiyonlar ise daha yavaģ bir hızla ilerlerler. Çoğu zamanda görünür bir kanıt vermezler. Bu tür geç oluģan geçimsizlikler, eğer terapötik aktivitenin %10 kadarını kaybetmeden önce kullanılacaksa yapılabilirler. Buzdolabında saklayınız etiketi aktivite kayıp hızını yavaģlatmaya yardımcı olabilir (7). Kimyasal geçimsizlikleri Ģöyle sınıflandırabiliriz: 1. Oksidasyon 2. Redüksiyon 3. Rasemizasyon 4. Çökelme 5. Gaz çıkıģı 6. Renk değiģimi 7. ÇimentolaĢma 8. Jel oluģumu 9. Hidroliz 10. Görünmez değiģmeler 11. Zehirli maddelerin oluģması 12. Vakum oluģumu sonucu ĢiĢe kırılması 13. Diğerleri (7).

28 Oksidasyon: Bazı reçete bileģenleri havaya, normal olmayan muhafaza koģullarına yada ıģığa maruz kaldıklarında, hatalı ph ayarlamalarında veya katalizörler mevcudiyetinde okside olabilirler (7). En bilinen katalizörler: Fe +2, Fe +3, bakır veya krom gibi ağır metaller, aģırı hidrojen veya hidroksil iyonları, bakteri ve küflere ait enzimlerdir. Adrenalin, Fenilefrin, Isoproterenol, Apomorfin, Diamorfin, Morfin sülfat, Fentolamin, Noradrenalin, Atropin, Sodyum aminosalisilat, Dextroz, Sodyum glutamat, Sulfonamid. Askorbik asit vs. gibi bileģikler oksidasyona yatkın bileģiklerin bir kısmıdır. Böyle maddelerin formülasyonu bazı özel tedbirleri gerektirirler. Antioksidanların, Ģelat yapıcı ajanların kullanımı gibi (7). Tablo 6. Oksidasyon problemine örnek ve çözüm (7). Örnek Sodyum salisilat 8 g Sodyum bikarbonat 16 g Nane suyu q.s. 180 ml M.ft.sol. Çözüm Bu çözelti beklemekle kararır. Salisilatın bir kinoid yapıya oksidasyonu alkali ortamda katalizlenmektedir. Sodyum bikarbonatın çıkarılması gerekir. Oksidasyonun ileri kademesinde meydana gelen ve dikkat edilmesi gereken bir hususta patlayıcı karıģımların oluģmasıdır. Oksidan maddeler redüktör maddelerle kimyasal olarak geçimsizdirler. Örneğin bütün organik bileģikler kuvvetli oksidanlarla okside olabilirler ve Ģiddetli patlama meydana gelebilir (7).

29 Redüksiyon: Reçetelerde redüksiyon reaksiyonları daha az bilinirlerse de Ag, Hg ve Au tuzları ıģık ile metalik formlara indirgenebilirler (7) Rasemizasyon: Genellikle azalmıģ farmakolojik aktiviteye neden olurlar. Adrenalin, Dextroamfetamin, Metamfetamin, Norefedrin, Efedrin, Metilefedrin, Noradrenalin v.s. ile söz konusu olabilir (7) Çökelme Ġki veya 3 madde birleģtirildiğinde çözünmeyen bir maddenin oluģması ile sonuçlanan bir kimyasal dönüģme söz konusu olabilir. Ani olabileceği gibi yavaģ yavaģ da oluģabilir. Zamanla ĢiĢede meydana gelebilecek bazı çöküntüler maya, küf, mikroorganizma üremesinin sonucunda olabilir. Böyle bir geliģmede dolaylı bir kimyasal geçimsizliktir. Koruyucu sistem bir kimyasal reaksiyon ile inaktive olmuģ demektir (7) Gaz ÇıkıĢı: BileĢenler arasında kimyasal bir reaksiyon sonucu genellikle asit baz reaksiyonları sonucunda oluģur (7). Tablo 7. Gaz çıkıģı problemine örnek ve çözüm (7) Örnek Sodyum bikarbonat 5 g Bizmut subnitrat 10 g Distile su q.s. 85 ml M.ft.susp. Çözüm

