2.2. Avrupa Birliği nde Enerji Piyasası AB de Enerji Alanındaki Düzenleyici Çerçevenin Gözden Geçirilmesi

Transkript

1 2. Enerji İzak Atiyas, Ekonomi ve Dış Politika Araştırmalar Merkezi (EDAM) ve Sabancı Üniversitesi Jorge Nunes Ferrer, Centre for European Policy Studies (CEPS)

2

3 2.1. Giriş Türkiye de enerji sektörünün reformu ve yeniden yapılandırılması nispeten yeni bir tarihe dayanmaktadır. Daha önceden özel yatırıma açık alanlar bulunuyor olsa da, 2000 lerin başında geniş kapsamlı ve iddialı bir yeniden yapılanma programı başlatılmıştır. Özellikle elektrik konusunda, temel yasaların ardından geniş kapsamlı bir ikincil mevzuat çıkarılmıştır. Hukuki ve düzenleyici çabalar büyük ölçüde Avrupa Birliği nde kaydedilen ilerlemelerden esinlenmiştir. Aslında, aşağıda daha ayrıntılı olarak ele alınacağı gibi, Türkiye de 2001 tarihli Elektrik Piyasası Kanunu (EPK) ile kurulan düzenleyici çerçeve en az AB nin 1996 tarihli Elektrik yönergesi kadar, hatta belki de daha fazla rekabetçidir. Ancak, bugüne kadar kaydedilen ilerleme sınırlı kalmıştır. Bu araştırmanın amacı AB müktesebatı ışığında Türkiye de elektrik ve doğal gaz sektörlerinin yeniden yapılanma sürecini gözden geçirmektir. Araştırmada AB deki mevzuat reformu sürecinin yanı sıra, uygulamadaki ilerlemeler de gözden geçirilmekte ve piyasadaki sonuçlara genel bir bakış sunulmaktadır. Daha sonra Türkiye de yeni şekillenen çerçeve değerlendirilerek uygulamada kaydedilen ilerlemeler ele alınmaktadır. Elektrik konusunda Türk ve AB çerçeveleri arasında bazı farklılıklar bulunmakla beraber, aşağıda yeniden yapılanma konusundaki düş kırıklığı yaratan performansın gerisindeki asıl nedenin uyum eksikliği ya da rekabet yanlısı bir hukuk ve düzenleme çerçevesi değil; reform stratejisinin içerdiği ekonomik teşvikler, özellikle de piyasa fiyatları arasındaki tutarsızlıklar olduğu öne sürülmektedir. Araştırma şu şekilde düzenlenmiştir: Bölüm 2.2 de AB deki düzenleyici çerçeve gözden geçirilmektedir. 3. Bölüm de üye devletlerdeki uygulamalar incelenmekte ve reformun piyasa sonuçları üstündeki etkileri ölçülmektedir. Bölüm 2.3 de ise Türkiye deki düzenleyici çerçevenin yanı sıra, uygulamada karşılaşılan sorunlar ve ikilemler ele alınmaktadır Avrupa Birliği nde Enerji Piyasası AB de Enerji Alanındaki Düzenleyici Çerçevenin Gözden Geçirilmesi Enerjide iç pazarın oluşturulmasının dayanağı Tek Pazar Programını başlatan Tek Avrupa Senedi değildir. Ancak iç pazarın gerçekleştirilebilmesi elektrik ve gaz piyasalarında da adımların atılmasını gerektirmiştir. Enerji sektörü kamu alımları kurallarından, vergi ve çevre yasalarından hızla etkilenmiştir. Ancak, gerçek baskı rekabet politikası üzerinden oluşmuştur. 1 Sektörde kamulaştırılmış elektrik şebekelerinin varlığı ve ulusal özerklik politikaları tek pazarın gerçekleştirilmesi için özellikle güç bir ortam oluşturmuştur. İlk adımlar üye devletlerin 2 doğal gaz ve elektrik şebekelerinin ara bağlantılarının arttırılması ve şeffaflık 3 üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu temkinli ilk adımların ardından, AB 1990 ların ortalarından itibaren enerji piyasasında tam serbestliğe yönelmiş ve iki serbestleşme paketi kabul edilmiştir. Komisyon kısa süre önce üçüncü bir serbestleştirme paketini onaylamıştır. 1 Daha ayrıntılı bir tanım için: Jacques Pelkmans and Ole Jess Olsen (1996), Towards a Single market for Utilities. CEPS Working Party Report. 2 Elektriğin iletim şebekelerinden aktarılması konulu 29 Ekim 1990 tarih, 90/547/EEC sayılı Konsey yönergesi ni, doğal gazın şebekeler aracılığıyla aktarılması konulu 31 Mayıs 1991 tarih, 91/296/EEC sayılı Konsey yönergesi izledi Haziran 1990 tarih, 90/337/EEC sayılı, endüstriyel son kullanıcılardan istenen gaz ve elektrik fiyatlarının şeffaflığını arttırma amaçlı Konsey yönergesi, enerji fiyatlarına şeffaflık getirerek ortak pazarda rekabetin saptırılmamasını sağlamak için bir ilk girişimdi. Elektrik konulu 90/547/EEC sayılı yönerge elektrik ticaretini ve elektrik şebekeleri arasındaki transferleri arrtırma amacıyla önde gelen Avrupa şebekelerinin bağlanmasını öngördü ve Üye devletlerin yüksek voltaj şebekeleri arasında enerji geçişini kolaylaştıracakları önlemleri belirledi. 87

4 Birinci Serbestleşme Paketi Avrupa enerji piyasalarının birinci serbestleşme paketi, elektrik ve doğal gazda ortak kurallar ile ilgili iki yönergeyi (96/92/EC ve 98/03/EC) içermektedir. Her iki yönerge de sınırlararası ticaretin karşısındaki engelleri tedricen kaldırırken, ortak kurallar yoluyla asgari bir rekabet düzeyi belirlemeyi amaçlamaktadır tarihli elektrik yönergesi enerji üretiminin tam serbestleşmesine odaklanmış olup, büyük ve orta ölçekli şirketlerin tedarikçilerini seçmelerine ve bağımsız dağıtım şebekeleri kurmalarına izin verecek altı yıllık bir geçiş sürecini getirmiştir. Yönerge bütünleşmiş şirketlerin hesaplarının ayrıştırılmasını ve bunun yanı sıra, ayrımcılık içermeyen şebeke erişimini garanti etmek üzere bir dizi ek erişim kurallarını öngörmüştür tarihli doğal gaz yönergesi de ilke olarak aynı yaklaşımı benimserken, iki değişiklik içeriyordu: birincisi, geçiş dönemi uzun vadeli yatırım ihtiyaçlarına cevap vermek üzere on yıl olacak, ikincisi de ayrıştırma şartları, AB şirketlerinin AB-dışı tedarikçilerle pazarlık güçlerinin olumsuz etkilenmesinden kaçınmak amacıyla daha esnek tutulacaktı. Doğal gaz yönergesi her enerji üreticisinin kendi tedarikçisini seçmesine olanak tanıyordu. 5 Ancak bu yönergeler üretim ve dağıtım faaliyetlerinin dikey bütünleşmesine bağlı olarak şebekelere ayrımcı olmayan sınırsız üçüncü taraf erişimini sağlayamadı. Piyasalar son derece yoğunlaşmış kaldı, likidite eksikti ve rekabet hemen hemen hiç yoktu İkinci Serbestleşme Paketi veya İvme Paketi İlk serbestleşme paketinin sınırlı başarısı karşısında, 2003 yılında iki yeni elektrik ve doğal gaz yönergesi 6 ile, sınırötesi ticarete dair iki yönetmelik yürürlüğe girmiştir. İkinci serbestleşme paketi elektrik ve doğal gazda bir iç pazar kurulması konusunda önemli eksiklikler bulunduğu varsayımından yola çıkmaktadır. Özellikle, hem elektrikle ilgili 2003/54/EC sayılı yönerge, hem de doğal gazla ilgili 2003/55/EC sayılı yönergede üretimde eşit şartların sağlanması, pazarda hakim durumun kötüye kullanılması ve yıkıcı davranış riskinin azaltılması, şebekeye erişimi yürürlüğe girmeden önce yayınlanmış tarifeler aracılığıyla sağlayarak ayrımcı olmayan iletim ve dağıtım tarifelerinin sunulması, küçük ve hassas müşterilerin haklarının korunmasının sağlanması için somut şartlara ihtiyaç vardır denilmektedir. 8 Bu arada Lizbon Avrupa Konseyi 23 ve 24 Mart 2000 de Topluluğun Lizbon Stratejisini belirleyerek iç piyasanın hızla tamamlanması çağrısında bulunmuştur. Böylece her iki yönerge de elektrik ve doğal gaz sektörlerinin serbestleşmesinin hızlandırılmasını amaçlayarak, geri kalan engelleri şebekelere sınırlı erişim, tarife sorunları, ve üye devletler arasında piyasaların farklı derecelerde açılması olarak belirlemiştir. İkinci serbestleştirme paketi, ya da diğer adıyla ivme paketi, piyasaların 1 Temmuz 2004 itibarıyla sanayi kesimindeki müşterilerin, 1 Temmuz 2007 itibarıyla 88 4 Christian Egenhofer & Kyriakos Gialoglou, Rethinking the EU Regulatory Strategy for the Internal Market, CEPS Çalışma Grubu Rapor No. 52, Aralık 2004, s A.y. 6 Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 26 Haziran 2003 tarih ve 2003/54/EC sayılı, elektrikte iç piyasa için ortak kurallarla ilgili ve 96/92/EC yönergesi yürürlükten kaldıran yönerge. Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 26 Haziran 2003 tarih ve 2003/55/EC sayılı, doğal gazda iç piyasa için ortak kurallarla ilgili ve 98/30/EC yönergesi ni yürürlükten kaldıran yönerge. 7 Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 26 Haziran 2003 tarih ve 1228/2003 sayılı, sınırötesi elektrik ticareti için şebeke erişimi şartları konulu Yönetmeliği. Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 28 Eylül 2005 tarih ve 1775/2005 sayılı, doğal gaz iletim şebekelerine erişim koşulları ile ilgili Yönetmeliği. 8 Ibid.

5 da tüm müşterilerin kullanımına açılmasını öngörmektedir. 9 yönergeler ayrıca şebekelere ayrımcı olmayan erişimin, ancak dikey bütünleşmiş işletmelerin bulunduğu dağıtım ve iletimde yasal ayrıştırma sonucu ayrı tüzel kişiliklere bölünmesi ile sağlanabileceği gerçeğini de vurgulamaktadır. Yönergeler, yasal ayrıştırma ile mülkiyet ayrıştırması arasında belirgin bir fark gözetip, serbestleşme sürecinde mülkiyet ayrıştırması için henüz çok erken olduğunun da altını çizmiştir. Şebekelere ayrımcı olmayan erişimi teminat altına almanın bir diğer yolu da, yönergelerce belirlenen asgari bir dizi yetkiye sahip (örneğin tarife belirleme ve onaylama gibi) ulusal düzenleyici kurumların kurulması olmuştur. Bunlara ek olarak, ikinci serbestleşme paketi üçüncü tarafların şebekeye erişiminin düzenlenmesini ve şebeke tarifelerinin yayınlanmasını şart koşmuş ve özellikle hassas müşteriler için kamu hizmeti yükümlülüklerini pekiştirirken, arz güvenliğinin izlenmesini getirmiştir. Elektrik için ayrıca yakıt karışımları ile seçilmiş emisyon verilerine yönelik zorunlu elektrik etiketlemesini belirlemiştir. Sınırlararası elektrik ticaretine yönelik hükümler ise (sınırlararası ticaret tarifeleri de dahil) ortak tarife yapıları, yoğunluk yönetimi kuralları ve arabağlantı kapasiteleri hakkında bilgi verme şartını getirmiştir. Doğal gaz şebekelerine erişim koşulları hakkında önerilen mevzuat da benzer biçimde, doğal gaz ticaretindeki engellerin kaldırılması amacına yönelikti. Sınırlararası ticarette şeffaf ve maliyeti yansıtan bir sistem kurulması için kabul edilen kılavuz ilkelere kısmen ya da tümüyle uyulmaması konusunu da ele alıyordu. 10 Elektrik ve doğal gaz yönergeleri (2003/54/EC ve 2003/55/EC) ayrıca enerji alanında tüketici haklarını da belirlemiştir. Ancak, pazarın tam olarak açılması neticesinde bu hakların daha çok açıklığa kavuşturulması gerekmektedir Temmuz 2004 tarihinde yürürlüğe giren her iki yönerge de önceki yönergeleri yürürlükten kaldırmıştır Üçüncü Serbestleşme Paketi İhtiyacı 2005 tarihli Komisyon raporları 12 ve 2007 de tamamlanan enerji piyasalarına dair soruşturma, 13 ikinci doğal gaz ve elektrik yönergelerinin henüz tam olarak uygulamaya konmadığını göstermiştir. Pek çok üye devlet eksik bir uygulama sergilemekte, bu da yerleşik kamu işletmelerinin yararına olmaktadır. Bu şirketlerde çoğu zaman devlet en büyük hissedar durumundadır, hatta bazı örneklerde kamu mülkiyeti %100 ü bulmaktadır. Bu nedenle de üretimle dağıtımın dikey bütünleşmiş bir şekilde olmasına hala göz yumulmaktadır. Mart 2006 Avrupa Konseyi Sonuçlarında mevcut yasaların tam, etkin ve şeffaf uygulanması çağrısında bulunulmuş, ikinci serbestleşme paketinin eksik uygulanmasına gönderme yapılmış ve üye devletler, özellikle arabağlantıların artırılması yoluyla, enerji konusunda bölgesel işbirliğini geliştirmeye teşvik edilmiştir. Böyece AB iç pazarının daha hızlı gelişimine yol açılması hedeflenmiştir. AB liderleri ayrıca, Elektrik ve Doğal Gaz Avrupa Düzenleyicileri Grubunun (European Regulators Group for electricity and gas - ERGEG) eşgüdüm rolünü Birlik düzeyinde güçlendirerek, düzenleyiciler ve sistem işletmecileri arasındaki işbirliği ve eşgüdümü pekiştirme gereğini de kabul etmişlerdir. 9 Christian Egenhofer & Kyriakos Gialoglou, Rethinking the EU Regulatory Strategy for the Internal Market, CEPS Çalışma Grubu Rapor No. 52, Aralık 2004, p Christian Egenhofer & Kyriakos Gialoglou, Rethinking the EU Regulatory Strategy for the Internal Market, CEPS Çalışma Grubu Rapor No. 52, Aralık 2004, p Komisyon basın bülteni IP/07/1026, Towards a European Charter on the Rights of Energy Consumers, Brussels, 5 Temmuz 2007, 12 Komisyon dan Konsey e ve Avrupa Parlamentosu na tebliğ, Report on progress in creating the internal gas and electricity market, Brüksel, 15 Kasım 2005, COM(2005) 568 final. 13 Komisyon dan tebliğ, Inquiry pursuant to Article 17 of Regulation (EC) No 1/2003 into the European gas and electricity sectors (Final Report), COM/2006/0851 final. 89

6 ERGEG, 11 Ekim 2003 tarihinde 2003/796/EC 14 sayılı Avrupa Komisyonu Kararıyla kurulmuştur. Bağımsız ulusal düzenleyici kurumlardan oluşan bir Danışma Grubu olarak, misyonu elektrik ve doğal gazda iç pazarın konsolide edilmesinde Komisyona yardımcı olmaktır. Üyeleri, 27 üye devletin ulusal enerji piyasası düzenleme kurumlarının başkanlarıdır. Avrupa doğal gaz ve elektrik sektörlerine dair soruşturma 10 Ocak 2007 tarihinde AB Enerji Politikası Paketiyle birlikte yayınlanmıştır. 15 Soruşturma, mevcut rekabet koşullarını değerlendirmiş ve piyasada algılanan bozuklukların nedenlerini belirlemiştir. Enerji Sektörü Soruşturması rekabetin iyi işlemediği bir dizi kilit alanı tanımlamış 16 ve aşağıdaki dört alanda acil eylem çağrısında bulunmuştur: (1) şebeke ve arz faaliyetlerinin etkin ayrıştırmasının gerçekleştirilmesi, (2) (özellikle sınırlararası sorunlarda) düzenlemedeki boşlukların ortadan kaldırılması, (3) piyasa yoğunluğunun ve girişteki engellerin ele alınması ve (4) piyasa faaliyetlerinde şeffaflığın arttırılması. 17 Avrupa Komisyonu soruşturmaya paralel olarak doğal gaz ve elektrik iç piyasasındaki öngörülerle 18 ilgili de bir tebliğ yayınlamış ve Soruşturma ile önceki raporların ortaya çıkardığı eksiklikleri ele almak için düzenleme önerilerinde bulunma niyetini belirtmiştir. Avrupa Komisyonu çıkacak olan üçüncü düzenleme paketinde, iki ana ilkeye odaklanmayı gerekli görmüştür: (1) enerji piyasası düzenleyicilerinin yetkileri ile bağımsızlıklarını pekiştirip doğal gaz ve elektrik şebekelerine erişim konusunda sınırlararası sorunların düzgün ve verimli bir şekilde düzenlenmesi, ve (2) mülkiyet ayrıştırmasının teşvik edilmesi. Üretim ve arz faaliyetleriyle dikey olarak bütünleşmiş şebeke işletmecilerinin yasal ve işlevsel ayrıştırılmasının, kendi başına, tüm tedarikçiler için şebekelere eşit erişim sağlamaya yetmeyeceğinin kabul görmüştür Enerjide İç Piyasanın Tamamlanması Doğrultusunda Sonraki Adımlar 2007 Avrupa İlkbahar Konseyi (Brüksel, 8-9 Mart 2007), dönemi için Komisyon un Avrupa için bir Enerji Politikası tebliğine dayanarak geniş kapsamlı bir Eylem Planı benimsemiş ve bu çerçevede Komisyon un görüşlerini destekleyip enerjide iç pazarın tamamlanması için atılması gereken somut adımları belirlemiştir. Konsey şu ihtiyaçları kabul etmiştir: Taşıma altyapılarına eşit ve açık erişim ile altyapı yatırım kararlarının bağımsızlığını garanti edecek, bağımsız işletilen ve yeterince düzenlenmiş şebeke işletme sistemlerine dayanarak tedarik ve üretim faaliyetlerinin şebeke işletmesinden etkin bir biçimde ayrılması (ayrıştırma), Ulusal enerji piyasası düzenleyicilerinin yetkilerinde daha fazla uyum sağlanması ve bağımsızlıklarının güçlendirilmesi, Ulusal düzenleyicilerin önemli sınırlararası konularda işbirliği yapıp karar vermeleri için bağımsız bir mekanizmanın kurulması, /796/EC: 11 Kasım 2003 tarihli, Elektrik ve Gaz Avrupa Regülatörleri Grubu kurulması konulu Komisyon Kararı, OJ L 296, , s Komisyon dan Konsey e ve Avrupa Parlamentosu na tebliğ, An Energy Policy for Europe, COM(2007) 1 final, Brüksel, 10 Ocak Rekabetin iyi işlemediği kilit alanlar: Pazar yoğunluğu/pazar gücü, dikey haciz (özellikle şebeke ve arzın yetersiz ayrıştırılması), pazar bütünleşmesinin olmaması (sınırlararası sorunlarda mevzuat gözetimi eksikliği de dahil), şeffaflığın bulunmaması, fiyat oluşumu, aşağı pazarlar, dengeleme piyasaları ve sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG). 17 Komisyon dan tebliğ, Inquiry pursuant to Article 17 of Regulation (EC) No 1/2003 into the European gas and electricity sectors (Final Report), COM/2006/0851 final, Brüksel, 10 Ocak Komisyon dan Konsey e ve Avrupa Parlamentosu na tebliğ, Prospects for the internal gas and electricity market, COM(2006) 841 final, Brüksel, 10 Ocak 2007.