30 21 Bu reçetenin yapılmasında bizmut subnitratın hidrolizi nitrik asit verir ve bu asitte bikarbonat ile reaksiyona girerek CO 2 çıkıģı sonucu kapağı patlatabilir. Bizmut subnitrat yerine subkarbonat kullanılmalıdır Renk DeğiĢimi: ÇeĢitli tipte kimyasal reaksiyonlar renk değiģimi ile sonuçlanabilir. Mesela laksatif fenolftalein asit çözeltide renksizdir. Fakat alkali karıģımlarda mor renklidir. Renkli disodyum tuzu kinoid yapıdadır (7) ÇimentolaĢma: Bazı likit preparatlarda bileģenlerin bir kısmı veya tamamı çimentoya benzer sert bir kütle oluģturabilirler (7). Bu olay, bazen bileģikler hidrat oluģturduklarında, polimerize olduklarında ya da yeni kristal Ģekillerine dönüģtüğünde görülebilir (7) Gel OluĢumu: Nadirde olsa bazı maddeler ilavesinde çözeltilerde gel oluģabilir. Örneğin, Arapzamkı çözeltileri ferri tuzları ile gelatinize olurlar. Çünkü arapzamkı ile çapraz bağlar oluģturur ve oluģan polimer zincirlerde jelleģmeye neden olur. Kolodyonda fenol ile jelatinize olur (7) Hidroliz: Bazı maddeler suda hidrolize yakındırlar ve bu değiģme ısı, katalizörler, hidrojen iyonları ve hidroksil iyonları ile hızlanabilir (7). Özellikle esterler, amidler hidrolize yatkındırlar (7) Görünmez DeğiĢmeler: Bazı kimyasal reaksiyonlar fiziksel değiģmeye neden olmadan terapötik geçimsizliğe neden olurlar. Sulu vasatta penisilin ve diğer antibiyotiklerin hidrolizi v.s. gibi (7).

31 Zehirli Maddelerin OluĢumu: Bazen iki madde arası kimyasal reaksiyon sonucu orijinal maddelerden daha toksik ürünler oluģabilir (7). Buna eski ve klasik bir örnek KI ve kalomel arasındaki geçimsizlik verilebilir. Bu iki madde nem mevcudiyetinde çok toksik bir civa tuzu oluģtururlar (7) Vakum OluĢması Sonucu ġiģe Kırılması veya Çökmesi: Ġlaçtaki bir kimyasal reaksiyon sonucu ĢiĢe içindeki vakum oluģumu nedeniyle defolu ĢiĢelerde içeri doğru kırılmalar görülebilir. Bu olayda, örneğin Ģurubun oksidasyonu ĢiĢedeki havadan oksijenin tükenmesine neden oluyor ve oluģan vakum sonucu ĢiĢe kırılabiliyor ya da plastik ĢiĢelerde içe çökme Ģeklinde deformasyonlar gözlenebiliyor (7) Kimyasal DeğiĢmenin Diğer Tipleri: Polimerizasyon, çifte dekompozisyon, substitüsyon, katım reaksiyonları gibi değiģik tiplerde reaksiyonlarda görülebilir (7) Geçimsizliklerin Düzeltilmesi Birçok fiziksel ve kimyasal geçimsizlik Secundem artem yani sanatımıza göre daha doğrusu eczacıların farmasötik bilgi ve becerisiyle halledilebilir. Dozla ilgili olmamak koģulu ile bu tipten çözümlerin hekime danıģılması Ģart değildir (7). Secundem artem düzeltmeler a.) hekime bildirmek Ģart değildir -karıģtırma sırasını değiģtirme -çalkalayınız etiketi yapıģtırma -ofisinal maddelerle emülsiyon veya süspansiyon yapma -reçetede verilen taģıyıcı için ilacın daha uygun Ģeklinin kullanılması Not: son madde için hekime bilgi verilmesi yerinde olur.

32 23 b.) hekimin onayını gerektiren değiģiklikler -dozda değiģiklik gerektiren maddelerin ilavesi -ofisinal olmayan emülsiyon ve süspansiyon ajanlarının kullanılması -önemsiz terapötik etkiye sahip sorunlu bileģenlerin formülden çıkarılması -taģıyıcı değiģtirme, inaktif çökeleklerin süzülüp atılması -sorunlu bileģenin ayrı olarak verilmesi -bir bileģeni değiģtirme, dozaj Ģeklini değiģtirme (7) KarıĢtırma Sırasını DeğiĢtirme Tablo 8. KarıĢtırma sırını değiģtirme örnekleri (7) ÖRNEK 1 Magnesium carbonate 3.75 g Sodium bicarbonate 7.5 g Citric acid 7.5 g Distilled water q.s. 250 ml Bu reçetede her iki karbonatı solubilize ve nötralize etmek için yetersiz miktarda sitrik asit olduğundan karıģtırma sırasına göre çözelti veya süspansiyon elde edilir. Eğer sitrik asit önce NaHCO 3 ile reaksiyona girerse bir miktar MgCO 3 çözünmeden kalacaktır. Diğer taraftan sitrik asit MgCO3 ile çözündürülürse, Na 2 CO 3 reaksiyon karıģımında çözülecek ve bir çözelti elde edilecektir. Böyle durumlarda seçilen sıra hekimin ne istediğine bağlıdır. ÖRNEK 2 Menthol 1.25 g Camphor 0.8 g Phenol 1.25 g Salicylic asid(toz) 1.8 g Boric asid(toz) 25 g Talc q.s. 120 g

33 24 Bu reçete; menthol, kafur ve fenol ile bir ötektik karıģım yaparak ve talk ile bunu absorbe ettirilerek en iyi Ģekilde yapılabilir. Diğer taraftan salisilik asit borik asit ile iyice karıģtırılır ve iki karıģım birleģtirilir, elenir. Böyle değil de bileģenleri geliģigüzel bir sıra ile karıģtırırsak yeterince ince toz haline getirememe riski vardır. Hatta bir pasta kütlesi de elde edilebilir. Çalkalayınız Etiketi YapıĢtırma Çökeleğin kolayca dağılabilir olmasına özen gösterilir ve ÇALKALAYINIZ etiketi yapıģtırılır. Uygun suspansiyon ajanları kullanılarak suspansiyon hazırlanabilir. Kek oluģturmamasına özen gösterilmelidir. Keza yanlıģ dozaj tehlikesini önlemek için potent çökeleklerde hastaya kullanıģla ilgili gerekli ikazlar yapılmalıdır (7). Bir BileĢenin Ġlavesi veya Çıkarılması Böyle bir durum için hekimin onayının alınması zorunludur. Bazen geçimsizliğe neden olan madde formül için çok önemli olmayabilir. Sorunlu madde eğer küçük bir terapötik değere sahip ise onu formülden çıkarmak en iyi yoldur (7). Tablo 9. Bir bileģenin ilavesi veya çıkarılmasına örnek (7) Örnek Phenol Menthol Tragacanth Olive oil Limewater 0.5 g 0.1 g 0.5 g 50 ml q.s. 100 ml Kireç suyu ile zeytinyağı liniment oluģturur. S/Y tipi emülsiyon verir. OluĢan kalsiyum oleat emülsifiyan olarak yeterlidir. Kitre, S/Y tipi emülsiyon ile geçimsizdir. Hekim S/Y tipi emülsiyon istiyorsa kitre çıkarılmalı, Y/S tipi emülsiyon istiyorsa kireç suyu yerine su kullanılmalıdır.

34 25 Bir BileĢeni DeğiĢtirme Eczacı genellikle taģıyıcı ile ilacın en geçimli Ģeklini kullanmalıdır. Bu tür bir değiģiklikte kullanılan ilaç miktarı, reçetede yazılan miktara eģdeğer olacak Ģekilde hesaplanmalıdır (7). Bu durumda en sık karģılaģılan bir durum; geçimsiz iyonlara sahip tuzların geçimli iyonlarının tercih edilmesi Ģeklindedir. Örneğin ilacın klorür tuzu, bileģenlerden biri ile kimyasal reaksiyon sonucu geçimsizlik veriyorsa, geçimsizlik vermeyen diğer bir tuzu örneğin nitrat tuzu kullanılır (7). Daha Stabil ġeklin Kullanımı Mesela oral sülfonamidlerin çözeltisinden çok suspansiyonu tercih edilir. Suspansiyon olarak reçete edilirler. Çünkü çözünen tuzları stabl değildir. Lezzetli değildir ve oldukça alkalidir ( sülfasetamid istisna) (7).