7 İletim Sistemi İşletmecilerinin var olan işbirliği uygulamalarını geliştirerek şebeke işletmesi ve şebeke güvenliğinin eşgüdümünü arttırmaları için yeni bir Topluluk mekanizmasının kurulması, Sınırlararası elektrik ticareti ve şebeke işletmesi için, teknik standartların oluşturulmasının da öngörüldüğü daha etkin ve bütünleşmiş bir sistem, Tüm üye devletlerde yeni elektrik santrallerinin elektrik şebekesine bağlanmalarının kolaylaştırılması aracılığıyla rekabetin ve arz güvenliğinin arttırılması, özellikle piyasaya yeni girenlerin teşvik edilmesi, İletim şebekesinin etkin ve daha güvenli işletilmesine katkıda bulunan ilgili yatırım sinyalleri, Enerji piyasası faaliyetlerinde şeffaflığın artması, Örneğin bir Enerji Müşterileri Sözleşmesi geliştirilmesi yoluyla, daha iyi tüketici koruması sağlanması. Konsey in, Komisyon dan var olan müktesebatı olabildiğince geliştirerek, yeni yasama önerileri getirmesini istemesi üzerine. Komisyon yeni önerilerini Eylül 2007 de açıklamıştır. Önerilen üçüncü yasama paketi aşağıdaki maddeleri içermektedir: 19 Üretim ve arzın iletim ağlarından ayrılması: Komisyonun ayrışmaya ilişkin temel önerisi mülkiyet ayrışması, diğer bir deyişle, bir iletim şirketinin aynı zamanda üretim ve arz etkinliklerinde bulunmasına izin verilmemesidir. Bir kuruluşun iletim ve üretimde kontrol yetkisi olmayan azınlık hissesi sahibi olmasına izin verilmektedir. Ancak bu şekilde azınlık hissesi olan yatırımcı, her iki şirkette de veto hakkına sahip olamayacaktır. Komisyon ayrıca daha az tercih edilen bir alternatif sunmaktadır: mülkiyetin ortak olmasına izin verilmesi, ancak iletim ağının dikey olarak bütünleşik şirketten tamamen ayrı bir tüzel kişilik olan bağımsız bir sistem işletmecisi (BSİ) tarafından işletilmesinin gerekli kılınması. Komisyon ayrıca mevcut yasal ve işlevsel ayrıştırma kurallarının dağıtım sistemi işletmecileri için yeterli olduğuna karar vermiştir, Öneriye göre, bir AB enerji ağı üzerinde önemli bir pay veya kontrol sahibi olmak isteyen üçüncü ülke şirketlerinin, AB firmaları ile aynı ayrışma kurallarına uyması gerekmektedir. Basında Gazprom Maddesi olarak adlandırılan bu koşulun, büyük ölçüde Rus firmaya karşılık olarak ortaya konulduğu düşünülmektedir, Komisyon, ulusal enerji düzenleyicilerinin gücünü artırmayı önermektedir. Düzenleyicilere Avrupa seviyesinde işbirliği yapmanın yanı sıra, ayrışma ve şeffaflık düzenlemelerine uygunluğu izleme, iletim yatırım planlarını gözden geçirme, piyasa işlemlerini izleme ve diğer rekabet otoriteleri ile işbirliği içinde rekabeti teşvik etme yetkisi verilmektedir, Şeffaflığın artırılması amacıyla, şirketlerin operasyonel kararlarıyla ilgili verileri ulusal düzenleyici kuruluşlara, rekabet otoriteleri veya Komisyon a sunulmak üzere beş yıllığına saklamaları önerilmektedir, Öneriler sınır ötesi ticareti kolaylaştırmaya yönelik maddeler de içermektedir. Söz konusu maddeler arasında, bağlayıcı karar alabilme yetkisi olan ve ulusal düzenleyicileri bütünleyici olması öngörülen, Avrupa seviyesinde bir işbirliği ajansı kurulması da bulunmaktadır. Ayrıca, iletim sistem işletmecileri arasında işbirliğini artırmaya yönelik önlemler de bulunmaktadır, Belirli bir süre boyunca, yeni altyapılara üçüncü parti erişim yükümlülüklerinden muafiyet sağlanmasına yönelik madde önerileri bulunmaktadır. 19 Bkz. Avrupa Komisyonu (2007e ve 2007f). 91

8 Enerji Güvenliği, Etkinliği ve Yenilenebilir Enerji Serbestleşme paketine ek olarak, enerji sektörünü etkileyen, çevre ve enerji güvenliği gibi başka alanlar da bulunmaktadır. Bunlar enerji sektörünün mevzuat boyutunu yakından ilgilendirmektedir. Avrupa Komisyonu nun 1997 de belirlediği hedef uyarınca yenilenebilir enerjinin payının 2010 yılında %12 ye çıkartılması istenmektedir. 20 AB ayrıca, 2001 de yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektriğin toplamdaki payını 2010 yılına dek %21 e çıkartılması hedefini benimsemiştir. 21 Mart 2007 de Konsey, Avrupa Komisyonu nun yenilenebilir Enerji Yol Haritasına dayanarak enerjinin %20 sinin yenilenebilir kaynaklardan gelmesi şeklinde bağlayıcı bir hedef konması çağrısında bulunmuştur. 22 AB nin yenilenebilir enerji hedeflerine ek olarak, Emisyon Ticareti Sistemi (Emission Trade Scheme - ETS) 23 adını taşıyan bir CO 2 ticareti sistemi bulunmaktadır. Bu sistem, kirliliğe yol açan endüstrileri karbon kredisi satın almaya zorlayarak karbon emisyonuna etkin bir vergi oluşturmaktadır. Böylesi bir karbon vergisinin, maliyetin yeterince cezalandırıcı olması durumunda, endüstrileri daha temiz teknolojiler benimsemeye yönlendirmesi beklenmektedir. Kömüre dayalı enerji üretimi gibi (etkin karbon yakalama teknolojisi uygulanmadığı sürece), kirli yakıt kullanmanın rekabet açısından avantajını azaltmaktadır Enerji Serbestleşme Düzenlemelerinin Uygulanmasındaki Durum AB düzeyinde, etkin ve serbestleşmiş elektrik ve doğal gaz piyasaları oluşturmak için aşağıdaki koşulların yerine getirilmesi gereklidir: 92 Üye devletlerde enerji ve doğal gaz sektörlerini yöneten mevzuatın uyumunun sağlanması, Piyasalar arasında arabağlantıya olanak sağlayacak altyapının oluşturulması, Tedarikçi piyasasında yoğunlaşmanın azalması, İletim ve dağıtım sistemleri işletmecilerinin ayrıştırılması, Özellikle tarihi uzun dönemli sözleşmelerin sahiplerine tanınan tercihli erişim açısından, şebekeye ayrımcı üçüncü taraf erişiminin ortadan kaldırılması, Yeni piyasa oyuncularının girişini önleyen düzenlenmiş fiyatların ortadan kaldırılması. Avrupa Birliği nin düzenleyici çerçevesi bu ihtiyaçları ele almakta ve düzenli olarak karşılaşılan yeni, ya da eskiden kalan engellerin ışığında uyarlanmaktadır. Serbestleşme gündemine 96/92/CE ve 2003/54/CE sayılı yönergeler ve sınırlararası ticaret düzenlemeleri hakimdir. Yönergeler piyasayı yeni girenlere açmak ve tüketicilerin seçeneklerini arttırmak üzerinde yoğunlaşmaktadır. Aynı zamanda enerji dağıtım şebekelerinin yeni şirketlere 20 Komisyon tebliği, Communication from the Commission: Energy for the Future: Renewable Sources of Energy; White Paper for a Community Strategy and Action Plan COM(97)599 final (26/11/1997) 21 Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 27 Eylül 2001 tarih, 2001/77/EC sayılı, yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektriğin iç elektrik piyasasında teşvik edilmesi konulu yönerge 22 Yenilenebilir Enerji Yol Haritası 21. Yüzyılda Yenilenebilir Enerjiler: daha sürdürülebilir bir geleceğin oluşturulması, COM(2006) 848 final, Brüksel, Ekim 2003 tarih, 2003/87/EC sayılı, Birlik içinde sera gazı emisyonları kotasının ticaretini planlayan ve 96/61/EC sayılı Konsey yönergesi nde değişiklik yapan yönerge.