35 LĠ YILLARDA YAZILAN MAJĠSTRAL REÇETELERE ÖRNEKLER (8) 1.TANI: AEROFAJĠ=HAVA YUTMA Liqueur d Hoffmann /aa Teint. de valeriane / 5 g S.Günde 3-5 defa XV damla yarım fincan su ile. 2.TANI: AFTLI STOMATĠT a)aftlar üzerine 1/30 luk nitrate d argent solüsyonu veya kesif laktik asit veya saf alkolle atuģman yapılır. b)sol.de permanganate de potasse 1/ gr.ile ağız yıkanır. c)fazla ağrılı vakalarda sol.d anesthesine %1 veya sol.de novocaine %1 aft üzerine sürülür. 3.TANI: AKCĠĞER ABSESĠ Balgamın pis kokusuna karģı; Hyposulfite de soude 10 g Teint. d eucalyptus 2 g Sirop de Tolu 50 g Eau ad. 250 g S.Yemeklerden sonra bir çorba kaģığı. 4.TANI: ÖKSÜRÜK Benzoate de soude /aa 3 g Eau de laurer cerise Sirop de tolu 30 g Eau de tilleul 80 g

36 27 S.Her üç saatte bir çorba kaģığı Veya Codeine Dionine Luminal Pour I pilule No. XV S.Günde 2-3 tane tok karnına. /aa 0,02 g 0,01 g Veya Phosfate de codeine Eau de laurier cerise S.Günde üç defa XV damla. 0,20 g 20 g 5.TANI: HEMOPTĠZĠ=KAN TÜKÜRME Chlorure de calcium 4 g Ergotine 2 g Teint.de digitale XX gtts Sirop de morphine 20 g Ġnf. d especes pectorales 150 g S.Günde 4 çorba kaģığı. 6.TANI: ATEġ Pyramidon 0,20 g Cafeine 0,05 g Pour I cachet No X S.Günde 1-2 tane

37 28 7.TANI: TERLEME Teinture de belladone 10 g S. XV-XX damla. 8.TANI: KUSMA Eau chloroforme 150 g S.Yemeklerden önce veya sonra 1-2 çorba kaģığı. 9.TANI: ĠSHAL Tannigene /aa 0,30 g Sous-nitrate de bismuth Poudre d opium 0,01 g Pour I cachet No. XV S.Yemeklerden önce 1 tane. 10.TANI: AKNE Savon soufre ile pudralanır. Soufre precipite 1 g Resorcine 0,50 g Oxyde de zinc 5 g Vaseline 25 g S.us.ext. gece yatarken sürülür,sabahleyin sabunla temizlenir. 11.TANI: ALKOL ZEHĠRLENMESĠ Acetate d ammoniaque 10 g Chlorure de sodium 4 g

38 29 Ġnf.concentree de cafe 50 g Sirop simple 20 g S.yarım saat ara ile iki defada içirilir. TaĢkınlık yapan sarhoģlara: Bromure de potassium 2 g Chloral 3 g Eau de Fl. d oranger 200 g S.içirilir. 12.TANI: ALOPECĠA Sublime 0,30 g Acide salicyliqe 3 g Eau de cologne 300 g S.sabahleyin sert bir fırça ile saç diplerine sürülür. Veya Acide salicylique Huile de ricin Soufre Vaseline S.us.ext. 13.TANI: AMFĠZEM Ġodure de potassium Benzoate de soude Teint. de lobelie Teint.de belladone 8 g 5 g 5 g 50 g 10 g 7,5 g / aa 5 g

39 30 Sirop de codeine Sirop de tolu Ġnf. de tilleul ad. S.günde 3 çorba kaģığı. / aa 30 g 300 g Veya Ġodure de potassium / aa 5 g Antipyrine Ephetonine 0,50 g Sirop de tolu 40 g Ġnf. d especes pect.ad 250 g S.yemeklerden sonra birer çorba kaģığı. 14.TANI: ANJĠN Pyramidon 0,20 g Phenacetine 0,15 g Codeine 0,01 g Cafeine 0,05 g Pour I cachet No. XV S.günde 2-3 tane 15.TANI: ATEġ Pyramidon 0,20 g Phenacetine 0,10 g Cafeine 0,05 g Luminal / aa. 0,01 g Codeine Pour I cachet No. XV S. Günde 2-3 tane.

40 31 16.TANI: BASUR Ext. fl. d hydrastis / aa 10 g Ext.fl.d hamamelis S.Günde üç defa XXX damla. Ağrı ve kanama varsa Ģu supposituarlardan biri tatbik edilir. Sol. d adrenaline 1/100 X gtts. Ext. d hamamelis 0,20 g Ext. de belladone 0,02 g Chl. de papaverine 0,04 g Chl. de cocaine 0,02 g Pyramidon 0,20 g Sulfamide 0,10 g Beurre de cacao QS pour un supp. No X S.günde iki tane konur. Veya Ferropyrine Ext. de belladone Beurre de cacao QS Pour I supp No VI. S.Günde 1-2 supp.tatbik edilir. 17.TANI: BAġ AĞRILARI Pyramidon Phenacetine 0,30 g 0,01 g 0,20 g 0,15 g

41 32 Chl.de quinine Codeine Cafeine Pour I cachet No. XV. 0,10 g 0,01 g 0,03 g Veya Pyramidon 0,25 g Veramon 0,10 g Phenacetine 0,20 g Luminal 0,02 g Pour I cachet No. XV. S.Günde 2-3 tane verilir. 18.TANI: BAġ DÖNMESĠ (VERTĠGO) : Luminal 0,03 g Ext.de valeriane 0,05 g Pour I pil. No XV. S.Günde 2-3 tane Veya Teint.de passsiflore S.Günde üç defa XXX damla. Vagotoni hali varsa Teint.de belladone Teint de badiane S.Günde üç defa XXV damla. /aa 5 g

42 33 Veya Sulfate neutre d atropine 0,01 g Glycerine 3 g Eau dist. 2 g Alcool 5 g S.Günde 3 defa X damla. 19.TANI: BEL SOĞUKLUĞU (BLENNORAGĠE-GONORRHEA) Camphere monobrome / aa 0,20 g Lupulin Pour I cachet No.XX. S.Günde 1-2 tane. 20.TANI: BĠTLENME (PHTĠRĠASE) BaĢ bitine karģı.çok bitli ise Xylol 200 gtts. Vaseline 100 g S.akĢam bu merhemden bolca sürülür.baģ bağlanıp sabaha kadar bırakılır.birkaç defa tekrarlanır. BaĢ az bitli ise aģağıdaki mahlülle baģ ıslatılır ve birkaç gün tekrarlanır. Süblime 1 g Vinaigre 100 g Alcool campheree 100 g Eau 200 g Ġlaç kullanıldıktan sonra sirkeye batırılmıģ sık bir tarakla saçlar taranır ve sonra sabunla yıkanır.

43 34 Ane bitine karģı önce bütün kıllar temizlenir sonra; Oxyde jaune de mercure 2 g Oxyde de zinc 5 g Vaseline / aa 15 g Lanoline S.Sürülür. 21.TANI: BLEFARĠT Sirop iodotannique Glycerophosphatee 250 g S.Yemeklerden evvel birer komposto kaģığı. Acide borique Tutocaine Vaseline Liquide Lanoline S.sürülür Ġcthyol Oxyde de zinc Vaseline Lanoline S.Sürülür. 0,50 g 0,15 g /aa. 5 g 0,50 g 1 g / aa. 5 g Kirpik kenarlarındaki kabukları temizlemek için Sol. d acide borique % 4 ile yıkanır. Ülsere olmayan vak alarda % 1 lik oxyde jaune de mercure merhemi sürülür. 22.TANI: BOĞMACA

44 35 Ġnf. d eucalyptus 125 g Benzoate de soude 1,5 g Cardiazol L gtts. Phosphate de codeine 0,05 g Luminal sodique 0,10 g Sirop de tolu 25 g Bromure de calcium 1 g S.Günde beģ çay kaģığı. 23.TANI: BÖBREK KOLĠĞĠ ve BÖBREK TAġLARI Teinture d opium /aa. 10 g Chloroforme Baume Tranquille 80 g S.Haricen sürülür. Ağrı ile beraber bulantı ve kusmada varsa; Eau chloroformee /aa. 50 g Eau de menthe Eau de melisse Sirop de belladone 20 g S.Yarım saatte bir çorba kaģığı. TaĢ tedavisinde kiraz sapı (pedoncules de cerise) bir litre suya 100 gr. Konup kaynatılır,süzülerek içilir. Helmitol / aa. 0,40 g Diuretine Bleu de methyle 0,05 g Chl.de papaverine 0,02 g

45 36 Pour I cachet No.XV. S.Yemeklerden sonra bir tane. 24.TANI: BRONKOPNÖMONĠ Benzoate de soude /aa. 4 g Thiocol Sirop de tolu 50 g Ġnf. d especes pect.ad. 250 g Veya Codeine /aa. 0,01 g Ext. de jusquiame Excipient. Qs Pour I pil. No XV. S.Günde üç tane tok karnına. 25.TANI: BRONġĠT Menthol /aa. 2 g Alcool Teint. d eucalyptus /aa. 15 g Teint. de benjoin S.Bir tas içine bir kahve kaģığı konup inhalasyon yapılır. Hem ateģ hem öksürüğe karģı; Pyramidon Phenacetine Codeine Cafeine 0,20 g 0,15 g 0,02 g 0,05 g