9 açılmasını da hedeflemektedir. Serbestleşme süreci ortak bir yaklaşıma dayanmaktadır. Buna göre: Üretici ve dağıtımcı şebekelerin dikey ayrışması ve ulusal tekellerin özelleştirilmesi, Üretim ve ticarileşme için açık rekabet ve dağıtım şebekesinin bağımsızlığı. (Dağıtım şebekesi doğal tekel niteliği taşıdığından genelde tekel olarak kalmaktadır ancak tüm üreticilere eşit şartlar altında açık erişim tanınması gereklidir). Üreticiler, dağıtımcılar ve tüketiciler için borsa sistemlerinin ve piyasaların oluşturulması, Arz ve talep dengesi ile arz kalitesini garanti etmek üzere ulusal sistem işletmecilerinin oluşturulması. Bu karmaşık bir süreç olup, üretim ile dağıtımın tümüyle bütünleşmiş ve ulusallaşmış olduğu ülkelerde böylesi değişimler hem son derece zor, hem de politik açıdan hassastır. Uygulama açısından esneklik tanıyan yönergelerin sunduğu özgürlük sayesinde, serbestleşme süreci çok sayıda ve birbirinden büyük ölçüde tecrit edilmiş ulusal ve bölgesel piyasa oluşturmuştur. Tek bir piyasa hedefinden çok uzakta ve bazı örneklerde tedarikçi sayısını arttırmak yerine azaltarak, piyasada büyük birleşme ve devralmalara yol açmıştır Yasal Uyum ve Uygulama İlerleme ve Engeller Üye devletlerin AB serbestleşme yönergelerini uygulama konusunda sicilleri zayıftır. Hemen hemen hepsi piyasaların yönergelerde belirlenen şekilde, doğru işlemesini sağlamak konusunda programın gerisindedirler. Enerjinin düzenleyici çerçevesi üye devletlerde büyük ölçüde kurulmuş olmasına rağmen, uygulamada hem toptan ve perakende işletmecilerin ayrıştırılması açısından, hem de perakende elektrik ve doğal gaz piyasalarının Birlik programına uygun şekilde açılması konusunda- önemli sorunlar vardır. Yönergeler, yapıları gereği üye devletlere uygulamada, yetki ikamesi ilkesinin tanıdığı sınırlar çerçevesinde ve belli düzeyde takdir yetkisi tanımaktadır. Enerji piyasaları örneğinde bu yalnızca değişik uygulama hızlarına değil, aynı zamanda üye devletler arasında değişik düzenleyici çerçevelere de yol açmış ve hem iç, hem sınıötesi enerji ticaretinde fiilen yeni ve dolaylı engellerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Komisyon 2006 sonlarında 20 üye devlete karşı, var olan yönergelerin ihlali ve ulusal mevzuata taşınmasının yapılmaması dolayısıyla 34 ihlal prosedürü başlatmıştır. Bu vesileyle yayınlanan soruşturma raporu, enerji piyasasındaki rekabet engellerinin yanı sıra, yeni iç piyasa yönergelerinin uygulanmasındaki başlıca eksiklikleri de şu şekilde tanımlamıştır: düzenlenen fiyatlar, yetersiz ayrıştırma, şebekeye ayrımcı üçüncü taraf erişimi, düzenleyicilerin yetkilerinin yetersizliği, düzenlenen arz tarifelerinde şeffaflık olmaması ve elektriğin kaynağının belirtilmesinde yetersizlikler. Rapor şu sonuca varmıştır: Temmuz 2004 yönergeleri ulusal mevzuata taşınması yükümlülüğünden neredeyse iki buçuk yıl sonra bu ihlallerin sürekliliği, mevcut AB yasal çerçevesinin yönergelerden kaynaklanan yetersizliğini ve eksikliklerini açıkça göstermektedir. 24 Üye devletlerin yönergelerin uygulanmasındaki yaklaşımlarını karşılaştırırken, yerleşik enerji şirketlerinin var olan gücü açıkça görülmektedir. Üye devletlerde serbestleşmenin hızı ve adımları çoğu zaman büyük enerji üreticilerinin çıkarlarını yansıtmıştır. Bunun sonucunda doğal gaz ve elektrik piyasaları kartelleşmiştir. Fransa da elektrikte Electricite de France (EDF) ve doğal gazda Gas de France (GDF) örneklerinde olduğu gibi veya Almanya da var olan oligopol gibi ulusal veya 24 Ibid. 93

10 bölgesel tekeller zayıflamak yerine güçlenmiştir. 25 Yönergelerin bu şekilde seçilerek uygulanması, yerleşik büyük ulusal şirketlerin serbestleşme sürecinden, ulusal düzeyde tekelci fiyatlandırmalarını sürdürürlerken başka Avrupa ülkelerindeki şirketleri satın almak üzere yararlanmalarına izin vermiştir. Uzmanlar bu konuda çoğu zaman EDF yi örnek olarak göstermektedir. AB yönergelerinin Fransız mevzuatına yansıtılma biçimi, EDF nin açık rekabetin vereceği rahatsızlıktan kaçınmasını sağlarken, faaliyet gösterdikleri bölgelerde tekele yakın güçlere sahip bazı elektrik şirketlerini satın almasına olanak tanınmıştır. Böylesine bir yaklaşım, sınırötesi serbest enerji ticaretinin yararlarını azaltma tehlikesi içermekte ve şirketlerin sınırın her iki yanında fiyatları etkilemesine olanak tanımaktadır. Aynı zamanda AB de asimetrik bir piyasa oluşmakta, serbestleşmeyi sınırlayan ve yerleşik şirketlerini koruyan ülkeler, serbestleşmenin daha ileriye taşındığı ülkelerdeki şirketlere karşı adil olmayan rekabet koşulları yaratmaktadır. Yalnızca petrol fiyatlarındaki artışla açıklanamayacak fiyat artışlarının yanı sıra, Avrupa daki enerji şirketlerinin bölünmek yerine bütünleşmesi, Avrupa Komisyonu nu 2005 yılında bir soruşturma açmaya yöneltmiştir. Söz konusu soruşturma 2007 de tamamlanmıştır. Soruşturmanın sonucu ülkelerarası ticaretin sınırlı olduğuna, ülkeler arasında fiyat düzeylerinde güçlü eşitsizlikler olduğuna ve çoğu ülkede ulusal piyasalardaki fiyatlar üzerinde bir veya birkaç şirketin ağırlığının bulunduğuna işaret etmektedir. Tekel ve oligopol gücü hala bulunmaktadır. Soruşturma, yönergelerin tam olarak uygulanmamasından ulusal makamları sorumlu tutmaktadır. Aynı zamanda, ulusal düzenleyicilerin ya yerleşik ulusal şirketler lehine hüküm vermeye yönlendirildikleri, ya da fiyat serbestleştirmesi ilkelerini uygulama yetkilerinin bulunmadığı ortaya çıkmaktadır. Bunlara ek olarak, hükümetin ulusal şirketler yararına açıkça müdahale ettiği örnekler bulunmaktadır. SUEZ (Belçika) nın EDF (Fransa) tarafından satın alınmasında siyasetin rolü büyük olmuş, Fransız hükümeti müdahalede bulunmuştur. Bir başka örnekte, İtalyan EN in İspanyol ENDESA yı satın alması, İspanyol hükümetinin güçlü engelleyici müdahalelerinden olumsuz etkilenmiştir. Böylelikle, mevcut düzenleyici çerçeve, şirketlerin yaygınlıkla rastlanan hakim durumlarını kötüye kullanmalarına hatırı sayılır ölçüde fırsat vermektedir. En büyük yerleşik şirketler, özellikle de uzun zamandır var olan elektrik santrallerini işletenler, büyük karlar elde etmekte ve sektörde bir dengesizlik yaratmaktadır Serbestleşmeye Farklı Yaklaşımlar Üç ülke sık sık farklı yaklaşımların örneği olarak sunulmaktadır: Fransa, Almanya ve İngiltere. Bu üç ülke, başlangıç durumlarının oldukça farklı olması nedeniyle zıt serbestleşme uygulamaları ve yürütme hızlarını temsil etmektedirler. Fransa, bütünleşmiş üretim ve dağıtım sistemleriyle tümüyle ulusallaşmış bir enerji sektörünün uç örneğini teşkil etmektedir. Almanya da enerji üretimi az sayıda federal endüstrinin elinde yoğunlaşmış, bunlar bugün bir oligopol oluşturmuşlardır. İngiltere açısından ise, AB düzeyinde serbestleşme, kendi modellerinin başka ülkelere uyarlanması ve İngiliz enerji şirketlerinin diğer AB pazarlarına erişim kazanması anlamını taşımaktadır. Fransa Enerji sektörü geçmişte bütünüyle kamu mülkiyetinde olmuştur. Electricité de France (EDF) ile Gaz de France a (GDF) elektriğin üretimi, iletimi, dağıtımı, ithalatı ve ihracatı (EDF örneğinde) ve doğal gazın dağıtımı, iletimi, ithalatı ve ihracatı (GDF örneğinde) konularında tekel yetkileri verilmiştir. Buna rağmen enerji, sahip olduğu güçlü siyasi ve sosyal destek sayesinde nispeten etkin bir sektör konumundadır. Serbestleşme EDF ile GDF yi anonim şirketlere dönüştürmüştür. Kamu hisselerin %80 inin kontrolünü elinde tutmuştur. Yasal olarak da hisseleri %70 den aşağı 25 Durant G. (2006), Avrupa da gaz ve elektrik: elde edilemeyen ortak çıkar, Politika Özeti, ECP, Brüksel 94

11 olamayacaktır. Fransa enerji piyasasının serbestleşmesini zorlukla benimsemeyerek, enerji yönergelerini uygulamakta yavaş kalmıştır. Örneğin, elektriğin hükümet kontrolünden çıkartılması yasası, 1996 yönergesinin gerektirdiğinden bir yıl sonra kabul edilmiştir. Elektrik ve doğal gaz konusundaki diğer yasalar çok büyük gecikmelerle benimsenmiş, yalnızca asgari sayıda yönerge, mümkün olan en yavaş zamanlama çerçevesi içinde ve son sürelerini ihlal ederek kabul edilmiştir. Komisyon a göre, piyasanın açılması büyük ölçüde kağıt üstünde kalmıştır. Elektrik sektöründe, Temmuz 2006 da EDF nin rakiplerinin pazar payı yalnızca %4,8 di. Küçük ve orta ölçekli şirketlerin enerji tedarikinden bu rakiplerin alabildiği pay %0,6 da kalmaktaydı. İthalat toplam tüketimin %0,03 ünü oluşturmaktaydı. 26 EDF ile GDF nin tekellerinin sona erdirilmesi Avrupa Komisyonu tarafından Fransız kamu hizmetlerine bir saldırı ve devletçe garanti edilen, kamunun ortak çıkarına yönelik hizmetlerin riske atılması olarak görülmüştür. Ancak düzenlemeler, bu çıkarların kamu ya da özel sektöre ait enerji işletmecileri tarafından garanti edilmesine izin vermektedir. Fransa daki temkinli serbestleştirme sürecinin EDF ile GDF nin merkezi rolünü sürdürme yanlısı olduğu iddia edilmektedir. Elektrik piyasasına bakılırsa (Şekil 2-1), sonuç oldukça çarpıcıdır. Bugün EDF tek başına Avrupa daki en büyük elektrik üreticisidir. Komisyon, devlet müdahalesi, zayıf düzenleyici kurumlar ve şeffaflık eksikliği nedeniyle, rekabetçi bir piyasanın oluşmasını önemli ölçüde engelleyen Fransa yı çok eleştirmektedir. Düzenleyici kurum Commission de Régulation de l Energie (CRE) elektrik ve doğal gaz piyasalarının doğru işlev görmesini sağlamaktan sorumlu bağımsız bir idari organdır. Ancak, sorumluluğu hükümetle paylaşmakta, hükümetin kurumun tarifeleri üzerinde veto yetkisi bulunmaktadır. EDF ile GDF elektrik ve gazda üretim, ithalat, iletim ve dağıtımı yönetmektedir. İletim için yasal ayrıştırma gerçekleşmiş, ancak mülkiyet ayrıştırılmamıştır. Kağıt üzerinde serbestleşme, tüketicilerin ancak EDF ile GDF nin düzenlenmiş fiyatlarına razı olduktan sonra rakip aramalarına izin vermektedir. Düzenlenmiş şebeke enerji sektörünü neredeyse tümüyle elde bulundurduğundan, tüketicilerin seçim hakkı gerçekten öte, sanaldır. Fransa, özel müşterileri için düzenlenmiş fiyatları korumakta, fiyatta serbestleşme yalnızca 1 Temmuz 2007 sonrası yeni bağlantılara açık bulunmaktadır. Avrupa Komisyonu, fiyatlandırmayı saptırdığı ve olası müşterilerin büyük kısmı EDF nin teşvikli fiyat düzeyine bağlı kalırsa yeni girenleri olumsuz etkileyebileceği için bu uygulamayı eleştirmiştir. Fiyat, piyasa fiyatının epey altında kabul edilmektedir. Tüketicilerin %50 si tedarikçi seçme olasılığını hala gözardı etmektedir. 26 Komisyon personel çalışma raporu SEC(2006) 1709, Komisyon dan Konsey e ve Avrupa Parlamentosu na yönelik tebliğe ek belge, gaz ve elektrik iç piyasasında olasılıklar, Uygulama raporu COM(2006) 841 final. 95

12 Şekil 2-1: Büyük şirketlerin enerji üretimi Kaynak: Vattenfal (2006), s. 31 Gözönüne alınması gereken bir özellik, önde gelen üreticilerde devletin büyük payıdır: Fransa da EDF nin %85 i, İsveç teki Vattenfall ın %100 ü, Finlandiya daki Fortum un %50.82 si, İtalya daki Enel in %32,2 si devlete ait; Almanya daki EnBW nin %45,01 i Fransız EDF ye aittir. 27 Devlet çıkarlarıyla şirket çıkarlarının yakından bağlantılı olduğu açıktır. Devletin EDF deki büyük payı yabancı elektrik şirketlerinin satın alınması konusunda bir takım kaygılara yol açmıştır. EDF nin devlet koruması sayesinde hakim konumunu ve karlılığını sürdürdüğünden kuşkulanılmakta, bunun da yabancı varlıkları satın alma konusunda çok güçlü olmasını sağladığı düşünülmektedir. Bu konu ileriki bir bölümde ele alınacaktır. Fransa üretimle dağıtımın ayrıştırılmasını resmen kabul etmiş ve rekabete izin vermiş olmakla birlikte, piyasa hala tekelci bir oyuncunun elinde görünmektedir. EDF son dakikada, 1 Temmuz 2007 de bireysel tüketicilere tercih hakkı vermek üzere asgari koşulları kabul etmiştir; ancak hizmetler çoğu zaman tercihli anlaşmalara sahip, ya da ana kuruluş tarafından kontrol edilen yan şirketler tarafından yürütülmektedir. EDF hala tüm şebekeyi kontrol etmekte ve şirketin büyük bölümü devlete ait olduğundan, devletin her düzeyde büyük etkisi bulunmaktadır. Ayrıştırma çeşitli tam bağımsız işletmecilerin ortaya çıkması yerine, büyük ölçüde EDF ye bağlı şirketlerin oluşturulması olarak yorumlanmıştır. Serbestleşme hala gerçek olmaktan uzaktır ve kabul edilen kurallar görünürde kartelleşmeyi azaltmak yerine güçlendirmektedir. EDF bir yan şirketi aracılığıyla iletimi ve dağıtımın %95 ini kontrol etmektedir. İhracatın tamamını da kontrol etmektedir, ancak düzenleyici organ 2005 te şebekelerde EDF ye tercihli muameleyi yasaklamıştır. GDF doğal gaz konusunda piyasayı Total ile paylaşmaktadır. GDF taşıma sektörünün %88 ini ve bir yan şirketi aracılığıyla dağıtımın %96 sını kontrol etmektedir. Doğal gaz ve elektrikte tercihli tarifeler uygulanmakta, hükümet bunları hassas müşterilere evrensel hizmet yükümlülüğü başlığı altında savunmaktadır; ancak tarife müşterilerin durumlarıyla ilişkili değildir. Avrupa Komisyonu bu alanda da ihlal prosedürlerini başlatmıştır. Belçika, Yunanistan ve Polonya da da Fransa dakine benzer sorunlar görülmektedir. 27 Vattenfall 2006 yıllık rapor 96

13 Almanya Almanya da piyasa yüksek dikey bütünleşme içinde bir şirketler oligopolü niteliği taşımaktadır. 28 Düşük arabağlantıyla birleşince, bu durum işletmecilerin piyasayı ele geçirip ithalatı kısıtlamalarına olanak tanımaktadır. Buna rağmen yeni ve güçlü bir düzenleyici kurum piyasada gelişme sağlamaktadır; ancak ilerleme yavaş ve Alman piyasaları karmaşıktır. Fransa daki iki enerji devinin güçlü müdahaleci etkilerinin aksine, Almanya daki oligopol yapı, yol açabileceği çarpıklıkların kolayca belirlenmesine izin vermemektedir. Ayrıştırma hala yalnızca yasal ve işlevseldir, mülkiyet ayrıştırması gerekli kılınmamış olup yalnızca İletişim Sistemi İşletmecilerini ilgilendirmektedir. Dağıtım Sistemi İşletmecileri müşteriden fazlasına hizmet götürenler dışında ayrıştırma yükümlülüğünden muaf tutulmaktadır. Hükümet Fransa dakinden çok daha az engelleyici davranmakta, düzenleyicilere (Bundesnetzagentur für Elektrizität, Gas, Telekommunikation, Post und Eisenbahnen (BNA)) geniş yetkiler vermekte, devletin veto yetkisi bulunmamaktadır. Anlaşmazlık çıktığında sistemler şeffaftır. Düzenleyicilerin yetkisinin az olduğu alan, özellikle ithalata dayanan doğal gaz sektöründe arz güvenliği sorunlarıdır. Genelde, ayrıştırma yükümlülükleri Alman makamları tarafından ciddiye alınmaktadır. Hükümet mülkiyet ayrıştırması gereğine pek olumlu bakmamakta; ortak mülkiyet altında bile şirketlerin fiziksel ayrılması da dahil, iyi düzenlenmiş yasal ve işlevsel bir ayrıştırmayı tercih etmektedir. İngiltere İngiltere yalnızca Avrupa da değil, dünya genelinde enerji sektörünün özelleştirilmesinde öncülük etmiştir. İngiltere de serbestleşme süreci AB deki serbestleşme başarısının itici gücü olmuştur. Sektörün düzenlenmiş tekelci unsurları (iletim ve dağıtım) üretim ve arzdan ayrı faaliyet göstermektedir. İngiltere de tümüyle özel mülkiyette bir sektör vardır ve bütün tüketiciler tedarikçi değiştirmekte özgürdür. Serbestleşme süreci, Komisyon yönergelerinin öncüsü olmuş ve onların formatını etkilemiştir. Japonya daki birkaç özel enerji işletmecisi hariç tutulursa, İngiltere dünya genelinde böyle bir girişimin öncüsü olmuştur. Margaret Thatcher ın muhafazakar hükümeti piyasada etkinliği arttırmak için sektördeki kamu müdahalesini azaltmayı gerekli gördüğünden, serbestleşme 1983 de başlamış ve özel enerji üreticilerinin şebekelere erişimine izin verilmiştir. Özelleştirme ve sektörlerin ayrıştırılması ise 1992 de gerçekleştirilmiştir. Bunun etkinliği arttırıp fiyatları düşürdüğü kabul edilmektedir. Daha önceleri İngiltere de ulusallaştırılmış, dikey bütünleşmiş şirketler belirli bölgelere hizmet götürmekteydi. Serbestleşme, enerji sektöründe köklü değişime yol açmış ve şirketler tümüyle özelleştirilmiştir. Halen 10 büyük şirket piyasada enerji üretiminin %80 i için rekabet etmekte, kalan %20 içinde de 40 şirket faaliyet göstermektedir. 28 Durant G. (2006), Avrupa da gaz ve elektrik: elde edilemeyen ortak çıkar, Politika Özeti, ECP, Brüksel 97