46 37 Pour I cachet No.XV. S.Günde 2-3 tane. Ekspektorasyon için Benzoate de soude Ġodure de potassium Ephetonine Sirop de tolu Ġnf.de tilleul ad. S.4 çorba kaģığı. 26.TANI: KRONĠK BRONġĠT / aa.4 g 0,05 g 50 g 250 g Öksürüğe karģı; Benzoate de soude Codeine Poudre de Dover Pour I cachet No.XX S.Yemeklerden sonra birer tane. 0,20 g 0,01 g 0,15 g Balgam çıkmasını kolaylaģtırmak için; Sirop a I ephetonine 1 fl. S.Günde üç çorba kaģığı. Veya Benzoate de soude Liqueur ammon.anise e Terpine Sirop de cadeine 3 g /aa.1 g /aa. 25 g

47 38 Sirop de Tolu Ġnf.de tilleul ad. S.Günde 4-5 çorba kaģığı. 27.TANI:ÇARPINTI Teinture de carataegus Teinture de belladone Teinture etheree de valeriane S.3-5 defa XXX damla verilir. 300 g /aa 10 g Veya Valerianate de quinine 0,25 g Ext.de belladone 0,02 g Luminal 0,01 g Pour I cachet No. XXXI. S.Sabah,akĢam birer tok karnına. 28.TANI: ÇIBANLAR (FURONCULES) Pommade ichtyolee %50 25 g S.Sürülür. 29.TANI: ÇĠÇEK (VARĠOLE) Püstüllerin çabuk kuruması ve tali olarak iltihaplanmaması için. Xylol 20 g S.Günde üç defa XV damla süt içinde verilir (bir kaç gün ) püstüller 1/5000 lik sol.de permanganate de potasse li gaz bezi ile örtülür.

48 39 Döküntüler kurumaya baģlayınca; Acide salicylique /aa 50 g Talc Amidon S.Pudralanır. AteĢ ve ağrıya karģı Aspirine 0,15 g Pyramidon 0,05 g Cafeine 0,03 g Pour ı paquet No. XV. S.Günde 3 tane. 30.TANI: DENĠZ TUTMASI (MAL DE MER ) Bromhydrate de scopolamine 04 mg Niacin 150 mg Bromhydrate d hyoscyamine 0,8 mg Excipient qs pour I pil. No X S.Günde 2-3 tane. 31.TANI: DĠSMENORE Pyramidon 0,20 g Salipyrine 0,15 mg Phenacetine 0,15 g Cafeine 0,05 g Pour Icachet No.XV. S.Günde 3 tane.

49 40 32.TANI: DĠSPNE Ġodure de potassium 4 g Teint.de lobelie 2 g Sirop de Tolu 40 g Ġnf. de tilleul 150 g S.Günde 4 çorba kaģığı. 33.TANI: DĠZANTERĠ Teint. de belladone 10 g S.Günde üç defa XV damla ağrılara karģı kullanılır. Ayrıca Charbon medicinal 0,30 g Pour I cachet No.XX. S.Günde 2-3 tane verilir. 34.TANI: DOĞUM SONU KANAMALARI Ext.fl.d hydrastis aa 10 g Ext.fl.d hammamelis S.Günde üç defa XXX damla. 35.TANI: DONMALAR Camphere 0,50 g Menthol 1 g Vaseline / aa 15 g Lanoline S.Donan yerlere sürülür ve steril gaz bezi ile kapatılır.

50 41 36.TANI: DÜġÜK (ABORTUS) Ext. d opium / aa 0,02 g Ext. de belldone Beurre de cacao qs Pour I suppositoire. S.Tatbik edilir. 37.TANI: EKZEMA Kuru ekzemada: Goudron de houille lavee Oxyde de zinc Vaseline Amidon S.Haricen sürülür. 4 g 4 g / aa 30 g Akıntı bittikten sonra krutları temizlemek için; Liniment oleocalcaire 100 g S.Sürülür. Ekzemalı yerlere; Bleu de methylene Tumenol Sous carbonate de fer Sous nitrate de bismuth Oxyde de zinc Sulfate de zinc Vaseline 1 g 2 g 0,15 g / aa. 5 g 0,20 g 25 g