14 Tablo 2-1: İngiltere de enerji üreten başlıca şirketler Şirket Kapasite (MW) İngiltere toplam kapasitesinin yüzdesi British Energy 11, Npower (RWE, Almanya) 9, Powergen (E.ON, Almanya) 9, Scottish & Southern 7, ScottishPower 6,137 8 EDF Energy (Fransa) 4,820 6 Drax 3,945 5 Centrica 3,139 4 International Power 2,756 4 Ulusallaştırılmış BNFL dört nükleer santral işletmektedir ve bunların hepsi önümüzdeki üç yılda devredışı kalacaktır. Kaynak: Pond R. (2006), Liberalisation, privatisation and regulation in the UK electricity sector, Privatisation of Public Services and the impact on quality, employment and productivity (PIQUE), FP6, (CIT ), s. 8 İlginç bir nokta, 1998 den bu yana enerji üretim şirketlerinin perakende sağlayıcıları satın almalarına ve dikey bütünleşmenin yeniden belirmesine izin verilmesidir. Ancak, enerji düzenleyicisi işlevlerin yasal ayrımını talep etmektedir. Piyasadaki faaliyet düzeyi çok yüksektir; tüketiciler kolaylıkla şirket değiştirebilmektedir den beri müşterilerin %42 si tedarikçi değiştirmiş, 2006 da bu değiştirmeler ayda yüz binlerce adede ulaşmıştır. Ancak fiyatlar hızla değiştiğinden, pek çok tüketici için tasarruf sağlanamamıştır. İngiltere enerji sektöründe en serbestleşmiş üye devlettir. İngiltere de mevcut endişe, diğer AB ülkelerindeki tam serbestleşmemiş piyasaların haksız rekabetinin İngiliz enerji şirketlerine zarar vermesidir. Farklı Piyasalarda Uygulamalar Üye devletlerin süreçte nasıl ilerlediklerini görmek için, enerji yönergelerinin uygulanmaması üzerine Komisyonun açtığı 17 ihlal kovuşturmasına bakılabilir. Listede açıkça görüldüğü gibi, ulusal uygulamalarda pek çok hatırı sayılır zaaf bulunmaktadır. Tablo 2-2: 2003/54/CE ve 2003/55/CE sayılı yönergeler için Resmi İhtarnameler Üye devlet Gözlemler Piyasa 1) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere yasal GAZ ayrıştırmasının yokluğu veya yetersizliği AVUSTURYA 2) Düzenleyicilerin yönergeler açısından, özellikle de düzenleyiciye şikayette bulunma Elektrik+gaz olasılıkları açısından yetkinliğinin yetersizliği 3) Elektrik ve gaz piyasasında bazı tarihsel sözleşmelere tercihli erişim 4) Bazı bölgesel yasaların olmaması +GAZ +GAZ BÇİKA Elektrik+gaz ÇEK CUMHURİYETİ Elektrik+gaz 1) İletim işletmecisinin resmen belirtilmiş olmaması 2) İletim ve dağıtım sistemlerine üçüncü parti erişiminde ayrımcı sistem ve bağlantı tarifelerinin şeffaflığının yetersizliği 3 ) bazı yeni yatırımların düzenlemeden muafiyeti 1) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere yasal ayrıştırmasının yokluğu veya yetersizliği 2) Saklama erişimi koşullarının yayınlanmaması, iletim ve dağıtım sistemlerine üçüncü parti erişiminde ayrımcı sistem ve bağlantı tarifelerinin şeffaflığının yetersizliği 3) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 4) Elektrik ve gaz piyasasında bazı tarihsel sözleşmeler için tercihli erişim GAZ +GAZ +GAZ +GAZ GAZ +GAZ +GAZ 98

15 Üye devlet Gözlemler Piyasa ESTONYA Elektrik FİNLANDİYA Elektrik FRANSA Elektrik+gaz ALMANYA Elektrik YUNANİSTAN Elektrik+gaz İRLANDA Elektrik+gaz İTALYA Elektrik+gaz LATVİYA Elektrik LİTVANYA Elektrik+gaz POLONYA Elektrik+gaz SLOVAKYA Elektrik+gaz İSPANYA Elektrik+gaz İSVEÇ Elektrik 1) Yönetimde iletim sistemi işletmecisinin ve dağıtım sistemi işletmecisinin bağımsızlığının olmaması 2 ) Arabağlantı kapasitesinin yönetimi ve tahsisi açısından düzenleyicilerin yetkinliğinin yetersizliği 3) Yeni tedarikçilerin çıkmasını engelleyen düzenlenmiş fiyatların olması 4) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere işlevsel ayrıştırmanın yokluğu veya yetersizliği 1) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere yasal ayrıştırmanın yokluğu veya yetersizliği 2) Yeni tedarikçilerin çıkmasını engelleyen düzenlenmiş fiyatların olması 3) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 4) Elektrik piyasasında bazı eski sözleşmeler için tercihli erişim 5) Saklamaya erişim için ticari şartların yayınlanmaması 1) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 2) Elektrik piyasasında bazı eski sözleşmeler için tercihli erişim 1) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere yasal ve yönetim ayrıştırmasının yokluğu veya yetersizliği 2) Tedarikçiyi seçme özgürlüğü 3) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 1) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 2) İletim Sistemi İşletmecilerinin yasal ayrıştırmasının yapılmaması 3) Düzenlenmiş fiyatlar 1) İletim ve sistem işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere işlevsel ayrıştırmasının yokluğu veya yetersizliği 2) Dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere ayrıştırmasının yokluğu veya yetersizliği 3) Yeni tedarikçilerin çıkmasını engelleyen düzenlenmiş fiyatların olması 4) Elektrik ve gaz piyasasında bazı tarihsel sözleşmeler için tercihli erişim 1) Yeni tedarikçilerin çıkmasını engelleyen düzenlenmiş fiyatların olması 2) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 1) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin yasal ayrıştırmasının yürürlüğe girmesinde gecikme 2) İletim ve dağıtım sistemlerine üçüncü taraf erişiminde ayrımcı sistem ve erişim koşullarının şeffaflığının yetersizliği 3) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 1) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere yasal ayrıştırmanın yokluğu veya yetersizliği 2) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 3) Elektrik piyasasında bazı tarihsel sözleşmeler için tercihli erişim 4) Ulusal yasalarda sınıflandırma şartlarının bulunmaması 1) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere yasal ayrıştırmasının yokluğu veya yetersizliği 2) Kamu hizmeti yükümlülüklerinin tebliğ edilmemesi 3) Elektrik piyasalarında bazı sözleşmeler için tercihli erişim 1) Yeni tedarikçilerin çıkmasını engelleyen düzenlenmiş fiyatların olması. 2) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere işlevsel ve muhasebe ayrıştırmasının yokluğu veya yetersizliği 1) İletim ve dağıtım sistemi işletmecilerinin bağımsızlıklarını garanti etmek üzere işlevsel ayrıştırmanın yokluğu veya yetersizliği 2) Düzenleyicilerin yönergeler açısından, özellikle de şebekelere erişim tarifelerini belirlemek için yetkinliklerinin yetersizliği İNGİLTERE Elektrik piyasasında bazı eski sözleşmeler için tercihli erişim Elektrik Kaynak: Avrupa basın bülteni MEMO/06/152, 04/04/2006 +GAZ +GAZ +GAZ GAZ GAZ +GAZ +GAZ +GAZ GAZ +GAZ GAZ +GAZ +GAZ +GAZ +GAZ +GAZ GAZ 99

16 Güncel AB Düzenleme Çerçevesinin Etki Değerlendirmesi Tek bir Avrupa pazarının oluşturulması hedefine ek olarak, enerji sektörünün serbestleştirilmesinin gerisindeki hedef, etkinlik artışı sağlanmasıdır. Daha etkin enerji arzı Avrupa ekonomisinin rekabet gücüne katkıda bulunacak; maliyetleri düşürecek, hizmet kalitesini ve refahı arttıracaktır. Etkinlik artışları üretimde, kaynakların dağılımında ve dinamik boyutta gerçekleşebilir. Üretim etkinliği özellikle şirketlerin maliyet-minimizasyonu ve kar-maksimizasyonu davranışlarına bağlıdır. Tahsisat etkinliği ekonomide kaynakların çarpıtılmadan tahsisini sağlayan gerçek piyasa fiyatlarının varlığında dayanır. Dinamik etkinlik yalnızca rekabetçi fiyatlar ve maliyetlerle etkin üretim yapabilen şirketlerin ayakta kalmasını sağlamaktadır. Böylelikle, rekabet aynı zamanda yenilikçiliği teşvik edecek ve pazarın dinamizmi artacaktır. Tüm üye devletlerde piyasa etkinliğini değerlendirmek güçtür, ancak London Economics (2007) 29 ve CPB (2006) 30 tarafından yapılan çalışmalarda, henüz etkin ve tam rekabetçi bir piyasadan çok uzakta olunduğunu gösteren belirtiler vardır. Çarpıtmalar ayrıca kartellerin ve bölgesel tekellerin oluşması gibi istenmeyen olumsuz etkilere de yol açabilir. Piyasada bir sorun olduğunun belirtileri, AB de fiyat yakınsamasının sınırlı olması ve rekabetçi bir piyasada beklenen düzeylerin üzerinde görünen fiyatların varlığıdır. Serbestleşmemiş sektöre oranla genelde daha düşük fiyatlar beklendiğinden, bu kaygı verici bir sonuçtur. Araştırmalar, bir dizi ülkede yerleşik işletmecilerin piyasada aşırı güce sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Bu işletmeciler devlet kontrolünden yarı-kamusal (para-statal) tekellere dönüşmüş olup, çoğu kendi bağımlı yan kuruluşları olan dağıtım ve taşıma şebekeleri üzerinde büyük kontrolleri bulunmaktadır. Dolayısıyla, kaynak tahsisatında etkinlik gerçekleşmemiştir. Fiyat indirimleri daha serbestleşmiş ve piyasa ilkesinin gelişmesini teşvik eden düzenleme ve işletme sistemlerinde görülmektedir. En düşük iletim maliyetleri, en düşük fiyatlar ve yüksek fiyat yakınsaması İngiltere ile Hollanda da sergilenmektedir. Her iki ülkede de arabağlantılar iyidir ve elektrik ticareti vardır. Fiyat yakınsaması arabağlantılı Nord Pool u oluşturan Kuzey ülkelerinde de görülmektedir. CPB ye göre (2006) dinamik etkinlikte herhangi bir değişimin ölçüsünü belirlemek zordur. Ancak yeni piyasa kurallarının etkilerinden biri, yakıt hücresi teknolojisi ya da temiz kömür teknolojisi gibi, temel araştırmalarda yenilikçilik için ArGe düzeyindeki düşüştür. Firmaların hedefleri maliyet düşürücü teknolojilere ve tüketici hizmetlerine yönelmiştir. Öte yandan, serbestleşme öncesi ArGe harcamalarının tahsisatının kalitesi belirlenemediğinden, bunun etkinlikte bir bozulma mı, yoksa önceden yanlış tahsis edilmiş kaynaklarda azalma mı olduğunu belirlemek mümkün değildir Piyasa Yapısındaki Değişiklikler İşletmeciler serbestleşme sürecine finans piyasaları aracılığıyla çabuk tepki vermiştir. Şirketler proaktif düzenleme eksikliğini, düzenleyici kurumların zayıflığını ve ayrıştırma şartlarındaki esneklikleri kullanmışlardır. Elektrik şirketleri, piyasa yoğunluğunu arttıran bir birleşme ve devralma sürecini başlatmışlardır. Sektörün parçalara bölünmesini teşvik eden reformlar pek az üye devlette uygulanmıştır. Dolayısıyla, bazı ulusal enerji şirketlerinin kendi ulusal pazarlarında toptan piyasanın %60 dan fazlasını ve perakende piyasada da benzer payları kontrol etmeleri, istisnadan ziyade norm olmuştur (Tablo 2-3). Bu şirketlerden bazıları hala büyük ölçüde kamuya aittir. Dahası, şirketler başka AB üyesi London Economics (2007), Structure and Performance of Six European Wholesale Electricity Markets in 2003, 2004 and 2005, DG Rekabet raporu 30 CPB (2006), Liberalisation of European energy markets: challenges and policy options, CPB belge No 138

17 ülkelerde de şirketler satın alarak, gelecekteki AB rekabet piyasasını daha az etkin hale getirmişlerdir. Tablo 2-3: En büyük elektrik üreticileri ve doğal gaz dağıtımcılarının piyasa gücü Toptan piyasası Perakende piyasası Elektrik Doğal Gaz Elektrik Doğal Gaz %5 üstünde üretim kapasitesi olan şirketler C3, en büyük 3 üreticinin % payı a %5 üstünde üretim kapasitesi olan şirketler C3, en büyük 3 taşıyıcının % payıa %5 üstünde pazar payı olan şirketler C3, endüstriyel ve küçük müşteri grupları için en büyük 3 tedarikçinin pay % b %5 üstünde pazar payı olan şirketler C3 endüstriyel ve küçük müşteri grupları için en büyük 3 tedarikçinin payı b Avusturya Belçika c / Danimarka ve 100 Finlandiya d Fransa ve Almanya ca Yunanistan ve 100 İrlanda İtalya ve ve 33 Lüksemburg ve Hollanda e Portekiz İspanya ve ve 90 İsveç İngiltere ve Norveç f ve 31 Estonya Letonya Litvanya Polonya ve Çek Cum ve 57 Slovakya ve Macaristan ve ve 79 Slovenya ve Kıbrıs Malta Kaynak: EC(2005), Düzenleyici verilerine dayanarak a İsveç, Norveç, Danimarka, Finlandiya verileri tüm Kuzey pazarına ilişkindir. b C3 müşteri grubu başına farklılık gösterdiği yerde, önce büyük endüstriyel kullanıcıların C3 ünü, sonra küçük (konutsal) kullanıcıların C3 ünü verdik. c Belçika: C3 Flaman Bölgesi ve Valonya nın alanını gösterir. Brüksel bölgesi için veri bulunmamaktadır. d Finlandiya: C3 orta ve küçük müşteri gruplarının alanını gösterir e Hollanda: C3 küçük müşterilerin pazar payını gösterir f Norveç verileri 2003 ten Kaynak: CPB (2006), Liberalisation of European energy markets: challenges and policy options, CPB belge No 138 Piyasa gücünün bu dağılımı ve şirketlerdeki devlet ağırlığı (EDS de %85 veya Vattenfall de %100), özellikle bunların %45,01 i EDF ye ait olan Alman EnBW gibi, başka AB şirketlerinden de varlık satın almaları ve kontrol üstlenmeleri durumu endişe yaratmaktadır. Ulusal şampiyonlar olması hakkını savunan ve yabancı mülkiyete direnç gösteren bir devletin, yabancı enerji şirketlerini satın alırken tıpkı bir serbest piyasa oyuncusu gibi davranmakta hiçbir ideolojik so- 101

18 run görmemesi de ironiktir. Ayrıştırma eksikliği ve devlet tekellerinin kırılması, çok daha güçlü sınırötesi ticaretle bile AB de fiyat ortamına hükmedebilecek büyük oyuncuların doğmasına izin vermiştir. Avrupa enerji şirketleri yasal değişikliklerden önce davranarak pazardaki konumlarını konsolide etmek üzere harekete geçmişlerdir. Bazı satın almalarda sektörlerin piyasadaki kontrolü arttırmaktan bekledikleri faydayı yansıtan hatırı sayılır miktarlar söz konusu olmaktadır. Bunun sonucunda, Avrupa piyasasının üçte ikiden fazlası artık sekiz büyük şirketin elinde yoğunlaşmış, Avrupa çapındaki dört şirketin yoğunluk oranı %50 ye ulaşmıştır. Mülkiyet yapısının karmaşık olması ve pek çok örnekte kısmi hissedarlığın bulunması, sonuçların analizini güçleştirmektedir. Bu yatay bütünleşme, Avrupa Parlamentosu tarafından da kaygıyla karşılanmış ve Parlamento, Avrupalı devlerin, özellikle de devlete ait şirketlerin tasfiye edilmesi çağırısında bulunmuştur. 31 Parlamento aynı belgede doğal gaz ve elektrikte dağıtım ve taşıma altyapılarının tümüyle ayrıştırılması çağrısında bulunmaktadır. Mevcut ayrıştırma şirketlerin tam olarak ayrılmasını gerektirmediğinden, üreticinin yan şirketlerinin bu altyapıyı işletmesine izin vermektedir Ayrıştırma Devlet kontrolündeki bir enerji piyasasında, elektrik ve doğal gazda üreticilerle iletim ve dağıtım kanalları arasında dikey bütünleşme bulunması normaldir. Ancak, piyasa açılırken bütünleşik kamu şirketlerinin korunması dikey bütünlemiş şirketler arasında bir dizi birleşme ve satın almaya yol açmıştır. Bir diğer etki ise hizmet zincirinin daha alt bölümündeki faaliyetlerin bütünleştirilmesi olmuştur. Bununla beraber, elektrik ve doğal gaz piyasalarının serbestleşmesini amaçlayan AB yönergelerine göre, 2007 ye kadar hem iletim, hem de dağıtım şebekelerinin yönetiminin ticari faaliyetlerden yasal ve işlevsel olarak ayrıştırılması gerekmektedir. Elektrik iletim şebekelerinde bu gerçekleşmekle birlikte, doğal gaz sektöründe ayrıştırma daha az görülmüştür. Zorunlu mülkiyet ayrıştırması eksikliğiyle ilgili kaygılar, üreticilerin ve iletimle dağıtım şebekelerinin yasal ve yönetsel olarak bağımsız olsa da, aynı ve tek bir şirkete ait olması durumuna yol açmıştır. Avrupa Komisyonu bunu yeni şirketlerin girişi önündeki engellerden biri olarak görmektedir. Özellikle doğal gaz piyasasında, üçünü taraf taşıyıcıların geçmiş tedarikçilere oranla daha zorlu erişim prosedürlerine tabi tutuldukları anlaşılmaktadır. Birçok AB ülkesinde dağıtım sistemi işletmecileri çoğu zaman yerleşik şirketlerin perakende satış işiyle yakından bağlantılıdır. Tablo 2-4 de ayrıştırma düzeyi görülmektedir. Tablo 2-4: Şebeke işletmecilerinin ayrıştırma düzeyi Elektrik Doğal Gaz İletim Sistemi İşletmecisi (İSİ) a Dağıtım Sistemi İşletmecisi (DSİ) İletim Sistemi İşletmecisi (İSİ) a Dağıtım Sistemi İşletmecisi (DSİ) Avusturya evet hayır evet evet Belçika evet evet evet evet Danimarka evet ve mülkiyet evet evet ve mülkiyet evet Finlandiya evet, devletle örtüşme evet Fransa evet, devletle örtüşme hayır evet, devletle örtüşme hayır Almanya evet hayır kısmen hayır Yunanistan evet, devletle örtüşme hayır İrlanda evet, devletle örtüşme hayır hayır hayır 31 P6_TA(2006)0110, Security of energy supply in the European Union, Avrupa Birliği nde enerji arzının güvenliği konulu Avrupa Parlamentosu kararı 102

19 Elektrik Doğal Gaz İletim Sistemi İşletmecisi (İSİ) a Dağıtım Sistemi İşletmecisi (DSİ) İletim Sistemi İşletmecisi (İSİ) a Dağıtım Sistemi İşletmecisi (DSİ) İtalya evet ve mülkiyet bkz not b evet ve mülkiyet evet Lüksemburg evet hayır hayır hayır Hollanda evet ve mülkiyet evet evet ve mülkiyet evet Portekiz evet ve mülkiyet bkz not b İspanya evet ve mülkiyet bkz not b evet bkz not b İsveç evet, devletle örtüşme evet evet ve mülkiyet hayır İngiltere evet ve mülkiyet evet evet ve mülkiyet evet ve mülkiyet Norveç evet, devletle örtüşme evet Estonya evet evet hayır hayır Letonya evet hayır hayır hayır Litvanya evet, devletle örtüşme evet hayır hayır Polonya evet, devletle örtüşme hayır evet hayır Çek Cum. evet, devletle örtüşme hayır hayır hayır Slovakya evet, devletle örtüşme hayır hayır hayır Macaristan evet, devletle örtüşme bkz not b evet hayır Slovenya evet, devletle örtüşme evet c hayır Kıbrıs hayır Malta - Kaynak: Belge No 138, Aralık 2006; EC(2005), Düzenleyicilerin verilerine dayanarak. a Devletle örtüşme devletin İSİ ye sahip olması ve ayrıca bir veya daha fazla tedarikçide de hissesinin bulunması. b İtalya, Portekiz, Macaristan (elektrik) ve İspanya da (elektrik ve gaz) DSİ de varsayılan bir tedarikçidir. Ancak, düzenleme-dışı müşterilerin tedarikçilerin yasal olarak ayrıştırılmış olması gerekir. c Düzeltmeleri içerir. Ayrıştırmanın yüksek olduğu ve serbestleşmenin üreticilerin parçalara bölünmesini sağladığı İngiltere de bile, bir ölçüde dikey ve yatay yeniden-bütünleşmenin yanı sıra, perakende satış marjlarında artış görülmüştür. Şebekelerin dikey ayrımı ve rekabet faaliyetleri toplam refah açısından hatırı sayılır yararlar sağlayabilmekle birlikte, perakende ve üretim arasında dikey bütünleşmenin görünürde güçlü bir ticari mantığı bulunmakta ve enerji şirketlerini perakende şebekesinde belli düzeyde arz kontrolü sürdürmeye sevk etmektedir. Şirketler bu yolla işletme risklerini perakendecilikle bütünleştirmektedirler. Ulusal düzenleyiciler bu gidişatı engellemek için aktif bir rol oynamamışlardır. Bunda hükümetlerin ulusal şampiyonlarını korumak istemeleri de etkili olmuştur. Rekabet kurumlarının yeniden bütünleşmeye pek tepki vermemiş olması, Avrupa Komisyonu nu rekabet politikası alanındaki yetkisini kullanmaya sevk etmiştir. Ancak Komisyonun ülkeler içindeki birleşmeler üzerinde güçlü bir yetkinliği bulunmamaktadır. Tablo 2-5 de elektrik sektöründeki ayrıştırmanın düzeyi görülmektedir. İletim için bir ölçüde ilerleme görülmekle birlikte, aynı şey dağıtım için söylenemez. İlk yönergelerin izin verdiği ilk baştaki yapısal farklılıklar ve esneklik, üye devletlerin üretim, iletim, dağıtım ve taşıma gibi ayrı işlevlere karşı farklı yaklaşımlar benimsemeleri anlamına gelmiştir. İletim sistemi işletmecilerinin (İSİ) üretimden etkin biçimde ayrılması zorunluluğu genelde dağıtım sistemi işletmecilerine (DSİ) göre daha sıkı tutulmuş ve daha fazla sayıda ülke mülkiyet ayrıştırması ya da en azından yasal ayrıştırmayı uygulamıştır. 103

20 Tablo 2-5: Elektrikte şebeke ayrıştırması ölçüsü İletim Sistemi İşletmecisi Not/5 Dağıtım Sistemi İşletmecisi Not/5 Avusturya 4 3 Belçika 4 3.5* Danimarka 4 3 Finlandiya Fransa 4 1 Almanya Yunanistan 1 0 İrlanda 3 3 İtalya 5 3 Lüksemburg 1 1 Hollanda 5 3 Portekiz 5 3 İspanya 5 4 İsveç 5 4 İngiltere Norveç İSİ: Mülkiyet ayrıştırması, Evet=1, Hayır=0; DSİ: Yasal ayrıştırma, Evet=1, Hayır=0 Yayınlanan hesaplar, Evet=1, Hayır=0 Uyum yetkilisi, Evet=1, Hayır=0 Ayrı kurumsal kimlik, Evet=1, Hayır=0, Çoğunlukla=0.5 Ayrı konumlar, Evet=1, Hayır=0, Kısmen=0.5 * Brüksel bölgesinde henüz yasal ayrıştırma yapılmadı ve Flaman Bölgesi nde de uyum yetkilisi yok. Kaynak: Tooraj ve Pollitt (2005) 32, Avrupa Komisyonu na dayanarak (2005) Enerji piyasalarının serbestleşmesi için yıllarca süren hazırlıklara rağmen, elektrik sektöründe konut tüketicileri için aktif rekabet istisna olarak kalmıştır. Doğal gaz sektöründe ise hemen hemen hiç bulunmamaktadır. 1 Temmuz 2007 de konutlar için resmi serbestleştirmenin ardından pek ender olarak şirketler arasında tercih yapma özgürlüğü gelmiştir. Sektör hala fiyat düzenlemesinin ve tekel gücünün hükmü altındadır. Doğal gaz sektöründe dikey bütünleşme daha fazla, ayrıştırma daha zor olduğundan, durum elektrik sektörüne oranla çok daha kötüdür. Özellikle gaz depolama tesislerinin sınırlı kapasitesi eski yerleşik doğal gaz şirketlerinin kontrolü altındadır ve bunlar ithalatla dağıtımı kontrol edip çoğu zaman eski tarihli sözleşmelere dayanan tercihli muameleye izin vermektedirler. Sıvı gaz piyasasında bile taşıyıcı şirketlerle DSİ ler arasındaki sözleşmeler hala geleneksel hükümlerin etkisinde olup piyasaya yeni girenlerin erişimini engellemektedir Sınırötesi Şebekelerin Geliştirilmesi Komisyon un 2006 daki yıllık kıyaslama çalışmasının 33 gösterdiği gibi, elektrik sektöründe sınırötesi şebekelerin geliştirilmesi beklenenden daha yavaş olmuştur. Yalnızca Kuzey ülkelerinde, Nord Pool borsasında ve Almanya ile Avusturya arasında yüksek seviyede bir bütünleşme sözkonusu olmuştur. AB elektrik piyasası şimdilik bölgesel piyasalara bölünmüştür. 34 Nord Pool bölgesinde 32 J. Tooraj and Pollitt M. (2005), Electricity Market Reform in the European Union: Review of Progress toward Liberalization & Integration, CEEPR, Mart Komisyon dan Konsey e ve Avrupa Parlamentosu na tebliğ, An Energy Policy for Europe, COM(2007) 1 final, Brüksel, 10 Ocak Bölgeler şunlardır: İngiltere ve İrlanda, Orta Batı Avrupa, İber Yarımadası, İtalya, Kuzey Avrupa, Baltık devletleri, Orta ve Doğu Avrupa, Güneydoğu Avrupa 104